اينالايىن، قوڭىر قوزىم!

اۆتور اينۇر سەنبايەۆا
03:34، 22 ماۋسىم 2023

نەمەسە بالاڭىزدى قالاي ەركەلەتەسىز؟

ءبىر دانا عالىمنان «بالانى ەركەلەتۋ كەرەك پە؟» دەپ سۇراعان ەكەن. سوندا ول: «ارينە، ەركەلەتۋ كەرەك. ويتكەنى، ونى الدىندا قانداي تاعدىر كۇتىپ تۇرعانى بەلگىسىز» دەگەن ەكەن. راس، اتا- انادان بالاعا كەرەگى – ەڭ الدىمەن جىلى ءسوز، مەيىرىمدىلىك. بالاسىنا دەگەن بار ماحابباتىن «اينالايىن» دەگەن ءبىر سوزگە سىيدىرعان دانا حالقىمىزدا بالاعا قاتىستى ايتىلاتىن نەبىر ادەمى سوزدەر بار. ءبىراق جاھاندانۋدىڭ اسەرىنەن بولار، بۇگىنگى اتا-انانىڭ لەكسيكونىندا قۇلاققا تۇرپىدەي تيەتىن وزگە تىلدەن ەنگەن «جارگوندار» كوپ.

بالالاردىڭ ويىن الاڭىندا ۇل-قىزىن ويناتىپ جۇرگەن انالار بالاسىن «دوچا»، «سىنا»، «بوتاشكا»، «بالاپاشكا» دەپ شاقىرىپ جاتقانىن ءجيى ەستيمىز. ونىڭ ۇستىنە، قازىرگى كەزدە قازاق بالالارىنا وزگە ۇلتتىڭ ەسىمدەرىن قويۋ دا سانگە اينالعان. ءتىپتى، قازاقى ە سىمدەردىڭ ءوزىن قىسقارتىپ، «جاني»، «دوني»، «دانيك»، «ليكا»، «ايكا»، «ماكس» دەپ ايتۋدى ماقتان كورەتىندەي. ءتاپ-تاۋىر ءتول ءسوزىمىزدى تۇرلەندىرۋدەن نە ۇتامىز؟ كەيبىر ادام ءوز بالامدى قالاي ەركەلەتسەم دە ءوزىم بىلەمىن دەيتىن بولار، ءبىراق ءوز حالقىمىزعا ءتان ادەمى، ماعىناسى تەرەڭ سوزدەرىمىزدى قولدانسا، تاماشا ەمەس پە...

اجەلەپ ەتەگىنە ورالعان بالاعا ەرتەگى ايتاتىن اجەلەردىڭ قاتارى سيرەگەنى دە ءجيى ايتىلىپ ءجۇر عوي. بەسىك جىرىن ايتۋ بىلاي تۇرسىن، بۇگىندە بالانى قازاقشا ەركەلەتۋدىڭ ءوزى ارمانعا اينالعانداي.

بۇرىندارى قازىنالى قارتتارىمىز ۇل بالالارعا باتىرلار جىرىن جاتتاتىپ، كىشكەنتايىنان نامىستارىن جانىپ، ۇلتتىق قۇندىلىقتاردى قۇلاقتارىنا قۇيىپ وسىرگەن. سونداي-اق، دانا اجەلەرىمىز بەن انالاردىڭ بالالارىن ەركەلەتىپ «اينالايىن» دەگەن جىلى ءسوزى كەز كەلگەن ادامنىڭ جان-جۇرەگىن ەلجىرەتىپ، تۇلا بويىن تەبىرەنتەدى. «اينالايىن، قۇلىنشاعىم»، «قاراشىعىم»، «قوڭىر قوزىم»، «ساداعاڭ كەتەيىن»، «قىلىقتارىنان اينالايىن»، «اللام بەرە سالعان، اينالايىنىم» دەگەن جىلى سوزدەرمەن نەمەرەلەرىن ەركەلەتىپ، ماپەلەيتىن اتا-اجەسى بار بالا باقىتتى. ويتكەنى، ماپەلەي ايتىلعان ءسوزدىڭ استارىندا ۇلكەن ءمان جاتىر. بۇل جاي عانا ءسوز ەمەس، عاسىرلار بويى ءسوز تۇرىندە ساقتالىپ كەلە جاتقان ەجەلگى سالتىمىز، ۇلتتىق بولمىسىمىز.

كونەنىڭ كوزىندەي بولعان قاريالار بالانىڭ ازان شاقىرىپ قويعان اتىن اتاماي، ماعىنالى سوزدەرمەن ەركەلەتەتىن بولعان. مىسالى، ۇلى ابايدىڭ ازان شاقىرىپ قويعان نىسپىسى يبراھيم. زەرەدەي دانا اجەسى سۇيىكتى نەمەرەسىن اباي دەپ اتادى. وسى اتپەن اقىننىڭ ەسىمى كۇللى الەمگە تانىلدى. ال شوقان ءۋاليحانوۆتىڭ شىن ەسىمى مۇحاممەدقانافيا ەكەنىن كوپشىلىك بىلەدى. ونى دا اجەسى ايعانىم شوقان دەپ ەركەلەتكەن. ادامعا تىلگە دە جەڭىل، قۇلاققا دا جاعىمدى، قىسقا دا نۇسقا ات بەرۋدىڭ ءوزى ونەر.

قازىرگى زاماندا كەشەگى زەرە، ايعانىم اجەلەر سەكىلدى ءمان-ماعىناسى تەرەڭ ەسىم بەرە الماساق تا، بالالارىمىزدى قازاقشا ەركەلەتىپ، ۇلتتىق رۋحتىڭ ءدانىن ەكسەك، تاماشا بولماس پا ەدى...

اتا-بابالارىمىزدىڭ كىشكەنتاي سابيگە دەگەن ءسۇيىسپەنشىلىگىن، جىلىلىعى مەن مەيىرىمىن «بوتام»، «بوتاقانىم»، «قوشاقانىم»، «قۇلىنشاعىم»، «شوجەم»، «تايلاعىم»، «كوجەگىم» دەگەن سوزدەر ارقىلى جەتكىزۋى سوناۋ ەجەلگى تانىم- تۇسىنىگىمىزدەن حابار بەرەدى. سونداي-اق، ادام ەسىمدەرىنە قازاق تىلىندەگى – جان، -تاي، دەگەن جالعاۋلاردى نەمەسە -ىم، ء-ىم دەگەن مەنشىكتىك جالعاۋلاردى قوسۋ دا ەركەلەتۋ اسەرىن بىلدىرەدى.

مىسالى: زەرەجان، ماراتجان، ارمانجان، ت.ب. ەگەر ادام ەسىمى «جان» دەپ اياقتالاتىن بولسا، ايجانتاي، ەرجانتاي دەپ تە ايتامىز. بۇگىندە سيرەك كەزدەسەتىن اينا – ايناش، – ءاسيا – ءاسياش، ءاليا – ءالياش، ءماريا – ءمارياش دەگەن ەسىمدەر دە ەركەلەتىپ اتاۋدىڭ ءبىر نۇسقاسى. مارالىم، اجارىم، بالىم دەپ تە ەركەلەتۋ قازاققا ءتان.

قازاق – ىرىمشىل حالىق. كونەدەن كەلە جاتقان عۇرىپتاردىڭ ءبىرى – الاستاۋ. بۇرىندارى قازاق وتباسىندا جاس جەتكىنشەك سىرقاتقا شالدىعىپ اۋىرعاندا اكەسى، اناسى نەمەسە ەگدە جاستاعى ادام سول جاستىڭ ساۋىعىپ، دەرتىنەن ايىعىپ، جانىن امان الىپ قالۋ ءۇشىن الاستايتىن بولعان. بالاسى اۋىرعاندا اكەسى كيىمىن تەرىس اۋدارىپ كيىپ، موينىنا بەلدىك ءىلىپ، ونىڭ «تومەنگى الەمگە تۇسكەنىن» ءبىلدىرىپ، بالاسىن اينالا باستاسا، ەكىنشى جاعدايدا قاريالارىمىز كيىز ءۇيدىڭ ءدال ورتاسىنا ناۋقاستى جاتقىزىپ، ءۇش مارتە اينالىپ، ەسىككە كەلگەن ساتتە «اينالايىن» دەپ داۋىستايدى ەكەن.

بۇل ىرىمنان كەيىن بالا ساۋىعىپ، سول ىرىم جاساعان قارت اۋرۋعا شالدىعىپ نەمەسە ءجانتاسىلىم ەتەدى ەكەن. سودان بەرى وسى اسىل ءسوز ۇمىتىلماي، بابالارىمىز بالالارىنا «اينالايىن» دەپ ەمىرەنەدى ەكەن. بۇل دەگەنىمىز، «سەنىڭ جولىڭدا مەنىڭ جانىم قۇربان»، «سەنىڭ مۇڭىڭدى ماعان بەرسىن»، «ساداعاڭا جانىمدى بەرەيىن» دەگەن ماعىنانى بىلدىرسە كەرەك. قازاقتىڭ ءبىر اۋىز سوزىندە قاسيەتتى تىلسىم، جاناشىرلىق، مەيىرىمدىلىك پەن بالاعا دەگەن شەكسىز ماحاببات جاتىر.

«اينالايىن» ءسوزىنىڭ ءقادىرى تۋرالى اقىن كاكىمبەك سالىقوۆ:

«بۇكىل الەم سويلەگەندە ءبىر تىلدە، «اينالايىن» دەگەن ءسوزدى ساقتارمىز» دەگەن ولەڭ جولدارىندا ادەمى جەتكىزگەن. شىنىندا، «اينالايىن» ءسوزى ەشبىر تىلگە اۋدارىلمايدى، وزگەگە ماعىناسىن تۇسىندىرە دە المايسىڭ.