جازىلعان جاي: پىكىر، تىلەك ۇسىنىس
ماعريپا جىلقىبايەۆا (1945-2019) – ەسىك قورعانىنان شىققان التىن ادامنىڭ كۇمىس زەرەنشەدەگى 26 تاڭباسىنىڭ شيفرىن كۆانتتىق فيزيكانىڭ كومەگىمەن اشىپ، دۇنيەجۇزى تاريحىنا قاتىستى وراسان مول مالىمەت ۇسىنعان عالىم.
1970 جىلى قازاقستانداعى ەسىك قورعانىنان تابىلعان التىن ادام ەلىمىزدىڭ سيمۆولىنا اينالعانى بەلگىلى. قازبا جۇمىستارى كەزىندە ساق قورعانىنان ءتورت مىڭنان استام التىن بۇيىمدارمەن بىرگە كۇمىس توستاعان شىققان. توستاعانداعى 26 تاڭبا كوپتەگەن عالىمداردىڭ نازارىن اۋدارعانىمەن، ونىڭ كىلتىن تاۋىپ وقىپ، عىلىمعا قاجەتتى مول مالىمەتتى شىعارعان ەشكىم بولمادى. تەك 1980 جىلداردىڭ سوڭىندا فيزيكا-ماتەماتيكا عىلىمىنىڭ كانديداتى، دوسەنت ماعريپا جىلقىبايەۆا التىن ادامنىڭ توستاعانداعى جازۋى جايلى باسپا ءسوز بەتتەرىنەن كورىپ قالىپ، ءار تاڭبادا عىلىمي فورمۋلا بار دەگەن ويعا كەلەدى. ءسويتىپ، ءوزىنىڭ قىزمەت ورنىن تاستاپ، التىن ادامدى زەرتتەۋگە 30 جىل عۇمىرىن جۇمساعان. وسى تاقىرىپتا «الماتى اقشامى» گازەتىندە بەرىلگەن تانىمدىق ماتەريالدان كەيىن («التىن ادامنىڭ اماناتى»، «Almaty aqshamy»، № 42، 21.04.2022 ج) رەداكسياعا حابارلاسىپ، اۆتور مەن ونىڭ عىلىمي-زەرتتەۋ ەڭبەكتەرىنە قىزىعۋشىلىق تانىتقان وقىرمان كوپ. ايگىلى 26 تاڭبانىڭ قۇپياسىن فيزيكا-ماتەماتيكالىق ادىس-تاسىلدەرمەن زەرتتەگەن عالىمنىڭ كوپ تومدىق مۇرالارىمەن تانىستىرۋدى وتىنگەندەر دە از ەمەس. الاش ارىسى احمەت بايتۇرسىنوۆ تۇجىرىمداعانداي، «حالىقتىڭ كوزى،قۇلاعى ءھام ءتىلى» بولعان گازەت ءۇشىن قاشاندا وقىرمان تالابىنا ءۇن قاتۋ – پارىز.
سونىمەن، ساق قورعاندارى قانداي قۇپيا-سىرلاردى ساقتاپ كەلدى؟ وقىرماندار وتىنىشىنە وراي «التىن ادامنىڭ» الەمدىك تۇلعاسىن تانىتۋعا ءومىرىن ارناعان عالىمنىڭ «التىن ادامنىڭ مۇراسى» دەپ اتالاتىن كىتابىنان ءۇزىندى ۇسىنۋدى ءجون كوردىك.
1969-1970 جىلدارى ەسىك قالاسى تۇبىنەن تابىلعان قورعاننىڭ مۇلكىندە كۇمىس زەرەنشە جازۋى بولدى. بارلىعى 26 تاڭبا ەكەنىن بارشاعا جاريالاپ تا ۇلگەردىك. بۇكىل وداقتىڭ عالىمدارى جابىلىپ، ول تاڭبانى وقي المادى. الىگە دەيىن وقىلماعانى بەلگىلى. دەسەك تە، بۇنى جالعان وقىپ جۇرگەن عالىمدار بار كورىنەدى. «وقىلدى» دەگەن ءسوزدى دە ەل اراسىنا تاراتىپ ءجۇر. جارايدى، «وقىلعان-اق» بولسىن دەلىك. سونشا مىڭ جىل ساقتالىپ كەلگەن ول تاڭبالاردىڭ بىزگە بەرگەنى نە؟ وقىلعانداعى ناتيجەسى كانەكي؟ كوزگە كورىنەرلىك ەشتەڭەسى بولماعان سوڭ ول جازۋدىڭ وقىلعانى دا وتىرىك دەۋگە بولادى. ءار نارسەدەن بەلگىلى ءبىر ناتيجە كورىنۋى قاجەت قوي. كۇمىس زەرەنشە جازۋى وقىلعان بولسا، تيەسىلى ءماتىن شىعار ەدى. ايتىلعان ماسەلە حالىققا جەتۋى كەرەك. كىم ونى وقىدى جانە نەندەي مالىمەتتەرىن الدى؟ بۇنىڭ جاۋابى مۇلدە بەلگىسىز بولىپ قالعان. ەندەشە جاسىرىن وقۋشىلاردىڭ ءىسى دە وتىرىك بولعانى.
مەملەكەتتىڭ اۋماعىنان تابىلعان ارحەولوگيالىق دۇنيەلەردىڭ اربىرەۋى سول مەملەكەتتىڭ يگىلىگىنە قىزمەت ەتۋى قاجەت. وسى كەزگە دەيىن نەشە «التىن ادام» تابىلدى؟ ولاردىڭ پراكتيكا تۇرىندەگى بەرگەن مالىمەتتەرى قانە؟ ونىڭ يگىلىگىن قايسى مەكەمەنىڭ قىزمەتكەرلەرى كورىپ ءجۇر؟ ەشكىم دە ەشتەڭەنى بىلمەيدى. كەز-كەلگەن قورعاندى قازىپ الۋشىلار بار دا، سول قورعاندار تۋرالى ءبىر ءسوزدى دە ەستىرتپەستەن بارىن جيناپ اكەتۋشى توپتار ءجۇر. ول بايلىقتى كىمگە اپرارىپ وتكىزۋدە؟ ۇكىمەتتىك كوميسسيا جيناپ الىپ جۇرگەن شىعار. حالىققا ەستىلەرى تەك «تابىلدى» ءسوزى عانا. نەنى تاپتىق؟ بۇل كىمدەردەن قالعان دۇنيە؟ وسى جاعى «سوقىر تۇمان». باياعى وداقتىڭ كەزىندەگى «مىلقاۋلار» ويىندارى ءالى جالعاسۋدا.
ارحەولوگيا تاريح ءۇشىن قىزمەت ەتەدى. قانشا قورعاندار قازىلىپ كەلەدى؟ سولاردىڭ تاريحقا بەرگەنى نە؟ ەشبىر ارحەولوگيامەن بايلانىسسىز قازاق تاريحى تۇر. بار بولعانى گيرەي مەن جانىبەك حان ۇيىمداستىرىپ كەتكەن بەس جارىم عاسىرلىق ءومىر بەلگىلى. جەرىءمىزدەن قازىپ الىنعان «التىن ادام» مۇرالارىنىڭ وعان قاتىسى بار ما، جوق پا؟ بار ماسەلە وسىعان كەلىپ تىرەلۋدە. كۇمىس زەرەنشەدەگى 26 تاڭبانى وقىپ العاندارى دا تاريح ءۇشىن ءبىر ءسوز ايتپاعان. ەتنوس ءۇشىن دە ەشتەمەسى ەستىلمەگەن. ارحەولوگتاردىڭ قازبا جۇمىستارى دا بۇل قازاققا مۇلدە قاتىسسىز «اندرونوۆتىق» بىردەڭە بولىپ كەلدى. سوندا تۇتاس ينستيتۋتتى نەسىنە ۇستاپ وتىرمىز؟
ارحەولوگيا ينستيتۋتى مەملەكەتكە نە بەرە الدى؟ جايداق ديسسەرتاسيالاردى كوبەيتىپ، قارجىنى جەگەننەن باسقا ەشبىر پايداسى بولماپتى. ول ديسسەرتاسيالار دا تەك ءوز ىشىندەگى ماماندارىنا عانا قاجەت. حالىق ودان نەندەي رۋحاني ازىق، پايدا الدى؟ ەشتەمەنى دە. ەڭ بولماسا ءوز ءۇيىڭنىڭ ىرگەسىنەن تابىلىپ جاتقان «زاحورونەنيە» اتالعاندار جايىندا ءبىراۋىز تۇشىمدى مالىمەت بار ما؟
قازىلعان ورىننىڭ اربىرەۋى تاريح ءۇشىن وراسان مالىمەتتەر بەرەتىندەي ەدى. ەشبىر مامان ونىسىن وقي الماپتى. سوقىر سەنىمگە ابدەن جاتتىعىپ العان باس ماماندارىڭىز، كەز-كەلگەن «زاحورونەنيەنى» بەلگىلى «تراديسيادا» حاتتاي سالادى ەكەن. جاتتاپ العان سوۆەتتىك ەرەجەسىنەن اينىماي ءالى كەلەدى. كونە مولانى قازۋدا قاجەت ءبىلىم باسقاشا دەڭگەيدە بولۋى كەرەك-تىن. باياعى دۇنيەنىڭ بولمىسىن تاني الارداي «كوزدەر» قاجەت. تاس داۋىرىنە قازىرگى تانىممەن قاراپ باعاسىن بەرۋ – مۇلدە قاتە.
ول كەزەڭدەگىلەردىڭ دۇنيەتانىمى بىزدەن كوپ جوعارىدا. ارحەولوگتار بولسا تاس داۋىرىندەگىلەرگە توڭكەرىلگەن تانىمدا باعا بەرىپ كەلگەن. توعىز سانىن توڭكەرىپ وقىساڭ «6» شىعاتىنى سەكىلدى ومىردەمىز. التىن ادامنىڭ الىپ شىققان ماسەلەسى وراسان دۇنيەگە قاتىستى. ونىڭ ءبارىن بۇگىن يگەرە الماساق تا، ەرتەڭگى ومىرگە كەرەگى بار. ءبىر عانا مۇناي ونىمىنە قاتىستى قۇپياسى قانشا تابىس اكەلگەلى تۇر؟ تاس كومىردىڭ سىرى مۇلدە اشىلماعان بويى تاۋسىلۋعا اينالعان ەكەن. بۇنى دا كۇمىس زەرەنشەدەگى جازۋدان وقىپ بىلدىك. جەر پلانەتانىڭ ىشكى قويناۋى نەندەي كەرەمەتتەردى جاسىرۋدا دەيسىز؟ وسىنىڭ ءبارى دە باياعى تاس داۋىرىندە تولىق زەرتتەءلىپ بولىپتى. دايىن مالىمەتىنەن ءبىزدى حاباردار ەتۋدە، مىنە.
اسپان دۇنيەلەرىن استرونومدار زەرتتەپ كەلدى. بىزگە ولار نەنى ايتۋدا، ەستىگەن حالىق بار ما؟ جوق. كەز-كەلگەن عىلىم حالىق ءۇشىن بولۋى كەرەك. كوپشىلىككە جول نۇسقايتىنى دا سول عىلىم. استرونومداردىڭ ەلگە بەرگەنىن كىم پايدالانىپ، نەندەي بيىكتەرگە سامعاۋدا؟ مۇلدە باسقا دۇنيە سەكىلدى توماعا-تۇيىق استرونوميا جاتىر. ءيا، جاتىر. ەسىك قورعانىنىڭ ىشىنەن شىققان كۇمىس زەرەنشەدەگى 26 تاڭبانىڭ شەشۋى العاشقى قاباتى بويىنشا تازا استرونوميالىق مالىمەتتەرگە تولا بولدى. تاريح پەن ەتنوس جايى سودان كەيىنگى قاباتتارىنان شىقتى عوي. بىزگە قاجەتى فيزيك رەتىندەگى كەرەكتىسى ەدى.
استرونوميالىق مالىمەتتەرگە بويلاپ، قىزىققان ساتتە، تاريحي مالىمەتتەرىن توگە سالدى. ءبىزدىڭ ماماندىق تاريحشى ەمەس قوي. تاريحشى بولماساق تا قىزىعا زەرتتەدىك. ەتنوس تۋرالىسى ءتىپتى دە كەرەمەت ەكەن. گەوگرافيا مەن بيوسفەرا جايىنداعى تىڭ جاڭالىقتارى، ءبىزگە فيزيك ەكەنىمىزدى ۇمىتتىرىپ، ەلپىتىپ اكەتتى. اسپان كۇشتەرى جايلى العاش رەت وسى جازۋدان وقىپ بىلدىك. دەگەنمەن، ءقازىر ايتۋعا وڭاي بولىپ كورىنەر بۇل جۇمىستى وسىنداي جەڭىلدىككە جەتكىزگەنشە دە ءوزىمىز ولىپ-تىرىلگەن ەدىك. توزاقتىڭ نە ەكەنىن، ءتىپتى وندا وتىرىپ كورگەن جالعىز پلانەتالىق سەكىلدىمىز. بەتتىڭ دەفورماسيالانۋى سودان بولدى. كىسى جانى شەكتەن تىس ازاپقا سالىنسا، ونىڭ سۇيەكتەرى دە دەفورماسيالانا باستايدى.
سونىمەن، كۇمىس زەرەنشەدەگى 26 تاڭبانىڭ سىرى اشىلىپ وقىلعانشا 13 جىل ءوتتى. ءبىزدىڭ ومىردەگى ەڭ توزاقتى 13 جىل سول. ونىڭ ءبىرىنشى جىلىندا قارا شاشىم اپپاق بولدى. ساۋساقتىڭ تىرناقتارىنا دەيىن دەفورماسيالانۋى ءۇشىنشى جىلىندا كورىندى. سويتە-سويتە بەت-اۋىز دا ادام تانىعىسىز بولىپ بۇزىلا بەردى. ەندى مىنە، «ءتۇرى جامان» كىسىمىز. بەرگەن قۇرباندىق از دەيسىز بە؟ ەشكىم وسىلايشا بەرىلىپ وقىماعان سوڭ دا بۇل 26 تاڭبا سىرىن اشپاي 33 جىل ۇستادى. ونى وقۋشىنىڭ قايسىسى دا جاي ءماتىن سەكىلدى وپ-وڭاي تۇردە يگەرە سالۋدى كوزدەگەن عوي. بۇنداي وپ-وڭايدى تاس داۋىرىندەگىلەر ويلاستىرماعان. وزدەرىنىڭ كيبەرنەتيكالىق قابىلەتىمەن ولشەپ جازعانداي. ءبارىن دە بايتي تاسىلىندە بەرىپتى. بۇگىنگى كومپيۋتەرلەردىڭ بايتي ءبولىمى سونداي ەمەس پە؟
باس جەتپەگەن نارسەلەردى ماشينانىڭ كومەگىمەن شەشكەنىڭ سوڭعى عاسىردا عانا. وعان دەيىنگى ومىردە «ماشينا باستىلار» از بولدى ما؟ تاس داۋىرىندەگىنىڭ كەز-كەلگەنى «ماشينا باستى» بولىپتى. جازۋلارىنا قاراساڭ، سوندايلىق قات-قاباتتىدان. قات-قاباتتى جازۋدى ەشبىر تاريحشىڭ وقي الماسى ايان. سوندىقتان دا ءبىز ەشكىمدى كىنالاي المايمىز. جارتاستاعى جازۋلاردى دا تەك فيزيك-ماتەماتيكتەر وقۋى كەرەك. وزگە مامانداردىڭ ءجۇرىسى بوسقا كەتكەن تەرمەن تەڭ. فيزيكتەردىڭ دە كەز-كەلگەنى ونداي جازۋعا قىزىقپايدى. فيزيكا مامانىنىڭ ىشىندە جاقسى وپتيك بولسا، سول عانا يگەرە الادى. ماتەماتيكالىق قۇپيالاردى بىلەتىن وپتيك كەرەك.
التىن ادامنىڭ كۇمىس زەرەنشەدەگى 26 تاڭباسىن وقىپ العان سوڭ بۇل ومىردە جۇرگەن تۇركولوگ، شىعىستانۋشىلاردىڭ كىتاپتارىنا كوز جۇگىرتۋ قاجەت بولدى. كىمنىڭ دەڭگەيى قانداي ەكەنىنە فيزيكتىڭ كوزىمەن دە ءبىر قاراۋ كەرەك قوي. ايتۋعا ۇيات مالىمەتتەرگە تىرەلدىك. اناۋ «كازاحستان. لەتوپيس ترەحتىسياچەلەتيي» دەگەن قارا كىتاپتى 100000 دانامەن نەگە شىعارعانىنا تاڭ قالدىق. رەسەيلىك قوس دوكتوردىڭ بەرگەن كىتابىندا بۇكىل وزەندەرىڭىز كوشىپ-قونىپ ءجۇر عوي؟ ەفرات وزەنى عانا كوشىپ-قونباپتى. ونىڭ سولتۇستىك جاعىنداعى اراكس وزەنى كەلىپ «امۋدارييا» بولعان. يران وعان قۋانا ما، قالاي ويلايسىزدار؟ ارينە، قۋانادى. باياعىدا تانايستي بولعان قازىرگى دوننىڭ اتاۋىن بەسىنشى سىنىپ وقۋشىسى دا جەتە بىلەدى. «تانايس – سىردارييا»» دەپ جازعان روسسيالىق ەكى عالىم دوكتور شە؟ وكساتي – وكا وزەنىن دە، ياحسارتي دارياسىن دا، «ۋزبوي» دەگەنىن دە، ايتەۋىر كوشىرىپ-قوندىرا بەرگەن.
بىزدەگى ەكى داريانىڭ اتاۋىن 7 وزەنمەن الماستىرىپتى. ءبارى دە ورنىندا اعىپ جاتقان ءتىرى وزەندەر. كەۋىپ قالعان ارناسىن ءسوز ەتسە دە، كەشىرىمدى ەدى. گەوگرافيالىق كارتادا بادىرايىپ تۇرعان اراكس اتاۋىن «امۋدارييا» دەپ جازعان دۇمشەلىككە جول بولسىن. ول دا ەشتەڭە ەمەس-اۋ، وزدەرىنىڭ رەسەي اۋماعىندا جاتقان چۋلىم وزەنىنىڭ ورنى مەن ەنيسەي-ءدىڭ گەوگرافيالىق ورنىن شاتاستىرىپ، ەكى ءتۇرلى ءسيبيردىڭ ايماعىن دا باجايلاي الماۋى كەشىرىمسىز-اق. باياعى «اندرونوۆسكايا كۋلتۋرانى» اۋىزعا الماق بولىپ ءبارىن سولاي بىتپىراتۋدا. كونە كەزدە ءومىر كەشكەن شىڭعىسحاندى بۇنداي اۆتورلار ساۋاتتى تۇردە كورسەتە الا ما؟ ورتا مەكتەپتىڭ گەوگرافياسىن بىلمەيتىن تاريحشى تۇگىلى، فيزيك پەن ماتەماتيكتەر سونداي ساۋاتسىزدىعىن كورسەتسە قىزمەتتەن كەتۋى كەرەك. ورتا مەكتەپتىڭ اتتەستاتىن قالاي العان بۇل دوكتورلارىڭ؟
وسىنداي دەڭگەيدەگى «كوشىپ-قونعان» وزەندەرى بار بۇل كىتاپتى ءبىزدىڭ ۋنيۆەرسيتەتتەر تاريح فاكۋلتەتتەرىندەگى باستى وقۋلىق رەتىندە قالاي ۇستاپ ءجۇر؟ نەتكەن ساۋاتسىزدىق! وسىنداي شىعارمالاردان ءبىلىم العان ستۋدەنت، ارمەنياعا قىدىرىپ بارىپ، اراكس وزەنىن كورگەندە «ءبىزدىڭ امۋدارييا»» دەپ، قۋانسا، اقىندارىڭىز وعان جىر ارنايدى ەمەس پە؟
وكىنىشكە وراي بۇنداي «اراكس – امۋدارييانىڭ» اۆتورلارى بىزدە كۋمير رەتىندە ءجۇرەدى.
التىن ادامنىڭ جازۋى تازا فيزيكالىق دەسە دە بولادى. ءبىر قاراعاندا-اق بەلگىلى. بەرىلگەن تاڭبانىڭ اربىرەۋى بەلگىلى تۇردەگى مانىمەن ورنالاستىرىلعان. سونىمەن بىرگە وپتيكالىق جاقسى كورىنىستە تۇر. اسىرەسە وسىنىسى ماڭىزدى بولاتىن. ءبىزدى بىردەن الاڭداتقانى وسى وپتيكالىق كورىنىسى. سوعان بولا الدانىپ، تۇزاققا تۇستىك. بۇل جازۋدى كورمەي جۇرگەن كەزدەگى ىشكى ىزدەنىسىمىز بىردەن سايكەس كەلىپ، الداپ ءتۇسىردى. قۋانتتى دا، جىلاتتى دا.
بۇنداعى 26 تاڭبانىڭ ءبارى دە بىزگە ەرتەدەن تانىس-تىن. فيزيكتەردىڭ قاي-قايسىسى دا ونداي ارىپتەردى كورىپ تە، پايدالانىپ تا ءجۇر. كۇمىس زەرەنشەدەگىمەن ونىڭ ايىرماسى ءسال-پال «تۇزەتىلگەن» تۇرلەرىندە عانا. ايتپەسە ينتەگرالدى بىلمەيتىن ستۋدەنت جوق قوي. پيفاگوردىڭ تۇبىرلىك بەلگىسىن بىلمەيتىن مەكتەپ وقۋشىسى بار ما؟ كۇمىس زەرەنشەدەگى 26 تاڭبانىڭ اراسىندا بىردە-بىر بوتەن ءارىپ كەزدەسپەيدى. قازاق ورتا مەكتەبىن ەرتە كەزدە ءتامامداعان كەز-كەلگەن تراكتوريست كورسە دە ەسىنە ءتۇسىرىپ بەرەتىندەي وڭاي. ورتا مەكتەپتە دۇرىس وقىماي دوكتورلىق اتاققا يە بولعاندارعا، ارينە ول 26 تاڭبا تانىس ەمەس.
التىن ادامنىڭ كەرەمەتى سول، تىزىلە بەرىلگەن 26 تاڭبادان كەرەكتى سويلەمدەرىن قالاي شىعارىپ الۋعا بولارىن اشىق كورسەتىپ قويىپتى. ءبىزدى بىردەن تارتقانى سول ەدى. وپ-وڭاي تۇردە العاشقى سويلەمدەرىن شىعارىپ الدىق. ودان ارعىسى دا ءدال سولاي وڭاي تيەدى دەپ ۇمىتتەنگەنبىز. ونىمىز بەكەر بولدى. ماتلوگيكا جەتىڭكىرەمەي ابدەن قينالدىق. بار قيىندىق سودان باستالدى. شاشتى اعارتقانى وسى ماتلوگيكا. ەڭىرەتتى.
ون ءۇش جىلدىڭ ءاربىر مينۋتتارى قاتاڭ ەسەپتە تۇر. ەڭىرەپ وتىرىپ مينۋتتاردى ساناعان كەز ءوتتى. ءتۇن مەن كۇن ۇلاسقان توقتاۋسىز ىزدەنىستەر ارتتا قالدى. ول توزاقتان شىعامىز دەپ ويلاماعان ەدىك. ماڭگىلىك بايلاۋدا ءسويتىپ قالاتىن سەكىلدىسىڭ.
التىن ادامنىڭ ماسەلەسى وتە كۇردەلى دە اۋقىمدى. ول بەرگەن سويلەمدەردىڭ ءارقايسىسى 49 قاباتتان تۇرادى. باياعى حاڭلي تيل جۇيەسى بويىنشا سونداي كۇردەلى ەكەن. ونىڭ ءتسيپىري دەگەندەرى دە سويلەي الادى. مىسالى، 2 سانىن الايىق. بۇنىڭ بۇگىنگىسى: 2. حاڭلي داۋىرىندەگىسى: Z – ەكەۋى دە جەتىسكەن جايدى ءبىلدىرىپ تۇر دەمەڭىز. ونىسى «ەك» ىقپالىمەن بولعان. ءبىزدىڭ «ەكى» دەپ جۇرگەنىمىز: «ەك» – ۇلكەن الەمنىڭ ىقپالىنداعى ورتاق ريتمدە اسەر ەتەدى. بۇگە-شىگەسىن اشىپ جازساق، ءبىر تومدىق كولەمدى الادى. ءاربىر سيفريدىڭ ينفورماتيۆتىلىگى سوندايلىق، كىسىگە جازعان حاتتى دا تەك سيفرمەن جىبەرە سالۋعا بولادى. ول تۇگىلى تاس داۋىرىندەگى حاڭلي گەومەترياسىمەن بايتي ولەڭ جازۋعا مۇمكىندىك بولعان. التىن ادامنىڭ جازۋى سىلتەگەن ورىندارعا بارىپ تەكسەرگەندە سوعان كۋا بولدىق. گەومەتريالىق فيگۋرالاردى ءتىزىپ بەرىپ ماقال-ماتەلدەردى تۇسىرگەن. جارتاسقا سالىنعان ءاربىر بەينە سولاي سويلەيدى. ءار سۋرەتتىڭ ورنى بولەك. ءاربىر تاڭباسى سونشالىقتى مازمۇندى.
كۇمىس زەرەنشەدەگى 26 تاڭبادان العان مالىمەتتەر ءبىزدى فيزيك رەتىندە جەتىلدىرە ءتۇستى. ماتەماتيكالىق پارامەترلەرىنە وزگەشە كوزبەن قاراۋدى ۇيرەتتى. كۇتپەگەن جەردەن تاريحشى ەتىپ الدى. ويلاماعان گەولوگياعا دا ءۇڭىلدىرىپ كەلدى. جەرتانۋ دەگەننەن اۋىلى الىس فيزيك بولساق تا، پلانەتانى تانىپ بىلۋگە ەرىكسىز كوندىردى. بيوسفەرانىڭ بۇگە-شىگەسىن دە جەتە كورسەتىپ تۇر. بۇدان كەيىنگى ءومىردىڭ جاڭا 250 مىڭ جىلدىق جوسپارىن شە؟ ول جوسپاردى بۋددا جازۋى تانىستىردى. التىن ادامنىڭ جازۋى بويىنشا كەگەنگە باردىق.
كەگەن يەلىگى بارىن سوعان دەيىن ەستىپ جۇرسەك تە، وندا جارتاستار تۋرالى بىلمەگەن ەدىك. التىن ادامنىڭ جازۋىندا سىلتەمە جاساعان جارتاستى جەرلەردىڭ اتاۋى 19 ءتۇرلى ەدى. سونىڭ ون ءبىرى كەگەن ايماعىندا ەكەن. قالعان سەگىزىنىڭ تورتەۋى نارىنقولدا بولدى. نارىنقولدىڭ بۇرىنعى اكىمى جەتىگەن دەگەن كىسى ءبىزدى يتپەن قۋىپ جولاتپاعان-تىن. بوسقا شارشاپ، كوپ شىعىندالدىق. كەيىندە ەكىنشى رەت بارىپ ءبىراز نارسەلەردى ىزدەستىرگەنبىز. ءبارىبىر دە التىن ادامنىڭ جازۋىنداعى سىلتەمەدەن ماڭىزدىلارىنا جەتە الماي قايتتىق. ءبىر نۇكتە – شارتاستي-دە بولا المادىق. بوسقا بارعان سەكىلدىسىڭ. ەڭ كەرەكتىسى وسى شارتاستي ەدى، جاڭبىر مۇمكىندىك بەرمەدى.
ودان باسقا جەرلەردەگى ءبىز بارماي قالعان ءۇش نۇكتە مىنانداي اتاۋدا بولاتىن: سۋمبيلاتي، حاراتيمتي تۋۋۋساااريتي گااانديتي، حوسەتەپەتيتي حۋتيمتي ميراسسيتي جانە بيساااري تەپەتي حۋتيمتي جۋگالليبايلي تالدي بەكەتيتي. قىسقا ساتتە حوستوبەگە ءبىر قاراپ ۇلگەرگەن سول ساپارداعى ماقساتىمىز اناۋ ءتورت ورىندى جاقسىلاپ زەرتتەۋ ەدى. ونىمىز ىسكە اسپادى. جااابرالي تاۋىنىڭ ۇستىندەگى ەكى نۇكتەنى دە كورە الماي كەتتىك قوي. سونىڭ بىرەۋىندە قوجاناسىردىڭ قولتاڭباسى بار دەلىنگەن. قوجاناسىر تۇركيادان تابىلعانىمەن، تۇڭعىش قوجاناسىردىڭ بەيىتى قوستوبەدە. ونى دا ىزدەپ تاپقانبىز. بىزگە دەيىن بىرەۋلەر اشپاق بولىپتى. سول ماڭدى ساتىپ العان جەر يەسى وسىنداي ەركىندىككە بارعان ەكەن. ءۇش مەتردەن ارىعا وتە الماي تاستاعان كەزىندە ءبىز بارىپ كوردىك. ودان بەرى ءبىر جىل ءوتتى. مۇمكىن ءبارىن اقتارىپ تا ۇلگەرگەن شىعار.
حوسەتيتەپەنى ىزدەستىرۋدەگى ماقساتىمىز قوجاناسىردىڭ ورنىنا بولا باستالعان ەدى. جەرگىلىكتى اكىمى جاقتىرماي قۋىپ جىبەرگەن سوڭ ول دا اياقسىز قالدى. ەندى مىناۋ پيراميدا دا سولاي بۇزىلا بەرسىن بە؟ ونىڭ ۇشكىر توبەسىن تراكتور قيراتىپ تاستاپتى. بۇدان كوپ جىل بۇرىن دا ونىڭ ۇستىنە انتەننا ورناتپاق بولىپ قىرناتقان سياقتى. قاسىندا وتىرعان قازىرگى يەسى بۇل پيراميدانى بىلمەيدى. بىلگەن ساتتە اقتاراتىنى انىق. جاي توبەشىك بولىپ جاتقان قوجاناسىردىڭ قورعانىن قولىمەن بۇزعان كىسىلەر دايىن تۇرعان پيراميداعا قىزىقپاي ما؟ ەسىگى تۇرعان جاقتان سىرتىن اشسا، ءتىپتى دە وڭاي كىرەدى. قورجىن باستىڭ ەكى جاعىن تىنتىسە ءبىتتى. ونداعى 22 دەنەدەن قورىقپاستاي قيمىلعا دەرەۋ كوشەدى. گاۋھار تاستى دۇنيەلەردەن كىم تايىنسىن؟
قورجىن باستى ەتىپ جاسالعان قوس پيراميدانى جاس شىممەن وراپ جاسىرعان ەكەن. اسپاننان نايزاعاي ءتۇسىرىپ قۇرتاتىن بولعان سوڭ ءسويتىپ جاسىرۋعا ءماجبۇر بولعان. كەز-كەلگەن قۇرلىقتا پيراميدا ورناتۋعا اسپاننىڭ يەسى رۇقسات بەرمەپتى. بار بولعانى ءۇش ورىنعا كەڭشىلىك بەرىپ جاساتقان. ولاردىڭ ءبارىن دە وسىنداي پايگامباري اتيمدەر بارىپ تۇرعىزىپ كەلگەن. سوندىقتان دا «ەلليندىك پيراميدالار» بولىپ اتالۋدا. ەللينيدىڭ كونە اتاۋى جازۋلى تۇر. «ءىزسىز جوعالىپ كەتكەن ەلليندەر» بۇگىنگى ءبىزدىڭ ارعى اتا-تەگىمىز بولىپ شىقتى. بۋددانىڭ جارتاستاعى جازۋلارى وسىنى ايتۋدا. فيزيكا مامانى بىزگە ەشقانداي «ەلليني» كەرەك ەمەس-تىن. ىزدەگەنىمىز رادياسيا جايىنداعى مالىمەتتەر ەدى. كۇتپەگەن جەردەن «ەللينيتي» اتاۋىنا كەز بولدىق.
وسى ەللينيتي جاساعان نەشە پيراميدا وسىندا ەكەن؟ بۇل سۇراققا ءبىز جاۋاپ بەرە المايمىز. ويتكەنى، اناۋ 26 تاڭبانىڭ جازۋلارى نۇسقاعان ورىنداردىڭ بارىندە ءبىز بولا المادىق. جارتاستاعى جازۋلاردىڭ ءوزىن دە تۇگەل وقىپ ۇلگەرمەدىك. ءۇش اي ىشىندە نەنى تىندىرا الاسىڭ؟ ۇنەمى جارتاس ارالاپ جۇرگەن جەتىك مامان دا ەمەسپىز. التىن ادامنىڭ جازۋىندا كورسەتىلگەن 19 ورىندى تۇگەلدەي كورىپ شىقساق ءبارى دە اشىلعالى تۇر. بۇل پيراميدانى تولىقتاي جالاڭاشتاۋ ءقاۋىپتى. اسپاننان نايزاعاي جاۋدىرىپ ءقازىر بىت-شىت ەتەدى. ول كەزەڭدە رۇقسات ەتىلمەگەن ورىندا بۇگىن جاساتا ما ونداي پيراميدانى؟ ۇلكەن قالانىڭ ىشىندە بولسا ءبىرسارى. تراكتورمەن بۇزىلعان ۇستىڭگى دەڭگەيى قاندايلىق كۇيدە ويسىراعانىن دا بىلمەيمىز عوي. تاپتالعان توپىراقتى اشاتىن بولساق، قيراتىلعان توبە جاقتان كىرگەن جاڭبىردىڭ سۋى ىشىنە قاراي ءوتىپ جۇرمەي مە؟
پيراميدانىڭ ەكى جاعىندا 22 دەنە بار دەلىنگەن. ونىڭ 21 تۇلعاسى التىن زاۆودتا بولعان ءورتتىڭ قۇرباندارى – وڭشەڭ جاس جىگىتتەردىكى. سوندىقتان ارنايى بالزامدالىپتى. ەكىنشى باسىندا جالعىز دەنە جاتۋى كەرەك. ون ءبىر مىڭ جىلدىق جاسى بار. ءۇش ءتۇرلى پاتشانىڭ قىزمەتىن اتقارىپتى. ولاردىڭ اتاۋلارى: ااامۋۋۋريتي حۋتيمتي ساااريتي، ااارتۋۋۋريتي پرمتيحۋتيم جانە توبەي حااانديتي – توبحتي. پلانەتا جەردىڭ بەتىن تەگىستەي بيلەگەن «پلانەتالىق اكيمتي» اتى تاعى بار.
ون ءبىر مىڭ جىلدىق ءومىردى حۇداي وعان ءبىزدى ەسىركەگەندىكتەن بەرىپتى. وسىنشا سانالى بىرەۋ باسقارماسا پلانەتا جەردىڭ ۇستىنە جاڭادان كەلىپ ەندى عانا تىڭىن يگەرمەكشى جاس حااازااحتيگە وتە قيىن بولعان. ءۇش جاقتى جاۋ بىردەن ءتيىسىپ تيتىقتاتقان. ونىڭ بىرەۋى اسپانداعى كوپ پەرشتيدىڭ توپتارى. ءار پەرشتي وزىنشە تاجىريبە جاساپ قۇلدانۋعا كىرىسەدى. باتپاققا اۋناتىپ ءجۇرىپ، باتىرىپ ولتىرەتىن دە پاك پەرشتي اسپان ىشىنەن ىقپال ەتكەن. ساسىق تۇماندا ۇزبەي ۇستاپ، قالىڭ ەلدى 5-6 جىلدان تۇنشىقتىرعان دا پاك پەرشتي بولىپتى.
بيوسفەرانى تۇتاستاي جەك كورىپ، ءبارىن دە سولاي بىرتىندەپ ولتىرمەكشى پاك پەرشتيلەردىڭ ۇلكەن جوسپارى ءالى دە جالعاسۋدا ەكەن. قاندى سوعىستاردى ءورشىتىپ، ەكەۋارا قاقتىعىستاردى كوبەيتۋشى دە سولار. مي جۇيەگە ۇستىدەن ىقپال ەتىپ قاعىندىرادى. توبەلەستىرەدى دە، پىشاقتاتادى. ۇرىس-كەرىستەردى جاساتقىزادى. ءبارى دە وسى بيوسفەرالىق ومىرگە دەگەن قارسىلىقتان. بيوسفەرانى تەزىرەك توزدىرسا، پلانەتانى دا دەرەۋ جوياتىنداي ەرەگىستە ءجۇر.
التىن ادامنىڭ جاتقان جەرى ءۇش قاباتتى ەكەنىن ءبىزدىڭ ارحەولوگيا بىلگەن بە ەدى؟ بۋددا جازۋى بويىنشا قاراساق، بۇل ورىننىڭ استىندا تاعى دا 13 كىسىنىڭ سۇيەگى بار كورىنەدى. «التىن ادام» دەگەنىڭ ادام پايگامباردىڭ قورعانىنان تابىلىپ تۇر. ونداعى ءۇشىنشى قاباتتا حاۋانانىڭ مۇراعاتى بار ەكەن. حاۋانادان كەيىنگى 12 ايەلىنىكى دە سوندا بولدى. بۇلاردىڭ مۇلكى دە ءبىر قاباتىندا ساقتاۋلى دەلىنگەن. ودان وزگە تاعى ءبىر تەڭ اتالادى. ول تەڭدى افريكادان الىپ كەلىپتى. ادام پايگامباردىڭ ءبىر تەڭ كيىمىن، ونىڭ ون توعىزىنشى ايەلى افريكاداعى ۇلىنىڭ ۇيىنە تەڭدەپ اكەتىپتى. سودان قايتارىپ اكەلىنگەنىن ادام پايگامباردىڭ ءوزى اشقىزباستان كومىپ تاستاتقان. سوندا بۇل كيىمدەردى ول كوپ ۋاقىت بۇرىن ءوزى كومدىرىپ تاستاعان بولدى. شىرىگەنى بار ما، جوق پا، بىزگە بەلگىسىز عوي. دەسەك تە پايگامباردىڭ كيىمدەرىن بۇتىندەي كورۋ ماڭىزدى.
حاۋانانىڭ قاسىنداعى 12 دەنە دە بالزامدالماعان. جاي سۇيەك بولىپ قويىلعانعا دەيىن جوعارىدا ۇستالعان. ابدەن قۋراپ بولعاندا اپارىپ 25 مەترلىك تەرەڭدىككە ءتۇسىرتىپتى. ون ءۇشى بىرگە اپارىلعان. ولاردىڭ كيىمدەرى قاسىنداعى جەكە تەڭدەردەي. حاۋانانىڭ تەڭىندە ەرەكشە تاڭبا سوعىلعان. ونىڭ ءتۇسى اق سىرلى. قارا قوشقىل سىر جاعىلعان ەكى تەڭ بار. «بۇلاردىڭ ىشىندە التىن بۇيىمدار جاتىر» دەيدى. التىنداردىڭ كەلگەن ورنى شى-گۋسينايتي. قازىرگى قۇم باسىپ جاتقان شى-گۋ سول عوي.
حاۋانانىڭ ەسىمى: حااابيباتي. قاسىنداعى ون ەكى انانىڭ ءوز ەسىمدەرى بەلگىلى. ولاردىڭ اربىرەۋى 9 ۇلدان تۋىپتى. حاۋانادان 7 بالا تۋىلعان. جەتەۋى دە پايگامباري. حزري پايگامبار دا وسى حاۋانانىڭ بالاسى. ءوز ۇلدارىنان باسقا 32 ۇلدى تاربيەلەگەن حااابيباتيدى جۇرت حاۋمتي اناعا اينالدىرعان. ادام اتا مەن حاۋانانىڭ ءبىرىنشى ۇيلەرى قازىرگى چوڭكەمين يەلىگىندە بولىپتى. بۇنىڭ كونە داۋىرلىك اتاۋى: چاااڭگي كااامااانكاتي، قازىرگى قوس كامەنكا وسىدان بەرى كەلە جاتقان زور تاريحي ورىن. ورىس تىلىنە ونىڭ قاتىسى جوق. قايتا ەكى تاڭباسى وزگەرىپ، قاتاڭ دىبىستى «ق»-مەن بايلانىستى بولىپتى. دۇرىس ايتىلۋىن ەسكە الساق: حااامااانحاتي.
كۇمىس زەرەنشەنىڭ 26 تاڭباسى 31 ماسەلەنى بىزگە اكەلگەنىن ايتتىق قوي. سودان ۇستىڭگى بەسەۋى عانا تازا فيزيكادان. تورتەۋى مۇناي مەن تاس كومىردىڭ بۇگىنى مەن ەرتەڭگى تابيعاتىنا قاتىستى عىلىمي تەوريادان تۇرادى. بەس ءتۇرلى ماسەلەسى مەتاللۋرگيانىڭ كەلەشەگىنە تيەسىلىدەن. ماقتاعا قاتىستى ءبىر ماسەلە بار. جۇگەرى جايىنداعىسى دا بىرەۋ. حمزتي تۇرلەرىن ءسوز ەتىپ، ونىڭ بولاشاعىنا بەرگەن عىلىمي كەڭەسى دە ءبىر ماسەلە رەتىندە سانالدى دەيمىز. بالالاردىڭ تاربيەسىنە ارنالعان ەكى ءتۇرلى شىعارماسى اتالىپ تۇر.
وتباسىنىڭ قامى ءۇشىن باياعى گۋننيتيلىك دوڭگەلەك ۇيلەردى جاڭعىرتۋ ماسەلەسى دە ءسوز بولعان. ادامزاتتىڭ الدىندا تۇرعان اناۋ كاتاكليزم تۇنىندە وسىنداي ۇيلەر ءبىزدى ساقتاپ قالماقشى. وزگە ۇيلەرگە سەنىم جوق. بارلىعى دا قۇلاپ باسادى. پلانەتانىڭ ەكى ءپوليۋسى ورىن الماستىرۋعا دەيىن جەتەتىن كۇشتى سىلكىنىستە ەشتەڭە دە توتەي الماستاي. گۋننيلىك دوڭگەلەك ۇيلەر توتەيدى ەكەن. باياعىداعى اۋىر سىناقتاردان جاقسى وتكەن سول ۇيلەردى كىم كەلىپ جەردىڭ استىنا قاراي بۇتىندەي ءتۇسىرتىپ جويدى؟ پاك پەرشتيلەر جويىپتى. ادامزاتقا جاۋ بولىپ تيگەن پاك پەرشتيلەردىڭ جاساماعانى قالماپتى. سولارعا ارنالعان حالىقتىڭ لاعنەتى اناۋ ۇلكەن اراساننىڭ سىرتقى جاعىندا جازۋلى تۇر. تۋريستەر ءوشىرىپ كەتپەسە ءالى تۇرعان شىعار. بىلتىرعى كورىنىسى وتە ايقىن ەدى.
1 قىركۇيەك، 2003 جىل.