سوڭعى ونجىلدىقتاردا الەۋمەتتىك زەرتتەۋشىلەر مەن فۋتۋرولوگتار قارقىندى تەحنولوگيالىق پروگرەسس جاعدايىندا قالىپتاسىپ جاتقان جاس بۋىندى زەرتتەۋگە ەرەكشە كوڭىل بولۋدە.
الفا جانە بەتا ۇرپاقتارى – XXI عاسىردىڭ بالالارى، ولاردىڭ ءومىرى سيفرلىق تەحنولوگيالارمەن، جاساندى ينتەللەكتپەن تىعىز بايلانىستى. 2025 جىلى الفا ۇرپاقتىڭ سانى الەمدە 2 ملد-قا جۋىقتايدى، جايلى جاعداي مەن الەمدىك مادەنيەتتەن حاباردار بولۋ ولاردىڭ ءومىر ءسۇرۋ ۇزاقتىعىنا اسەر ەتەدى دەگەن دەرەك بار.
الفا – جاسىنا قاراماستان جايلى ورتا ىزدەپ كوشىپ-قونۋدان قورىقپايتىن، وزىنە ۇنامايتىن ماماندىقتى اپ-ساتتە اۋىستىرا سالۋعا دايىن ۇرپاق. اقپارات تاسقىنى قايناعان ءومىر الفالاردى ەرتە ەسەيتەدى، ياعني بۇلاردى زامانىنان وزىپ تۋعان بالالار دەۋگە بولادى.
پسيحولوگ مامانداردىڭ ايتۋىنشا، سمارتفون زامانىندا ومىرگە كەلگەن بۇل بۋىننىڭ گادجەتكە قۇمارلىعىنا اتا-انا رەتىندە قارسى تۇرماۋىمىز كەرەك، ولاي ەتسەك، بالامىزدىڭ قارسىلىعىن وياتامىز، ول ازداي، تىيىم سالعان تەلەفوندى تىعىلىپ ءبارىبىر كورەدى. جىلدامدىق زامانىنىڭ بالاسىنا تەز جالىعۋ ءتان. وزىنە ۇناماعان ىسپەن اينالىسپايتىنىن دا اكە-شەشەسىنە ايتۋدان جاسقانبايدى. ەموسياسىن دا جاسىرىپ قالمايدى، كوڭىلى تولماعان جايدى بىردەن ايتىپ تاستايدى، رەنجىسە ءدال سول ساتتە اشۋلانىپ جىلاپ تا الادى. بۇلار 20 جىلدان كەيىن پسيحولوگتىڭ قابىلداۋىنا بارىپ، اتا-اناسىنا دەگەن وكپەسىن ايتىپ، تالقىلاپ وتىرمايدى. ءدال وسى قاسيەت، ياعني ەموسيانى ىرىكپەۋ دەنساۋلىق ءۇشىن وتە پايدالى.
پسيحولوگ ماماندار بالانىڭ وسىنداي رەنجۋلى، اشۋلى ساتىندە اتا-اناعا ونىڭ ەموسياسىنا 15 مينۋت كەدەرگى كەلتىرمەڭىز دەگەن كەڭەس بەرەدى، جىلاعىسى كەلسە جىلاسىن، ايعايلاعىسى كەلسە ايعايلاسىن، ءبىراق ءسىز وعان داۋىس كوتەرمەۋگە تىرىسىڭىز. بار بولعانى بالاڭىزدى قۇشاقتاپ، ونى جاقسى كورەتىنىڭىزدى ايتىڭىز. قازىرگى بالالار اشىپ ايتپاسا دا، قۇشاقتاپ، سىلاپ-سىيپاپ، سۇيگەندى جاقسى كورەدى.
الفا بالالاردىڭ قىزىعۋشىلىعى دا تەز اۋىسادى. ولار بۇگىن بيلەپ ۇيرەنگىم كەلەدى دەپ، ءبىرشاما ۋاقىتتان سوڭ سۋرەت سالۋ ۇيىرمەسىنە بارامىن دەسە، تاڭعالماڭىز، اشۋىڭىزدى دا تەجەي ءبىلىڭىز، ەگەر قارجىلىق جانە باسقا دا مۇمكىندىكتەرىڭىز بار بولسا بالاڭىزدى ءبارىن كورۋدەن شەكتەمەگەنىڭىز ءجون. بۇل بۋىنعا ءتان تاعى ءبىر قاسيەت – تانىمايتىن ءار ءتۇرلى جاستاعى اداممەن تەز ءتىل تابىسىپ، سويلەسىپ كەتۋ. ءبىز بۇلارداي كەزىمىزدە اتا-انا، ءمۇعالىم، جاقىن تۋىستاردان باسقا ۇلكەن كىسىلەرمەن ارالاسا بەرمەيتىنبىز، ال قازىرگى بالا الەۋمەتتىك جەلىلەر ارقىلى كەز كەلگەن اداممەن سويلەسىپ، ەموسياسىن بولىسە الادى. وسىنىڭ ناتيجەسىندە ولاردا ۇلت، ەل، دىنگە قاتىستى شەكتەۋ دە از، سول سەبەپتى بۇل بۋىن ەلارالىق شەكارانى كەدەرگى كورمەيدى، تەز ارادا ءبىر ەلدەن باسقا مەملەكەتكە كوشە سالۋ دا جاڭا ۇرپاق ءۇشىن قيىن شارۋا ەمەس. بۇرىنعى كەزدە الىستاعى تۋىسپەن، اكە-شەشەڭمەن سويلەسۋ ءۇشىن تەلەفونعا تاپسىرىس بەرىپ، كەزەك كۇتەتىن بولسا، بۇلاردىڭ قولىندا تۋعاننان باستاپ الەمدى الاقانىنا سالىپ بەرگەن سمارتفون دەگەن قۇدىرەت بار. سوندىقتان بۇل بۋىندا ساعىنىش، الىستاعى اعايىندى ۋايىمداۋ دەگەن سەزىم دە بولا بەرمەۋى مۇمكىن.
گازەتتەگى تەلەديدار باعدارلاماسىن ۇمىتىپ كەتپەۋ ءۇشىن قىزىل قالاممەن سىزىپ قويىپ، ءارى كەتسە 10 مينۋت بولاتىن مۋلتفيلمگە ءماز بولىپ وسكەن ءبىز بەن ىشىنە الەمدى سىيعىزعان سمارتفونى بار بالانىڭ تانىم-تۇسىنىگى دە كوزقاراسى دا سايكەس كەلمەۋى زاڭدى قۇبىلىس. «اكەلەر مەن بالالار» دەگەن ماڭگىلىك تارتىستى تاقىرىپقا تەحنولوگيالىق دامۋدىڭ قوسقان ۇلەسى ءتىپتى زور. ال ەندى وسى الشاقتىقتىڭ اراسىن جاقىنداتىپ، «باۋىر ەتىڭمەن» ىمىراعا كەلۋ ءۇشىن نە ىستەۋ كەرەك؟
بىرىنشىدەن، ءوزىمىزدى بالانىڭ تۇسىنىگىنە ساي يكەمدەۋىمىز كەرەك، سەبەبى ءبىزدىڭ قىزىعۋشىلىق، تۇسىنىك، يلانىمدارىمىزدىڭ كوبى قازىرگى زامانعا ساي كەلە بەرمەيتىنىن مويىنداۋىمىز كەرەك.
ەكىنشىدەن، بالانىڭ قيالىنا شەكتەۋ قويماي، كەرىسىنشە، قولدان كەلگەنشە سونىڭ جۇزەگە اسۋىنا كومەكتەسكەن ءجون.
ۇشىنشىدەن، سەن ءقازىر قاندايسىڭ، كەيىن قالاي ءوسىپ، كىم بولاسىڭ، مەن سەنىمەن ءاردايىم بىرگەمىن، ءوزىڭدى بالام رەتىندە جاقسى كورەمىن دەگەندى ايتىپ قانا قويماي، ارەكەتىڭمەن سەندىرۋ.
الفا جانە بەتا ۇرپاقتارى دەگەن كىمدەر؟
الفا ۇرپاعى (2010–2025 جىلدارى تۋعاندار) – تۋعان كەزىنەن باستاپ سيفرلىق تەحنولوگيالارمەن قورشالعان بالالار. ولار جاساندى ينتەللەكت، بۇلتتى سەرۆيستەر مەن الەۋمەتتىك جەلىلەر داۋىرىندە ءوسىپ كەلەدى. Z ۇرپاعى مەن ميللەنيالداردان ايىرماشىلىعى، الفا سمارتفوندار، داۋىستىق كومەكشىلەر جانە الگوريتمدىك مازمۇنسىز ءومىردى ەلەستەتە المايدى.
بەتا ۇرپاعى (شامامەن 2025–2040 جىلدارى تۋعاندار) – بولاشاقتىڭ بالالارى، ولاردىڭ تاربيەسى مەن ءبىلىمى نەيروجەلىلەر، بيوتەحنولوگيالار جانە جاھاندىق سيفرلاندىرۋ جەتىستىكتەرىنە نەگىزدەلمەك. بۇل ۇرپاق وزگەرىستەرگە اناعۇرلىم بەيىمدەلگىش بولىپ، تەحنولوگيالارمەن بيوينجەنەريا دەڭگەيىندە تىعىز بايلانىستا بولۋى مۇمكىن.
الفا جانە بەتا ۇرپاقتارى – ادامزاتتىڭ بولاشاعى، ولاردىڭ ءومىرىن تەحنولوگيالار، جاساندى ينتەللەكت جانە جاڭا قۇندىلىقتار انىقتايتىن بولادى. قوعامنىڭ وسى وزگەرىستەرگە بەيىمدەلۋ دايىندىعى جانە تەحنولوگيالىق پروگرەسس پەن ءداستۇرلى قۇندىلىقتاردىڭ تەپە-تەڭدىگىن تابۋ – الداعى ونجىلدىقتاردىڭ باستى سىناعى. بۇل بولاشاقتىڭ قانداي بولاتىنى – ءبىزدىڭ بۇگىنگى قابىلدايتىن شەشىمدەرىمىزگە بايلانىستى.
مامان پىكىرى
"قاينازار 1" ورتا مەكتەبىنىڭ ورىس ءتىلى مەن ادەبيەتى ءپانىنىڭ ءمۇعالىمى تىلەۋبەردييەۆا قارلىعاش:
ەلىمىزدىڭ بولاشاعى – ءبىلىمدى ۇرپاقتىڭ قولىندا دەيتىن بولساق، تەحنولوگيا زامانىنىڭ بالاسىن قالاي تاربيەلەپ، ءبىلىم بەرۋ كەرەك، بۇلاردىڭ ءتىلىن قالاي تاپساق بولادى دەگەن سۇراق ۇستازدار قاۋىمى ءۇشىن كۇن تارتىبىنەن تۇسكەن ەمەس. ءقازىر ءبىزدىڭ الدىمىزدا وتىرعان وقۋشىلار زامانىنا ساي، سيفرلىق ءداۋىردىڭ وكىلى بولعاندىقتان، اقپاراتتى قابىلداۋى، جاۋاپ بەرۋى وتە جىلدام، زەرەك، ويلارى ۇشقىر. بۇلاردىڭ الدىنداعى بۋىن شىنايى ءومىر ءسۇردى، ال قازىرگىلەر شىنايى ءومىر مەن ۆيرتۋالدى كەڭىستىكتىڭ اراسىندا ءومىر سۇرەدى. سول سەبەپتەن مەن ءوزىم ساباق بەرەتىن ورىس ءتىلى مەن ادەبيەتى ساباعىندا بالانى قىزىقتىرۋ ءۇشىن بۇگىنگى كۇننىڭ جاڭا تەحنولوگياسىن تاريحي مالىمەتتەرمەن، كلاسسيكالىق شىعارمالارمەن، شىنايى ومىرمەن بايلانىستىرا وتىرىپ ساباق وتەمىن. بۇگىنگى شاكىرتتەرىمىز، الفا بۋىن بالالارى بولاشاق ماماندىعى رەتىندە كوبىنە جاراتىلىستانۋ باعىتىن تاڭدايدى، گۋمانيتارلىق سالانى قالايتىندار از. سەبەبى، گۋمانيتارلىق باعىتتاعى ماماندىقتىڭ كوبىنە ءتىل كەرەك، ال سيفرلى زاماننىڭ بالاسى ۇزاق سويلەپ، ءتىل شەشەندىگىن قولدانۋدان گورى تەحنيكاعا سۇيەنىپ جۇمىستى وڭتايلاندىرعاندى ءتيىمدى سانايدى. وقۋشىلارىممەن ماماندىق تاڭداۋ تۋرالى پىكىرلەسكەنىمدە بايقاعانىم، كوبى اقپاراتتىق تەحنولوگيانى (IT) جاقسى كورەدى، پروگرامميست جانە بانك سالاسىنىڭ قىزمەتىن تاڭدايتىنىن ايتادى. مۇنىڭ ءبارى وسى ۆيرتۋالدى ءومىردىڭ شىندىعى، تەحنولوگيا زامانىنىڭ ناتيجەسى.
تۇران ۋنيۆەرسيتەتى "پسيحولوگيا" جوعارى مەكتەبىنىڭ سەنيور-لەكتورى، پسيحولوگ گۇلنۇر ىسقاق:
الفا ۇرپاقتارى الەۋمەتتىك جەلىلەردىڭ جانە ەلەكتروندىق قىزمەتتەردىڭ سيفرلىق ورتاسىنىڭ بايىرعى تۇرعىندارىنا اينالدى. ءبىر جاعىنان، بۇل شەكسىز مۇمكىندىكتەر اشادى، ال ەكىنشى جاعىنان، الدىڭعى ۇرپاقتار كەزدەسپەگەن ماسەلەلەردىڭ كوزى بولۋى مۇمكىن.
قازىرگى كەزدەگى تەحنولوگيالاردىڭ جەتىلۋى ادام بالاسىنىڭ دامۋىنا ارينە ۇلكەن كومەگىن تيگىزەدى سونىمەن قاتار ونىڭ دا كەرى اسەرى تۋرالى ايتا كەتۋىمىز كەرەك. بالالاردىڭ دامۋىنداعى پسيحيكالىق تەجەلۋلەر مەن ءتۇرلى اۋىتقۋلاردىڭ دامۋىنا الىپ كەلىپ جاتىر. الفا ۇرپاقتارى زاماناۋي تەحنولوگيالار مايتالماندارى بولسا، بيىلدان باستاپ وسى ۇرپاقتاردىڭ جالعاسى بەتالار ومىرگە كەلىپ جاتىر.
الفا ۇرپاقتارى (2010 جىلداردان باستاپ دۇنيەگە كەلگەندەر) تەحنولوگيامەن تىعىز بايلانىستا تۋىلعان. سيفرلىق ورتادا وسەدى، ياعني ينتەرنەت، سمارتفوندار، الەۋمەتتىك جەلىلەر جانە باسقا دا سيفرلىق قۇرالدار ولاردىڭ كۇندەلىكتى ءومىرىنىڭ اجىراماس بولىگى. جاڭا تەحنولوگيالار مەن يننوۆاسيالارمەن قاتار ءوسىپ كەلەدى، سوندىقتان ولاردى كوبىنەسە «سيفرلىق تۋمالار» دەپ اتايدى. الەۋمەتتىك جەلىلەر مەن سيفرلىق قۇرالدار ارقىلى اقپاراتتى جىلدام ءارى كوپ قابىلدايدى.
بەتا ۇرپاعى (2025 تەن 2040-قا دەيىنگى ارالىقتا تۋىلعاندار). دەموگراف مارك ماككريندلدىڭ ايتۋىنشا، 2025 جىلدان كەيىن تۋىلعان بالالار اۆتوماتتاندىرۋ مەن جاساندى ينتەللەكت كۇندەلىكتى ومىرگە تولىق ەنەتىن داۋىردە ءومىر سۇرەدى. ولار جۇرگىزۋشىسىز كولىكتى پايدالاناتىن ءبىرىنشى بۋىن بولۋى مۇمكىن.
الفا مەن بەتا ۇرپاقتارىنىڭ ۇقساستىقتارى دا بار، اسىرەسە ولار سيفرلىق تەحنولوگيالارعا بەيىم جانە قوعامداعى ۇلكەن وزگەرىستەردى بىرگە كورگەن ۇرپاقتار.
ەكى ۇرپاق تا تەحنولوگيانىڭ دامۋ كەزەڭىندە ءومىر ءسۇرىپ، سيفرلىق قۇرالداردى، ينتەرنەتتى جانە ءموبيلدى قۇرىلعىلاردى پايدالانۋ مۇمكىندىگىن ەرتە مەڭگەرگەن. الفا ۇرپاعى تولىقتاي سيفرلىق ورتادا وسسە، بەتا ۇرپاعى دا بۇل جاڭالىقتاردى تەز مەڭگەرەدى جانە بۇلار جاساندى ينتەللەكتتىڭ شارىقتاۋ زامانىندا ءومىر سۇرەدى.
الفا مەن بەتا ۇرپاقتارىنىڭ كوپشىلىگى الەۋمەتتىك جەلىلەردى بەلسەندى قولدانادى. وسىلايشا، ولار اقپارات الۋ، قارىم-قاتىناس جاساۋ جانە ءوز ويىن ءبىلدىرۋ جولىندا ينتەرنەتتىڭ ىقپالىنا تۇسكەن.
ەكى ۇرپاق تا اقپاراتتى جىلدام قابىلداۋعا بەيىم. بۇل ولاردىڭ تەحنولوگيالىق قۇرالداردى ەرتە مەڭگەرىپ، ينتەرنەتتى اقپارات كوزى رەتىندە كەڭىنەن قولدانۋىنان تۋىندايدى. ولار جاڭالىقتاردى بىردەن ينتەرنەتتەن، الەۋمەتتىك جەلىلەردەن نەمەسە ءموبيلدى قوسىمشالاردان الۋ مۇمكىندىگىنە يە.
ەندى وسى الفا بەتا ۇرپاقتارىن تاربيەلەۋدە نەنى ەستە ۇستاۋىمىز قاجەت؟!
قازىرگى كەزدە بالالار، تەك بالا ەمەس، بارلىق ادامزات دەسەم دە قاتەلەسپەيتىن شىعارمىن، ءتۇرلى سيفرلىق قۇرىلعىلارعا تاۋەلدىمىز. ونسىز جۇمىسىمىز بىتپەيدى.
بۇرىن ساباققا دايىندالعاندا تەك قانا قولداعى بار كىتاپتارعا، مالىمەتتەرگە سۇيەنسەك، ءقازىر تىپتەن كىتاپتان مالىمەت ىزدەپ قاجەت ەمەس، بارلىق اقپارات قول استىڭدا دايىن تۇر. مۇنىڭ پايداسىنا قاراعاندا زيان كوپ. دايىن اقپارات بالاداعى تانىمدىق پروسەستەردىڭ دامۋىن تەجەيدى. ەرىك-جىگەر مۇلدە جۇمسالمايدى. ەگەر دە اقپاراتتى بالا الدىندا ءۇيىلىپ جاتقان كىتاپ نەمەسە جۋرنالداردان ىزدەيتىن بولسا وندا بالادا تۇيسىك، قابىلداۋ، زەيىن، ويلاۋ، سويلەۋ، زەيىن سياقتى بارلىق پروسەستەردىڭ ەرىكتى تۇرلەرى ىسكە قوسىلار ەدى.
بۇل ۇرپاقتارعا جان جاقتان كەلەتىن اقپاراتتاردى ساراپتاپ قابىلداۋدى ۇيرەتۋ وتە ماڭىزدى. ينتەرنەتتىڭ زياندى اسەرلەرىنەن، اسىرەسە جالعان اقپاراتتار مەن الەۋمەتتىك جەلىلەردە پايدا بولاتىن قىسىمنان قورعانۋ قاجەت.
اسىرەسە ءتۇرلى ويىندار بالالاردىڭ پسيحيكالىق كۇيىنە دە كەرى اسەرلەرىن تيگىزۋدە. قازىرگى ۋاقىتتا ەموسيونالدى ينتەللەكتكە كوپ ءمان بەرگەن دۇرىس دەپ ويلايمىن. ەموسيونالدى ينتەللەكت دەگەنىمىز – ادام ءوزىنىڭ ەموسياسىن باسقارا الۋى، باسقانىڭ ەموسيالارىن تۇسىنە الۋ قابىلەتى. گادجەتتەردەگى ويىندار بالانىڭ تىم اشۋشاڭ، اگرەسسياعا بەيىم بولىپ وسۋىنە دە الىپ كەلىپ جاتىر.
قازىرگى كەزدەگى سيفلىق اۋتيزم دە وسى زاماننىڭ نەگىزگى دەرتى بولىپ وتىر. ادام پسيحيكاسىنىڭ بارلىعى باس ميىنداعى قىرتىستارداعى جۇيكە جۇيەسىنىڭ دامىپ جەتىلۋىنە بايلانىستى. ءبىزدىڭ باس ميىمىزدىڭ ءاربىر بولىگىنىڭ اتقاراتىن قىزمەتى بار. سول مي قىرتىستارىنىڭ تولىققاندى جۇمىس جاساۋى ءبىزدىڭ پسيحيكالىق بەينەلەۋىمىزدىڭ جۇزەگە اسۋىن قامتاماسىز ەتەدى.
ال باس مي دامۋى ءۇشىن ۇنەمى ونى قوزعاپ وتىرۋ قاجەت، ياعني سىرتتان ستيمۋل بولۋى قاجەت. ستيمۋلعا سايكەس رەاكسيا تۋىندايدى. دەمەك، ءبىز بولاشاق بالالاردى تاربيەلەۋدە بالانىڭ بارلىق تانىمدىق پروسەستەرى قوزعالاتىنداي تالاپ ەتە وتىرىپ دامىتۋعا ارەكەت ەتۋىمىز كەرەك. وسى ماسەلەنىڭ بارلىعى بىزدەگى پسيحيكالىق پروسەستەرگە كۇش تۇسپەۋدەن دەپ بىلەمىن. ۇنەمى ىزدەنىس بولعان جەردە ادامدا بارلىق تانىمدىق پروسەستەر ىسكە قوسىلادى. دەمەك بولاشاق بالالاردى تاربيەلەۋدە ولاردىڭ ەرىك-جىگەرىنە كۇش تۇسەتىندەي تاپسىرمالار بەرگەن ءجون.