قازاق ەلى جاڭا ءارى ءادىل قوعامعا قاراي قادام باستى. اتا زاڭىمىزدا قازاقستاننىڭ زايىرلى مەملەكەت ەكەنى كورسەتىلگەن. اركىمنىڭ ءوز سەنىمى بار جانە ءدىني سەنىمگە قاتىستى شەكتەۋ جوق. دەيتۇرعانمەن، قوعامنىڭ تىنىشتىعىن ساقتاۋ – بارىنەن ماڭىزدى. سوندىقتان ازاماتتاردىڭ بەيبىت، باي، جايلى ءارى ىڭعايلى ورتادا ءومىر سۇرگەنىنە اسا ءمان بەرىلەدى. بۇگىنگىدەي قۇبىلمالى گەوساياسي جاعدايدا ەلدىكتى ساقتاپ، ەگەمەندىك تۇعىرىن بيىك ەتۋدىڭ تەتىكتەرىن قاراستىرۋ وزگەشە ماڭىزعا يە. زايىرلى قوعامداعى ءدىني قۇندىلىقتارىمىز جايلى ءدىنتانۋشى ماماندار، تەولوگتار نە دەيدى؟ سالادا قوردالانعان ماسەلەلەردى ايقىنداۋ مەن شەشۋدە ءدىنتانۋشىلاردىڭ ءرولى قانداي بولماق؟ وسى جانە باسقا دا ساۋالدار اياسىندا ءدىنتانۋ ورتالىعىنىڭ ديرەكتورى، ءدىنتانۋشى عالىم الماسبەك دۇيسەنبەكۇلىمەن سۇحبات قۇرعان ەدىك.
ءداستۇردى جوققا شىعارۋعا جول بەرۋگە بولمايدى
– اڭگىمەنى «ادىلەتتى قازاقستان كونتەكستىندەگى ءدىني قۇندىلىقتار» توڭىرەگىندە ۇيىمداستىرىلعان القالى باسقوسۋدان باستاساق...
– بۇل ءوزى بولاشاققا يگىلىگى مول قۇپتارلىق ءىس بولدى. قوعامداعى ۇلتتىق قۇندىلىقتاردى ءارتۇرلى سالا بىلگىرلەرىمەن باس قوسىپ، تالقىلاپ، الداعى شارۋانى رەتتەۋدىڭ قامىن جاساي بىلگەن ءجون عوي. جاڭا ديلەمما قاجەت. ۇلتقا ءتان دومبىرانى حارام دەپ، ءداستۇردى جوققا شىعارۋعا جول بەرۋگە بولمايدى. كەلەلى جيىنداردا وسىنداي قوردالانعان ماسەلەلەردىڭ شەشۋ جولدارىن ايقىنداپ، ءتيىستى مەملەكەتتىك ۋاكىلەتتى ورگاندارعا ۇسىنىس جەتكىزەمىز. بۇل ارادا ءدىنتانۋشى، تەولوگيا سالاسىنىڭ ماماندارى ءوز حال-قادىرىنشە ەڭبەكتەنىپ جاتقانىن ايتا كەتكەن ءجون.
تاريحقا قارايتىن بولساق، ءدىننىڭ قوعامداعى ماڭىزى جوعارى بولعانىن كورەمىز. ادام نەگە سەنسە دە بۇل ەڭ كۇشتى قۇرال، سەنىمنىڭ الار ورنى زور. ءبىزدىڭ پىكىرىمىزشە، ءدىنسىز قوعامدى ەلەستەتۋ قيىنداۋ، ونداي جاعدايدا ورىنسىزدىققا الىپ كەلەتىن ءارتۇرلى فاكتور، وقيعالار ورىن الىپ كەتۋى مۇمكىن. ءدىني سەنىم بوستاندىعى بار، ءارى بۇل دا ماڭىزدى ماسەلە. وعان ەشكىمنىڭ داۋى بولماس. زەرتتەۋلەرگە زەر سالساق، 15% اتەيزم بار. ولاردى «اگنوستيك» دەپ قۇقىعىن شەكتەمەيمىز. وندايلار ءوز سەنىمىندە. بۇل ەرتەدەن كەلە جاتقان «سەنىڭ ءدىنىڭ ساعان، مەنىڭ ءدىنىم ماعان» دەيتىن ۇعىم-تۇسىنىكتەن تۋادى. مىنەكي، وسىلاردىڭ بارلىعىنىڭ ءبىر قوعامدا عۇمىر كەشۋى – زايىرلى مەملەكەت دەگەندى اڭعارتادى. بازبىرەۋلەر وسىنى دۇرىس تۇسىنبەي، بۇرا تارتادى.
كەيبىرەۋلەر ءدىني مەملەكەت بولۋدى كوكسەيدى. بىزدە ءتۇرلى ۇلت پەن ۇلىس ءبىر شاڭىراق استىندا تۇرىپ جاتىر. سوندىقتان ءبارىن ءبىر باعىتقا بۇرۋ ابەستىك بولار. ءبىز ونداي جولدى قالامايمىز.
ۇلتتىق رۋحانياتىمىزدى ۇلىقتاۋ – پارىز
– قوعامدىق سانادا «رۋحاني قۇندىلىقتارىمىزدى مۇسىلمانشىلىقپەن ۇيلەستىرۋ» جونىندە سان ءتۇرلى پىكىر قالىپتاسقان...
– كەيبىر ءدىن وكىلدەرى ارابتىڭ تاريحىن قاۋزاۋعا اۋەس. ءوز رۋحانياتىمىز شەتتەپ قالاتىن كەزدەر بولادى. بۇل – قوعام تاراپىنان ايتىلىپ جۇرگەن سىن-پىكىر. الايدا، «كوش جۇرە تۇزەلەدى» دەپ، كۇتىپ كەلەمىز. اتا دىڭگەكتى ۇستايىق. ءوز ويشىلدارىمىز ءال-فارابي، احمەت يۇگىنەكي، ءماشھۇر ءجۇسىپ، حاكىم اباي، شاكارىم سياقتى ۇلى تۇلعالارىمىزدى ناسيحاتتاساق بولادى عوي. وسى عۇلامالاردىڭ قوعامعا جەتكىزگىسى كەلگەن ويلارى، كوتەرگەن ماسەلەلەرى الىگە دەيىن وزەكتىلىگىن جويمادى. ءبىز ءوز دانالارىمىز ءھام بىلگىرلەرىمىز سالىپ كەتكەن جولدى ۇستاي الماي كەلەمىز، ولاردىڭ ايتقان تۇجىرىمدارىن ۇعا الماي كەلەمىز.
ءقازىر ۋاعىز ايتىپ جۇرگەندەرگە ءوز شەجىرەمىزدى، ۇلتتىق رۋحانياتىمىزدى ايتۋ جايلى كەڭەس بەرىپ، ولاردى ۇلىقتاۋ پارىز ەكەنىن ايتىپ-اق ءجۇرمىز. قازاقتىڭ جىراۋى، اقىنى، باتىرى تۇنىپ تۇرعان قۇندى جادىگەر ىسپەتتى عوي. بۇرىنعى مىقتىلاردىڭ قاي-قايسىسى بولسا دا دىنگە سوقپاي كەتپەگەن.
جاستاردى عىلىم مەن ءبىلىمنىڭ وزىق جەتىستىكتەرىنە باۋلۋ كەرەك
– جۇرتتى جاپپاي دىنگە تارتىپ، ۋاعىز ايتۋ قانشالىقتى دۇرىس؟
– سۇراعىڭىز ورىندى. ءيا، ءدىن وكىلى ۋاعىز ايتاتىنى راس. كەيبىرى رەسمي تىركەلگەن بولۋى مۇمكىن، بىرەن-ساراڭ ءوز حال-قادەرىنشە، بىلگەنىمەن بولىسەدى. اقىرەتتى ايتىپ، قورقىتىپ-ۇركىتە بەرۋدەن ەشكىم ەشتەڭە ۇتپايدى. عيباداتتان بولەك قانشاما عىلىم، ءبىلىم تۋرالى ايتىلعان تۇستار بار. الايدا، بىزدەگىلەر قاسيەتتى كىتاپتىڭ ءبىر باعىتىن ۇستاپ العان، قالعانى قالىس قالۋدا. ءبىز قاسيەتتى جازبانى ارعى دۇنيەلىك قۇرال رەتىندە قارايمىز. ورتا عاسىردا عىلىمي تەحنوكراتيا بىزدەن شىقتى. ال ءقازىر ول دارەجەگە جەتە الماي قالدىق.
قازىرگى تاڭدا ءىت، نانوتەحنولوگيا، بيوتەحنولوگيا پايدا بولدى. مىنە، وسىنداي ءححى عاسىردىڭ عىلىمي تەحنولوگيالىق پروسەسىنە ءمان بەرەيىك. ءوز قاجەتتىلىگىمىزگە جاراتايىق. جاستاردى عىلىم مەن ءبىلىمنىڭ وزىق جەتىستىكتەرىنە باۋلۋ كەرەك.
عىلىمدا «تەولوگيا» دەگەن تەرمين بار. ول يسلام، حريستيان دىندەرىن ىشكى جاعىنان زەرتتەيدى. ال ءدىنتانۋشىلار ءدىندى ناسيحاتتامايدى. قايتا وبەكتيۆتى تۇرعىدان زەردەلەيدى. حالىققا مىناۋ شامانيزم، اناۋ سينتويزم دەپ اق پەن قاراسىن اجىراتىپ، جىكتەپ ءتۇسىندىرىپ بەرەدى. ءدىنتانۋ – عىلىمي سالانىڭ ءبىر بولىگى.
– ورتا عاسىردا ءار سالانىڭ مىقتى عالىمدارى بىزدەن شىقتى. ال ءقازىر نەگە ولاي ەمەس؟
– وركەنيەتتىڭ قوس قاناتى بار. ءبىر قاناتى – عىلىم، ەكىنشى قاناتى – ءدىن. بۇلار ءبىر-بىرىنسىز ءجوندى سامعاي الماسى انىق. فيلوسوف، اقىن اباي، بىلگىر شاكارىم قۇدايبەردى ۇلى اتالارىمىز «عىلىمسىز – ءبىلىم بولمايدى» دەپ ۇيعارعان. بۇگىندە وسى ەكەۋىن تەڭەستىرە الماي دال بوپ ءجۇرمىز. ءوز تاراپىمىزدان ءدىن مەن عىلىمدى تەڭ ۇستاۋ ءۇشىن بار ىقپالدى جاساپ كەلەمىز. بالكىم، زامان وزگەرىپ، جاڭا كوزقاراس تۋىپ، سەڭ قوزعالىپ قالار.
باتىس وركەنيەتى «بيبليادا» جازىلعان ءعىلىم-بىلىم جەتىستىكتەرىن العا قويدى. ءسويتىپ، عىلىمي تەحنولوگيالىق پروسەستى باستاپ جىبەردى. سونىڭ ناتيجەسىندە اقش، ەۋروپا تەحنوكراتيانىڭ وزەگىنە اينالدى. دۇنيە ءجۇزى بويىنشا كولىك ءوندىرىسى، ماشينا جاساۋ، ۇشاق ويلاپ تابۋ، ءتۇرلى ءونىم ءوندىرۋ بويىنشا العا ىلگەرىلەپ كەتتى. وسىلايشا دامىعان ەلدەر تەحنولوگيانى قولدانادى. ال بىزدەر سول باياعى سوقپاق «ءولىم مەن ءومىردى» قۇر ءسوز قىلىپ ايتا بەرەمىز.
عاسىرلار بويى قالىپتاسقان ۇلتتىق تانىم-تۇسىنىكتى جوققا شىعارماعان لازىم
– ءدىن مەن ءداستۇر – ەگىز دەگەن دە ءپالساپا بار، بۇل ەكەۋىنىڭ بىر-بىرىنەن ايىرماشىلىعى نەدە؟
– بۇل ساۋالدى ءبىراز تولىقتىرا تۇسەيىك. ءدىن مەن ءداستۇردى بىرىنەن ەكىنشىسىن بولە جارا المايمىز. ەكەۋى ءبىر-بىرىن تولىقتىرىپ تۇرادى دەسەك، ارتىق ايتپاعاندىق بولار. ارينە، تىم ارالاستىرىپ جىبەرۋگە بولماس، دەسە دە ءداستۇر مەن ءدىننىڭ اراقاتىناسى، بىر-بىرىنە دەمەۋ بولعانىن قۇپتايمىز.
اتا-بابالارىمىز «جاڭبىرمەنەن جەر، باتامەنەن ەل كوگەرەدى» دەپ شەگەلەپ ايتقان. ۇلكەننەن باتا الۋ، سالەم سالۋ، تۇساۋ كەسۋ، ءبارى-بارى قازاقتىڭ اتا جولى. سان عاسىرلار بويى قالىپتاسقان التىن دىڭگەك، ءداستۇر-سالتتى، ادەت-عۇرىپتى، ۇلتتىق تانىم-تۇسىنىكتى جوققا شىعارماعان لازىم.
كەيبىرى شەتەلگە بارىپ وقىپ، 2-3 اي كۋرسقا قاتىسىپ، سول جاقتىڭ داعدىسىن بىزگە تاڭعىسى كەلەدى. ءسويتىپ ءجۇرىپ ەلدى بۇلدىرەدى. ءبىزدىڭ تاريحتا نەنىڭ دۇرىس، نەنىڭ بۇرىستىعى الدەقاشان ناقتىلانعان، حاتقا جازىلىپ، تاسقا تاڭبالانعان.
قازىرگى عالامتوردىڭ قۋاتى كۇشتى. الەۋمەتتىك جەلى اقپارات تاراتاتىن ايدىنعا اينالدى. ينتەرنەت كوزدەرىندە جاڭساق پىكىر قالىپتاسپاۋى ءۇشىن بىلگىر، سول سالانىڭ مايتالماندارى كەڭەسىپ، ورتاق شەشىمگە كەلسە، قۇبا-قۇپ.
قازاقي بولمىسقا ساي ءومىر سۇرگەنىمىز ابزال
– ءقازىر بالاعا ەسىم بەرۋ مۇلدە وزگەرىپ كەتكەندەي. قازاقتىڭ ۇعىم-تۇسىنىگىنە ساي ەسىمدەر ارحايزمگە اينالىپ بارا جاتقانداي...
– قازاقتىڭ ءوز بولمىسىنا ساي كەلەتىن ەسىم بولعانىن قالار ەدىك. ماسەلەن، «حاسان-حۋسەين» دەگەندى اتا-بابالارىمىز «اسان مەن ۇسەن» دەپ اتادى. اراب-پارسى جالپى شەتەلدەن كەلگەن اتاۋلاردىڭ قازاقشا بالاماسى بار. ءوز ۇلتتىق بولمىسىمىزى ساقتاۋىمىز كەرەك. ءبىر كەزدەرى تەلەسەريالدارداعى اتاقتى ادامداردىڭ ەسىمى ترەندكە اينالدى. ەلدىڭ ءبارى ۇل-قىزدارىنىڭ ەسىمدەرىن سولارعا ۇقساتىپ قوياتىن بولدى. تەگىندە تۇرىكتىڭ اتاۋى تۇرىككە ءتان، ءۇندىنىڭ اتاۋى ۇندىگە سايادى. ال قازاقتىڭ اتاۋلارى قازاقتىڭ رۋحاني دىڭگەگىنە، قازاقشاعا ساي كەلگەنى دۇرىس. ءوڭىن اينالدىرىپ، وزگەرتىپ، سىرت جاققا ەلىكتەۋدى دوعارايىق. بۇنداي بۇرمالاۋشىلىق ۇلتتىق رۋحانياتتى داعدارىسقا ۇشىراتادى.
كەيبىر كەزدەرى وسىنداي كەمشىل تارتىپ تۇرعان تۇستاردى ايتىپ، كورسەتىپ، دالەلدەپ جاتامىز. كوبىسى مۇنى تۇسىنبەيدى. قايتكەن كۇندە دە قازاقي بولمىسقا ساي ءومىر سۇرگەنىمىز ابزال.
– ەلىمىزدە ءتۇرلى ءدىن وكىلدەرى، ءتۇرلى ءدىني عيباداتحانالار بار. ولاردىڭ بارشاعا ورتاق زاڭ مەن قوعام الدىنداعى جاۋاپكەرشىلىگى قانداي؟
– بىزدە ءدىن بوستاندىعى بار ەكەندىگىن ايتىپ وتتىك. ءاربىر ءدىني ۇيىمدار ءوز باعدارىمەن جايلى ورتادا ءومىر ءسۇرىپ جاتىر، زاڭ اياسىندا وزدەرىنىڭ عيباداتحانالارىندا ۋاعىز-ناسيحاتىن ايتادى. عيباداتحانالاردان تىس قوعامدىق ورىنداردا ۋاعىز-ناسيحات جۇرگىزبەيدى. بۇعان زاڭ بويىنشا تىيىم سالىنعان.
– اڭگىمەڭىزگە راحمەت!