ازەربايجان پرەزيدەنتى يلحام الييەۆ كەزەكتەن تىس پرەزيدەنت سايلاۋىن وتكىزۋ تۋرالى وكىمگە قول قويدى. سايلاۋ 2024 جىلدىڭ 7 اقپانىندا وتپەك. بۇل تاۋەلسىز ەل تاريحىنداعى توعىزىنشى پرەزيدەنت سايلاۋى. ءدال ءقازىر ۇمىتكەرلەر تىركەلىپ جاتىر. قازىرگى پرەزيدەنت يلحام الييەۆ تە ۇمىتكەر رەتىندە تىركەلدى. ونىڭ جەڭىسكە جەتۋ مۇمكىندىگى جوعارى. وعان تاۋلى قاراباق فاكتورى اسەر ەتپەك.
زاڭناماعا شولۋ
ازەربايجان پرەزيدەنتى يلحام الييەۆ كونستيتۋسيالىق وكىلەتتىگىن پايدالانىپ كەزەكتەن تىس پرەزيدەنت سايلاۋىن وتكىزۋگە شەشىم قابىلدادى. قول قويعان وكىمىندە كەزەكتەن تىس سايلاۋ وتكىزۋ تۋرالى شەشىمدى ەل كونستيتۋسياسىنىڭ 101-باپ، 1-تارماعىنا جانە سايلاۋ كودەكسىنىڭ 179-بابىنا سۇيەنە وتىرىپ قابىلدادى. دەمەك، پرەزيدەنت سايلاۋىن وتكىزۋ، ونىڭ ءتارتىبى كونستيتۋسيا مەن سايلاۋ كودەكسىنە نەگىزدەلمەك.
ازەربايجاننىڭ كونستيتۋسياسى بۇكىلحالىقتىق رەفەرەندۋم ارقىلى 1995 جىلى 12 قاراشادا قابىلداندى. 27 قاراشادا زاڭدى كۇشىنە ەندى. اتا زاڭعا وزگەرىستەر 2002، 2009 جانە 2016 جىلدارى ەنگىزىلدى. بارلىق وزگەرىستەر بۇكىلحالىقتىق رەفەرەندۋم ارقىلى قابىلدانعان.
بارلىق كونستيتۋسيالىق رەفەرەندۋمداردا ەڭ نەگىزگى وزگەرىستەر مەن تولىقتىرۋلار پرەزيدەنتتى سايلاۋ، ونىڭ وكىلەتتىگى مەن مەرزىمى ماسەلەلەرىن قامتىعان. مىسالى، 2002 جىلعى كونستيتۋسيالىق رەفەرەندۋمدا بيۋللەتەندەردە 8 سۇراق بولعان. ونىڭ ىشندە 5-سۇراقتا پرەزيدەنتتى سايلاۋ ءتارتىبى ماسەلەسى كوتەرىلگەن. وعان دەيىن پرەزيدەنت سايلاۋعا قاتىسقانداردىڭ ۇشتەن ەكى بولىك داۋىسىن السا جەڭىسكە جەتەتىن. ال رەفەرەندۋمدا ماجوريتارلى سايلاۋدى ەنگىزۋ قابىلداندى. ياعني سول كەزدەن باستاپ 50+1% قاعيداسىمەن داۋىس السا پرەزيدەنت بولادى. 6-سۇراقتا پرەزيدەنت وكىلەتتىگىنە قاتىستى ماسەلە كوتەرىلگەن. رەفەرەندۋمعا دەيىن پرەزيدەنت وكىلەتتىگىن توقتاتسا، الدە توقتاتىلسا ونىڭ ورنىنا ۋاقىتشا پارلامەنت ءتوراعاسى مىندەتىن اتقاراتىن. رەفەرەندۋمدا ونىڭ ورنىن پرەمەر-مينيستر اتقارادى دەپ ۇسىنىس جاسالدى. حالىقتىڭ باسىم كوپشىلىگى وزگەرىستەردى قولداپ داۋىس بەردى.
2009 جىلعى كونستيتۋسيالىق رەفەرەندۋمدا ەشكىم پرەزيدەنت لاۋازىمىن ەكى رەتتەن ارتىق اتقارا المايدى دەگەن وزگەرىس قابىلداندى. سونداي-اق، اسكەري ۋاقىتتا پرەزيدەنت سوعىس ارەكەتتەرى اياقتالعانشا ءوز قىزمەتىن اتقارا بەرەدى دەگەن وزگەرىس تە ەنگىزىلدى.
پرەزيدەنت ينستيتۋتىنىڭ ۇستەمدىگى
ەڭ كۇردەلى وزگەرىستەر 2016 جىلعى كونستيتۋسيالىق رەفەرەندۋمدا قابىلداندى. رەفەرەندۋم ناتيجەسى:
- پرەزيدەنتتىڭ وكىلەتتىكتەرى 5 جىلدان 7 جىلعا ۇزاردى؛
- كونستيتۋسيادان 35 جاستان كىشى ازاماتتار پرەزيدەنت بولا المايدى دەگەن باپ الىندى؛
- ءبىرىنشى ۆيسە-پرەزيدەنت جانە ۆيسە-پرەزيدەنتتەر قىزمەتتەرى ەنگىزىلدى؛
- پرەزيدەنت مەرزىمىنەن بۇرىن قىزمەتىن توقتاتسا ونىڭ وكىلەتتىكتەرى پرەمەر-مينيسترگە ەمەس، ءبىرىنشى ۆيسە-پرەزيدەنتكە وتەدى؛
- پرەزيدەنت ۇلتتىق ءماجىلىستى تاراتۋ جانە كەزەكتەن تىس پرەزيدەنت سايلاۋىن وتكىزۋ قۇقىعىنا يە بولدى؛
- ازاماتتار پارلامەنتكە 25 جاستان ەمەس، 18 جاستان باستاپ سايلانۋ قۇقىعىنا يە بولدى.
2002 جىلدان بەرى وتكەن اتا زاڭعا ەنگىزىلگەن وزگەرىستەر پرەزيدەنت ينستيتۋتىنىڭ وزگە بيلىك تارماقتارىنا قاراعاندا ىقپالىن كوبەيتتى. ال ونىڭ ۇستەمدىگى 2016 جىلى تولىق ورنادى. ءقازىر مەملەكەت تولىقتاي ساياسي-قۇقىقتىق تۇرعىدان پرەزيدەنتتىك باسقارۋ نىسانىنداعى ەلگە اينالدى.
2002 جىلى پرەزيدەنت قىزمەتىن مەرزىمىنەن بۇرىن اياقتاسا، ونىڭ وكىلەتتىگى پرەمەر-مينيسترگە وتەتىن. ال 2016 جىلعى رەفورمادا ءبىرىنشى ۆيسە-پرەزيدەنتكە وتەدى دەگەن وزگەرىس ەنگىزىلدى. سوڭعى رەفورمادا ءبىرىنشى ۆيسە-پرەزيدەنتتەن بولەك ۆيسە-پرەزيدەنتتەر لاۋازىمدارى ەنگىزىلدى. ولاردى پرەزيدەنت تاعايىندايدى. 2017 جىلى ءبىرىنشى ۆيسە-پرەزيدەنت لاۋازىمىنا مەحريبان الييەۆانىڭ تاعايىندالۋى بۇل وزگەرىستىردە نە ءۇشىن ەنگىزدى دەگەن سۇراققا جاۋاپ بەرگەن سىڭايلى.
كەزەكتەن تىس سايلاۋ وتكىزۋدىڭ ساياسي استارى
سايلاۋعا ۋاقىت بار بولسا دا قازىرگى پرەزيدەنتتىڭ جەڭىسكە جەتۋ مۇمكىندىگى جوعارى دەپ ايتا الامىز. سەبەبى، تاۋلى قاراباق ءۇشىن سوعىس ونىڭ حالىق الدىنداعى رەيتينگىن كوتەرىپ، ساياسي ۇپاي اكەلدى. ءسويتىپ، ول تاريحي ءوز جەرىن ەلىنە قايتاردى.
2009 جىلى رەفەرەندۋمدا پرەزيدەنت سوعىس ۋاقىتىندا قاقتىعىس بىتكەنشە ءوز قىزمەتىن اتقارا بەرەدى دەگەن وزگەرىستى كونستيتۋسياعا ەنگىزگەنىن جوعارىدا اتاپ ءوتىپ ەدىك. ءبىراق تاۋلى قاراباققا قاتىستى سوعىس اياقتالدى. ءدال ءقازىر ونىڭ حالىق الدىنداعى بەدەلى جوعارى. ەل جەڭىسكە جەتتى. ەندى ارى قاراي سايلاۋ ۋاقىتىن سوزۋعا سەبەپ جوق. سەبەبى، ۋاقىت وتكەن سايىن پرەزيدەنتتىڭ بەدەلى ءتۇسۋى مۇمكىن. ونىڭ رەيتينگىن جوعارى ۇستاپ تۇراتىن سىرتقى جاۋ جوق. قازاقى ايتقاندا، قازىرگى پرەزيدەنت تەمىردى قىزعان شاعىندا باسۋعا ارەكەت ەتۋدە.
ونىڭ ۇستىنە اباي قۇنانباي ۇلى جازعانداي، ادامدا جالىعۋ سەزىمى بولادى. بۇل، اسىرەسە، دەموكراتيالىق رەجيمدەرگە ءتان قۇبىلىس. يلحام الييەۆ بيىل قاتارىنان بەسىنشى رەت سايلاۋعا تۇسپەكشى. وسى فاكتوردى دا ەسكەرگەن ءجون. سايلاۋ وتكىزىپ، جاڭا ۋادەلەر بەرىپ حالىقتىڭ قوعامدىق پىكىرىن ءبىر سىلكىپ الۋ قاجەت. ساراپشىلاردىڭ پىكىرىنشە، قازىرگى پرەزيدەنتتىڭ جەڭىسكە جەتۋ مۇمكىندىگى جوعارى.
(دەرەككوز: «aa.com.tr»)