جاقىندا جۋرناليست، اقىن دۇيسەنالى ءالىماقىننىڭ «امەريكا اشقان قازاقتار» اتتى جاڭا كىتابى جارىق كوردى. بۇل ەڭبەك – اۆتوردىڭ «بولاشاق» باعدارلاماسى اياسىندا ۆاشينگتون ۋنيۆەرسيتەتىندە تاعىلىمدامادان ءوتىپ، اقش ارحيۆتەرىندە جۇرگىزگەن عىلىمي ىزدەنىستەرىنىڭ جەمىسى. وندا امەريكالىق كىتاپحانالار مەن مۇراعاتتاردا ساقتالعان، قازاق حالقى مەن تاريحىنا قاتىستى قۇندى مالىمەتتەر توپتاستىرىلعان. «امەريكا اشقان قازاقتار» كىتابى تۋرالى اۆتوردىڭ وزىمەن تىلدەسۋدىڭ ءساتى تۇسكەن ەدى. سۇحبات بارىسىندا قىزىقتى جايتتارمەن ءبولىسىپ، تىڭ دەرەكتەردىڭ قالاي تابىلعانىن جانە بۇل ەڭبەكتىڭ ماڭىزىن ايتىپ بەردى.
«بولاشاق» – جاۋاپكەرشىلىك جانە پارىزىم
– «امەريكا اشقان قازاقتار». كىتاپتىڭ اتاۋى ەرەكشە ءارى قىزىقتى ەكەن. ماعىناسى قانداي؟ بۇل ەڭبەكتى جازۋعا نە تۇرتكى بولدى؟
– «ءسوز ءقادىرىن – ءوز ءقادىرىم» دەپ بىلگەن اتا قازاق جىلت ەتكەن جاقسى جاڭالىققا قۋانىپ، ءسۇيىنشى سۇراسقان. ال كەيىن كەلە ەل اراسىندا بىرەر جاڭالىق بولسا، «امەريكا اشتىڭ با؟» دەيتىن تىركەستەر پايدا بولدى. بۇل دەگەنىمىز «قانداي جاڭالىعىڭ بار؟» دەگەننىڭ قازاقى ادەبي ءتۇرى بولسا كەرەك. بۇل كىتاپتىڭ اتاۋى «مەن جاڭالىق اشتىم» دەگەندىك ەمەس، ەلىمىز تۋرالى امەريكا كىتاپحانالارىندا، ارحيۆتەرىندە جاقسى جادىگەرلەر، قۇندى دەرەكتەر بار ەكەن دەگەندى بىلدىرەدى. ياعني پوەتيكالىق اتاۋ دەپ تۇسىنگەن دۇرىس. اقش-تا جۇرگەنىمدە، ءقازىر جۇمىس ىستەپ جاتقان «ەگەمەن قازاقستان» گازەتىنە ماقالالار جىبەرىپ تۇردىم. سول ماقالالاردى گازەت باسشىلارى اقىلداسا كەلە «امەريكا اشقان...» دەگەن ايدارمەن جاريالادى. اتالعان گازەتتىڭ باس رەداكتورىنىڭ ورىنباسارى، جاستاردىڭ جاناشىرى تالعات باتىرحان اعامىز «بۇل ايداردى مەن قويعانمىن» دەدى. ال مەن وسى كىتاپتى باسپاعا ۇسىناردا، ول كىسىنىڭ الدىنان ءوتىپ، كىتاپ اتاۋىن «امەريكا اشقان قازاقتار» دەپ قوياتىنىمدى ايتتىم، تالعات اعامىز ءسۇيىنىشىن ءبىلدىردى.
ال ەندى بۇل كىتاپتى جازۋعا نە تۇرتكى بولدى دەگەن سۇراق ماعان ءجيى قويىلادى. انىعىندا، مەن بۇل تاقىرىپپەن سوناۋ 2018 جىلدان بەرى اينالىسامىن. «بولاشاق» باعدارلاماسىمەن اقش-قا وقۋعا بارعانىمدا، وزىمە ماقسات قويدىم. امەريكادا جۇرگەنىمدە ءبىر جىل بولسا دا ۋاقىتتى زايا كەتىرمەي، وزىمە جۇكتەلگەن جاۋاپكەرشىلىكتى سەزىندىم. مەملەكەتىمىز سونشاما قارجى ءبولىپ، ءبىزدى شەتەلدىڭ بەدەلدى ۋنيۆەرسيتەتتەرىنە وقۋعا جىبەردى، ەندى ەل سەنىمىن اقتاپ، مەملەكەتىمىزگە تيتتەي دە بولسا پايداسىن تيگىزەتىن شارۋا ىستەيىن دەگەن ىزگى ماقساتتا جۇمىس ىستەدىم. مەنىڭ تۇسىنىگىم بويىنشا، «بولاشاقپەن» وقۋ – ەل ارالاپ، جەر كورىپ، كوك تۋ جامىلىپ، ءار قالادا سۋرەتكە ءتۇسۋ ەمەس. «بولاشاقپەن» وقۋ – وسى باقىت باسىنا بۇيىرعان ازاماتتىڭ جاۋاپكەرشىلىگىن، سەنىمىن، ەلگە يگى ىستەر ىستەۋ نيەتىن تارازىعا سالاتىن ءىس. مەن وسىلاي ويلادىم. سول ءۇشىن «امەريكا اشقان قازاقتار» كىتابىن امەريكادا باستاپ جازدىم.
– قانداي وقيعالار مەن كەيىپكەرلەر قامتىلعان؟ جازۋ بارىسىندا قانداي دەرەككوزدەرگە سۇيەندىڭىز؟
– بۇل كىتاپقا سوناۋ 1803 جىلى جارىق كورگەن «رەسەي يمپەرياسىنداعى حالىقتاردىڭ كيىم مادەنيەتى» دەگەن جازبادان باستاپ، مۇحتار اۋەزوۆتىڭ اقش-قا ساپارىنا دەيىنگى كەزەڭ قامتىلعان. كىتاپقا ەنگەن ءار دەرەكتى تاڭداپ الىپ، ءار ماقالانى وقىرمانعا تۇسىنىكتى ەتىپ جازۋعا تىرىستىم. نەگىزى مەنىڭ قورجىنىمدا امەريكا كىتاپحانالارى مەن ارحيۆتەرىنەن العان ۇلتىمىزعا قاتىستى دەرەكتەر وتە كوپ. ونىڭ ءبارى ءبىر كىتاپقا سىيمايدى. ال جاقىندا شىققان بۇل كىتاپ مەنىڭ زەرتتەۋ تاقىرىبىمنىڭ العاشقى ناتيجەسى. باتىس الەمى ورتالىق ازيا ەلدەرىن، ونىڭ مادەنيەتىن، تاريحىن كەزەڭ-كەزەڭىمەن زەرتتەگەن. ولار ءۇشىن وسى ايماقتاعى تۇركى مادەنيەتى، سان عاسىرلىق قىم-قۋىت تاريح پەن الۋان ءتۇرلى مادەنيەت پەن ءدىننىڭ توعىسۋى، رەسەي يمپەرياسى ودان كەيىنگى كەڭەس وداعىنىڭ ءارتۇرى ساياسي جۇيەمەن تۇركى حالىقتارىنا جۇرگىزگەن ساياساتى ءبارى-بارى ولاردى قىزىقتىرعانى انىق. كىتاپقا ەنگەن «ارىنعازى سۇلتاننىڭ اۋىلىنا كەلگەن نەمىس عالىمى»، «ەسەت كوتىبار ۇلى باتىس زەرتتەۋىندە»، «شوتلاند جيھانگەزىنىڭ قازاق اۋىلىنداعى ساپارى» سىندى ماقالالار ءبىزدىڭ كەيبىر ۇمىتىلعان، تاريح بەتىنە جازىلماي قالعان ساتتەرىمىزدى قايتادان وزىمىزبەن قاۋىشتىرادى.
«قازاق» اتاۋى:
جۇرەكتى تولقىتقان جاڭالىق
– ءسىزدى ەرەكشە تاڭقالدىرعان دەرەكتەر بولدى ما؟
– ءار دەرەكتى تاپقان سايىن بالاشا قۋانعان ءساتىم ەسىمدە. سەبەبى، ءبىزدىڭ حالىق وتكەن نەمەسە ودان ارعى عاسىرلاردا ءتىپتى ودان كەيىن دە كوپتەگەن جادىگەرىن جوعالتىپ الدى. «مىڭ ءولىپ، مىڭ تىرىلگەن» قازاقتىڭ باسىنا نە وتپەدى دەيسىز؟ ال قازاقتىڭ تاريحىنا، مادەنيەتى مەن ادەبيەتىنە قاتىستى دەرەكتەردى باتىس بىلگىرلەرى ءوز جازبالارىندا جازىپ كەتسە، ونىڭ ءوزى ءبىز ءۇشىن قۇندىلىقتار قاتارىندا. مىسالى، بىردە ۆاشينگتونداعى گەلمان كىتاپحاناسىندا كاتالوگتى اقتارىپ وتىرىپ، بريتاندىق جۋرناليست، قالامگەر رالف فوكستىڭ «دالا حالىقتارى» اتتى كىتابىن كەزدەستىردىم. اۆتور وسى كىتابىنا «قازاق بولمىسى» دەگەن تاراۋ قوسىپتى دا، حالقىمىز تۋرالى كوپتەگەن دەرەكتەر جازىپتى. ءوزىڭىز بىلەسىز، سولاقاي ساياساتتىڭ كەسىرىنەن كەزىندە ءبىزدىڭ ۇلتىمىزدى «قىرعىز»، «قىرعىز-قايساق» دەپ اعات تاڭبالاپ ءجۇردى. بۇل ءۇردىس ارىدان باستاپ 1923–1925 جىلعا دەيىن جالعاستى. ال سوناۋ اعىلشىندار ەلىندەگى رالف فوكس 1923-1924 جىلدارى جازعان كىتابىندا قازاقتى ءوزىنىڭ ءتول اتاۋىمەن «قازاق» دەپ جازادى. وسىنى العاش كورگەنىمدە قاتتى تولقىدىم. سول ءساتتى باستان وتكەرگەن ادام عانا ونداي سەزىمدە بولارى شىندىق. دەمەك، ادامنىڭ سانا-سەزىمى دە ءوزىنىڭ اينالىسىپ جۇرگەن ىسىمەن جىمداسىپ، سوعان بەيىمەلىپ كەتەدى ەكەن.
بىردە دجوردج ۆاشينگتون ۋنيۆەرسيتەتىندەگى جەتەكشىم پيتەر روللبەرگكە بارىپ، سوناۋ 1938 جىلى گارۆارد ۋنيۆەرسيتەتىندە قورعالعان قازاق تۋرالى ديسسەرتاسيانىڭ العاشقى باسىلىمىن كورسەتتىم. جەتەكشىم ءوزى ۇلكەن پروفەسسور بولسا دا، مەنىڭ بۇل قادامىما سۇيىنىشپەن، ءبىرتۇرلى جىلىلىقپەن قارادى. سول عىلىمي جۇمىستى الىپ، پاراقتاپ كوردى دە: «مەن وسىندا قانشاما جىل جۇمىس ىستەيمىن، ءبىراق امەريكالىق پروفەسسوردىڭ قازاق تۋرالى مۇنداي قۇندى دۇنيە جازعانىن بىلمەيدى ەكەنمىن، مۇنىڭ ىشىندە سەنىڭ حالقىڭنىڭ تاريحىنىڭ كەيبىر بەتى اشىلماعان تۇستارى بار بولۋى ابدەن مۇمكىن، جاقسىلاپ زەرتتە» دەگەن جاقسى لەبىزىن ايتتى. وسىنداي تولقيتىن ساتتەر وتە كوپ. مەن تەك ەسىمە تۇسكەندەرىن عانا ايتىپ وتىرمىن.
– اقش ارحيۆتەرىندەگى زەرتتەۋىڭىزدىڭ ءوز قيىندىقتارى دا بولعان شىعار؟
– مەنىڭ قولىما تۇسكەن كوپتەگەن كىتاپتاردىڭ ەلەكتروندى نۇسقاسى بولماعاندىقتان، ولارمەن تەك قاعاز، كىتاپ نۇسقاسىمەن عانا جۇمىس ىستەۋىمە تۋرا كەلدى. سول ءۇشىن ءار كىتاپتى كىتاپحانادان ۇيگە الىپ، اسىقپاي وقۋدى ءجون سانادىم. كولىكسىز جۇرگەن مەن اۋىر تومداردى كىتاپحانا مەن مەترونىڭ اراسىنا سومكەگە سالىپ الىپ، كوتەرىپ بارىپ ءجۇردىم. سول ساتتە مەن بۇل ۋاقىتشا ءارى ماعىنالى شارشاۋ عوي دەپ وزىمە دەم بەرەتىنمىن. سونىمەن بىرگە، مەن ءبىر جىل ىشىندە تەك ۆاشينگتون قالاسىنداعى كىتاپحانالاردى ارالادىم. ال وزگە شتاتتارداعى كىتاپحانالار مەن ارحيۆتەرگە بارۋعا قارجىلىق جاعداي جار بەرمەدى. وسى زەرتتەۋىمنىڭ ماڭىزدىلعى مەن ونىڭ ەلىمىزگە بەرەر پايداسىن ايتىپ، سول كەزدە قۇزىرلى ورىندارعا، لاۋازىمدى تۇلعالارعا حات جازىپ، كومەكتەسۋىن سۇرادىم. ءبىراق ناتيجەلى جاۋاپ بولمادى.
– بۇل ەڭبەگىنىڭىز اقش كىتاپحانالارىندا ساقتالعان قازاققا قاتىستى دەرەكتەرمەن ەرەكشەلەنگەنىن ايتاسىز. قازاققا قاتىستى دەرەكتەردىڭ ماڭىزى نەدە؟
– اقش كىتاپحانالارىندا ساقتالعان ۇلتىمىزعا قاتىستى دەرەكتەردىڭ ماڭىزى – جاڭا تاريحي كوزقاراس ورناتۋعا، كەيبىر جەكە تۇلعالاردىڭ ومىرىنە، تاريحي وقيعالاردىڭ شىنايىلىعىنا باعا بەرۋ. مەن ءار دەرەكتى جاريالاۋدان بۇرىن ونىڭ بۇدان ىلگەرى ەلىمىزدە جارىققا شىققان-شىقپاعانىن تەكسەرەمىن جانە وسى سالاعا قاتىستى كەي مامانداردان كەڭەس سۇرايمىن. ال كىتابىما ەنگەن دەرەكتەر ەلىمىز ءۇشىن جاڭا تاريحي دەرەكتەر بولىپ جاتسا، وندا مەنىڭ جىل بويى كوز مايىم تاۋسىلىپ، قوس يىعىم تالىپ الپاۋىت ەلدىڭ ادەمى كىتاپحانالارىندا تەككە وتىرماعانىم.
وسى كىتاپتى شىعارۋعا دەمەۋشىلىك جاساعان «زەينوللا سانىك» اتىنداعى مادەنيەت قورىنا العىسىم شەكسىز.
– ۋاقىت ءبولىپ سۇحبات بەرگەنىڭىزگە راحمەت!
سۇحباتتاسقان
گۇلجانات سەمبايەۆا.