ورتا ازيا ەلدەرىن قانداي توسىن سىيلار مەن سىن-قاتەرلەر كۇتىپ تۇر؟
- ءقازىر ءبىز ءومىر ءسۇرىپ جاتقان ءداۋىر وركەنيەتتىڭ بەتبۇرىس نۇكتەسى سىندى. سەبەبى، وركەنيەت بولاشاعىنا قاتىستى ۇلكەن سۇراقتارعا تاپ كەلدىك. ايتالىق، كليمات وزگەرىسى جانە ەنەرگياعا دەگەن سۇرانىستىڭ ارتۋى. بىر-بىرىنە كەرەعار وسى جاھاندىق ماسەلەنى قالاي شەشسەك، بولاشاق ادامزات تاعدىرى دا سولاي قالىپتاسپاق. ادامزات اۋىلى ۇلعايعان سايىن ەنەرگياعا دەگەن سۇرانىس تا ارتتى. حالىق سانى كوبەيگەن سايىن ازىق-تۇلىكتەردەن تارتىپ تابيعات قۇشاعىنان الاتىن رەسۋرستاردىڭ مولشەرى دە ەسەلەندى. مىنە، سول ەسەلەنە قازىلىپ، ارتىعىمەن الىنىپ جاتقان رەسۋرستار تابيعي ەكولوگيالىق جۇيەنىڭ تەڭگەرىمىن تەڭسەلتىپ، وركەنيەت تاعدىرىنا ءقاۋىپ بولىپ قايتا ورالۋدا. بۇكىل عالامنىڭ ەرتەڭىنە ساياتىن بۇل ماسەلە ەشقاشان بىرەر مەملەكەتتىڭ عانا ماسەلەسى ەمەس. ەندىگى جەردە جاسىل ەكونوميكا، قايتا تۋىنداۋشى ەنەرگيا كوزدەرى، جاسىل ەنەرگيا دەگەن سوزدەردىڭ ءجيى ايتىلا باستاۋى دا انە سودان.
الەمنىڭ ورتاق ماسەلەسى ىشىندە ءبىزدى دە ءوز ەلىمىز بەن ونى قامتىعان ورتا ازيانىڭ بولاشاق تاعدىرىنا قاتىستى سۇراقتار مازالايدى. كۇللى الەم رەسۋرستار ءۇشىن كۇرەسكە ءتۇسىپ، جاھاننىڭ جەر تۇكپىرىنەن سوعىس دۇمپۋلەرى ەستىلىپ تۇر. مۇنداي شاقتا تابيعي رەسۋرستارعا باي كىندىك ازيا ءوزىنىڭ بولاشاعىن قالاي ەلەستەتسە بولادى؟ الەمنىڭ بەتالىسى، اياق الىسى قالاي؟ ورتا ازيا ەلدەرىن بولاشاق باسەكەلى داۋىردە قانداي توسىن سىيلار مەن سىن-قاتەرلەر كۇتىپ تۇر؟ اڭگىمە اۋانى وسى ساۋالدار توڭىرەگىندە بولماق.
الەمنىڭ جاڭا بەتالىسى
كوزىقاراقتى وقىرماننىڭ ەسىندە، جاقىندا عانا دۋبايدا COP28 كليماتتىق ءسامميتى ءوتتى. وندا الەم ەلدەرى پاريجدە وتكەن تاريحي سامميتتەن كەيىنگى ەڭ ماڭىزدى قۇجاتتارعا قول قويدى. ياعني 2030 جىلعا قاراي جاڭارتىلاتىن ەنەرگيانى پايدالانۋدى ءۇش ەسەگە، ەنەرگيا تيىمدىلىگىن ەكى ەسە ارتتىرۋ بويىنشا كەلىسىمدەر جاسالدى. بۇعان قوسا «تازا ءارى سالاۋاتتى ەكونوميكاعا كوشۋدى جەدەلدەتۋگە» باعىتتالعان كەلىسىمدەر دە ورتاعا سالىندى. ءبىر جاعىنان بۇنداي كەلىسىمدەرگە قول قويۋدىڭ ءوزى كىسى قۋانتارلىق ءىس. سەبەبى، الەم تاعدىرى سىنعا ءتۇسىپ تۇرعان شاقتا ادامزات بالاسىنىڭ مادەني، ءدىني الشاقتىققا قاراماي، ورتاق ماسەلەگە جۇمىلا الاتىنىن كورسەتكەندەي.
بۇعان دەيىن دە ايتىپ كەلەمىز، ەندى ونجىلدىقتار تۇتاس الەمنىڭ دامۋ باعىتى «جاسىل ەكونوميكا» ۇرانىمەن بىرگە جۇرمەك. تۇسىندىرە ايتقاندا، قايسى مەملەكەت قورشاعان ورتاعا زيانى بارىنشا از ەكونوميكالىق باعدارلامالاردى جۇزەگە اسىرادى سونىڭ حالىقارالىق ارەناداعى اسىعى الشىسىنان تۇسپەك. ساۋدا كەلىسىمدەردەگى جەڭىلدىكتەر، يمپورتتىق-ەكسپورتتىق تاريفتەردىڭ كەدەرگىسىن ازايتۋ سىندى جەڭىلدىكتەرگە يە بولادى. ءتىپتى، اسىرا ايتقاندىق ەمەس، الداعى ۋاقىتتا كليماتتىق وزگەرىسكە قاتىستى تاقىرىپتار حالىقارالىق قارىم-قاتىناستاردا دەموكراتيا سوزىنەن دە ماڭىزدى بولا ءتۇسۋى بەك مۇمكىن.
ەنەرگيا كوزدەرى قىمباتتايدى
قازىرگە دەيىن الەم ەكونوميكاسىندا مۇنايدىڭ اسا ماڭىزدى بولىپ كەلگەنى شىن. مۇناي باعاسىنىڭ ورلەۋى مەن قۇلدىراۋى قازاقستان سىندى شيكىزاتتىق ەلدەردىڭ ىشكى الەمەتتىك الەۋەتىنە دە تىكەلەي اسەر ەتۋشى فاكتور بولىپ كەلدى. ول عانا ەمەس، الىپ قارجى ورتالىقتارىنداعى تۇراقتىلىقتىڭ ءوزى مۇناي باعاسىنا تاۋەلدى بولعان كەزدەرى كوپ. ءبىراق ەندى ولاي بولمايدى. دۇنيە ارباسىنىڭ دوڭگەلەگى باسقا باعىتتا اينالۋدا. ەندى جاڭا ەنەرگيا كوزدەرى، قايتا تۋىنداۋشى نەمەسە جاسىل ەنەرگيا كوزدەرى جاھاندىق ەكونوميكالىق اتموسفەرانى قالىپتاستىرادى.
دەگەنمەن، ماسەلە مىنادا، الەم ەنەرگيا اۋىسىمىن ماقسات ەتكەنىمەن، ونى جالاڭ ۇراندار جۇزەگە اسىرا المايدى. ول ءۇشىن مۇناي جانە تابيعي گاز، كومىر سەكىلدى ءقازىر ەنەرگيا الىپ وتىرعان رەسۋرستاردىڭ بالاماسى تابىلۋى كەرەك. جانە سول بالاما كوزدەرى قورشاعان ورتاعا قالدىقسىز، زيانسىز بولۋى كەرەك. مىنە، وسى كەزدە سيرەك كەزدەسەتىن ەلەمەنتتەردىڭ (كەيدە سيرەك جەر قازبالارى نەمەسە ەلەمەنتتەرى دەپ تە اتالادى) ماڭىزى ايقىندالا تۇسەدى. بۇل سيرەك قازبا مەتالدار ەلەكتر قوزعالتقىشتاعى كولىكتەردەن تارتىپ، روبوتوتەحنيكاعا، دروندار مەن ءىت تەحنولوگيالارعا جانە وزىق ەسەپتەۋشى جۇيەلەرگە دەيىن اۋاداي قاجەت. دامىپ كەلە جاتقان بۇل سالانىڭ ءبارى دەرلىك سيرەك جەر ەلەمەنتتەرىن قاجەت ەتەدى.
ءبىر سوزبەن ايتقاندا، بولاشاق ونجىلدىقتاردا جاھاندىق ەكونوميكا مەن ادام ءومىرى ءۇشىن سيرەك مەتالداردان ماڭىزدى ەشتەڭە بولماۋى مۇمكىن.
ورتا ازيانىڭ تابيعي مۇمكىندىگى
بولاشاقتىڭ بۇل سۇرانىسىن قامتاماسىز ەتۋدە ورتا ازيا ەلدەرىنىڭ تابيعي مۇمكىندىگى كوپ. قازاقستاندى قامتىعان ايماقتا سيرەك جەر مەتالدارى مول قورىنىڭ بار ەكەنى بەلگىلى. بۇل وسى ايماقتاعى قازاقستان، وزبەكستان، قىرعىزستان، تۇركىمەنستان، تاجىكستان، موڭعوليا جانە اۋعانستان سىندى ەلدەرگە قازىرگى اراب الەمىنىڭ مۇمكىندىگىن سىيلارى انىق. اراب تۇبەگى، ەفرات پەن تيگر اراسى مۇناي ارقىلى قالاي ەلەۋلى بولعان بولسا، جاڭا ەنەرگيا كوزدەرىن ءوندىرۋشى كىندىك ازيا تاپ سونداي ەلەۋلى بولا تۇسەدى. بۇل تولاسسىز ينۆەستيسيا مەن قيساپسىز قارجى اعىنىن ايماققا الا كەلەدى دەگەن ءسوز. وركەنيەتتىڭ جاڭا سۇرانىسى تۋدىرعان مۇمكىندىك قازاقستاندى، ونداعى الماتى سىندى مۇمكىندىگى مول شاھارلاردى بولاشاقتىڭ دۋبايىنا اينالدىرىپ جىبەرۋى ابدەن مۇمكىن.
دەگەنمەن، قوس ءجۇزدى قانجار ىسپەتتى، بۇل ءۇردىستىڭ دە تارتىمدى جانە ءقاۋىپتى جاقتارى كوپ. بايلىق پەن مۇددە قاشاندا گەوساياسي تارتىستاردى قوسا ىلەستىرىپ جۇرمەك. قازىرگى ورتا شىعىس سەكىلدى ءبىزدىڭ ايماق تا كوپتەگەن دەرجاۆالاردىڭ نازارىندا تۇر جانە ءتىپتى باسەكەلەستىك الاڭىنا اينالۋى دا مۇمكىن. ياعني ايماق قىزۋ ساياسي قىسىمدارعا تاپ بولادى. بۇل كەزدەردە ايماق ەلدەرىنىڭ سىرتقى كۇشتەر تەڭگەرىمىن ۇستاپ تۇرۋى ءتىپتى دە قيىنداي تۇسەدى. ايماققا ىرگەلەس جاتقان رەسەي جانە جۇڭگو سىندى ويىنشىلار بۇل تۇستا وزگە ارىپتەستەرىنەن گورى ايماققا ىقپالدى بولا ءتۇسۋى مۇمكىن. سوندىقتان دا باتىس ەلدەرىنىڭ، ەو جانە اقش-تىڭ قازىردەن باستاپ ايماق ەلدەرىمەن ارىپتەستىكتى نىعايتىپ جاتۋى وزىنشە تۇسىنىكتى. مەيلى قالاي دەسەك تە، وسىنداي ۇلكەن بۇرىلىس كەزەڭىندە ەلىمىز الداعى كۇتۋلى سىن-قاتەر مەن جاڭا ورايلاردى الدىن الا بايىپتاپ وتىرۋى اسا ماڭىزدى مىندەت.