بەيبىت قويشىبايەۆ،
جازۋشى، تاريح عىلىمىنىڭ كانديداتى، «ادىلەت» تاريحي-اعارتۋ قوعامى ءتوراعاسىنىڭ ورىنباسارى:
مەملەكەت باسشىسى قاسىم-جومارت توقايەۆ جوشى ۇلىسىن جان-جاقتى زەردەلەپ، زەرتتەۋگە تاپسىرما بەرگەنىن بىلەمىز. «تاريح جولى تاقتايداي تەگىس، ءتۇزۋ بولا بەرمەيدى. بۇرىلىسى مەن قالتارىسى ءجيى كەزدەسەتىن ءداۋىردىڭ سىنشىسى دا كوپ»، – دەدى پرەزيدەنت. تاۋەلسىز ەلىمىزدىڭ تاريحىندا ءالى دە بولسا تەرەڭ زەرتتەلىپ، زەردەلەنەتىن دۇنيە كوپتىگى بايقالادى. «مىڭ ءولىپ، مىڭ تىرىلگەن» قازاقتىڭ تاريحى توم-تومعا تولىپ، اتان تۇيەگە ارتاتىنداي جۇك بولسا-داعى، قادىر اقىن (ءمىرزا-الى) ايتقانداي «...وقۋلىعى جۇپ-جۇقا، ءبىراق-تاعى».
تاپ سونىڭ ىشىنەن قازاقتىڭ قازاقتىعىن ساقتاپ قالعان، تامىرىن حVءىىى عاسىردان تارتاتىن قاراقۇم (قاراكەسەك) قۇرىلتايى تاريحي جادىمىزدان ءوشىپ بارا جاتقانداي كورىنەدى. وسى تۇسقا كەلگەندە، ءوزىمىزدىڭ تاريحشىلارىمىزدىڭ تياناقتى پىكىرى تاپشى. سودان دا بولار، ءبىلىم مەكەمەلەرىندەگى «قازاقستان تاريحى» وقۋلىعىندا بۇل جونىندە مالىمەت تىم جۇتاڭ. وسى ولقىلىقتى از دا بولسا تولىقتىرۋ ماقساتىندا تاريحي اقتاڭداقتاردى اقتارىپ جۇرگەن بەلگىلى جازۋشى، تاريح عىلىمىنىڭ كانديداتى بەيبىت قويشىبايەۆ اعامىزدى اڭگىمەگە تارتتىق.
قالماقتار تۇتقىنداعى سۇلتانعا قىزىعا قاراعان
– بەيبىت اعا، «اقتابان شۇبىرىندىنى» «اڭىراقايدى» ايتامىز. ءدال سونىڭ الدىندا ەل باسىنا قارا بۇلت ءۇيىرىلىپ، ەلىمىزدى تۇتاستاي جوڭعار بيلەپ، «ات اۋىزدىقپەن سۋ ىشكەن» شاقتا ەرلىكتىڭ، ەلدىكتىڭ ەرەن ۇلگىسىن كورسەتكەن ءابىلقايىر حان، 1710 جىلعى قاراقۇم قۇرىلتايى حاقىندا ايتۋعا كەلگەندە تىم ساراڭبىز. سەبەبى نەدە؟ تاريحتى زەرتتەۋشى رەتىندە وسىنىڭ ءمان-جايىن تارقاتا ايتساڭىز.
– تاۋكە حانمەن اتالاس تورە تۇقىمدارىنىڭ ءبىرى، جانىبەك حاننىڭ كىشى ۇلى وسەكەدەن تاراعان بولەكەي سۇلتان ۇرپاعى قاجى سۇلتان ءوز اۋلەتىمەن (ىشىندە ورتانشى ۇلى، بولاشاق ءابىلقايىر ءباھادۇر بار) سىردىڭ تومەنگى اعىسىندا ءومىر ءسۇردى. قاراقۇم اتىرابىن قىستاپ، جاز ايلارىندا تورعاي مەن ىرعىز وزەندەرىنىڭ جوعارعى اعىسىندا، جەمگە تاياۋ ماڭدا كوشىپ-قونىپ جۇرەتىن. حVءىى عاسىردىڭ سوڭىنا قاراي وسى اۋماقتى مەكەندەيتىن قازاقتار ەدىل قالماقتارىنىڭ اسكەري شابۋىلىنا ءجيى ۇشىرادى. وسىنداي احۋالدا ءجاسوسپىرىم ءابىلقايىر شايقاسقا ەرتە ارالاسىپ، ۇرىستاردا ەرجۇرەكتىگىمەن، باتىرلىعىمەن ەرەكشەلەندى. (رەسمي تاريحي ادەبيەتتە ول 1693 جىلى دۇنيەگە كەلدى دەپ جازىلىپ ءجۇر. الايدا، ءابىلقايىر حاننىڭ ءومىر جولىن تەرەڭ ءارى جان-جاقتى زەرتتەپ، تەڭدەسسىز عىلىمي-زەرتتەۋشىلىك جۇمىس جۇرگىزگەن تاريحشى يرينا ەروفەيەۆا ونى حVءىى عاسىردىڭ 80-جىلدارىنىڭ ورتا كەزىندە تۋعان دەپ سانايدى. دەگەنمەن، ءبىز بۇعان ءسال تۇزەتۋ ەنگىزىپ، ءابىلقايىردى تاۋكە حان تاققا وتىرعان شامادا 1680 جىلدارى دۇنيەگە كەلگەن دەگەن ويعا توقتادىق).
ءابىلقايىر جاستاي نەبىر شايقاستى باستان وتكەرگەن. ەدىل ويراتتارىنىڭ قولباسىلارى ونى تۇتقىنعا ءتۇسىرىپ، جۇرەك جۇتقان جاس قازاققا ءارى تاڭدانا، ءارى قىزىعا قاراسا كەرەك. ايۋكەگە امالسىز ءابىلقايىر سۇلتان دا قىزمەت ەتتى. زەرەك تە اقىلدى جاس باتىر سول شاقتاعى اسا بەدەلدى ءارى تانىمال دالا قولباسشى رەتىندە مويىندالعان ايۋكە حاننىڭ اسكەري ءىستى قالاي ۇتىمدى تۇردە قايتا قۇرىپ العانىن زەردەلەدى. ونىڭ جۇزەگە اسىرىپ وتىرعان ەل باسقارۋ جۇيەسىن پارىقتادى. قالماق حانىنىڭ اسكەري-ساياسي قىزمەتىندەگى ەلەۋلى وزىق تاجىريبەنى بايقادى. ول ىسكە اسىرعان امال: بايىرعى دالا ادەتىنە ەۋروپالىق ءداستۇردى كىرىكتىرۋدىڭ انىق ارتىقشىلىعىن اڭعاردى.
– ءابىلقايىر ءباھادۇر ەستەك (باشقۇرت) كوتەرىلىسىنە قاتىستى دەگەن دەرەك بار...
– ءبىرازدان سوڭ ءابىلقايىر سىر سۋىمەن شەكتەسەتىن دالا مەن قاراقۇم القابىندا ءومىر ءسۇرىپ جاتقان تۋعان-تۋىسىنا ورالدى. ەلگە ورالعاننان كەيىن تەز ارادا اينالاسىن ءوزىنىڭ جەكە باسىنىڭ باتىرلىعىمەن بىرگە، شايقاس جۇرگىزۋدەگى وتە وڭتايلى تاسىلدەردى ۇيىمداستىرا بىلەتىن اسكەري شەبەرلىگىمەن قايران قالدىرىپ، مويىنداتتى. ۇزاماي قازاقتار مەن قاراقالپاقتاردان قۇرالعان جاساقتى باستاپ، باشقۇرت ەلىنەن ءبىر-اق شىقتى. 1708 جىلدار شاماسىندا باشقۇرت قولباسشىسى الدار ەسەنگەلديننىڭ شاقىرۋىمەن ول قازاق-قاراقالپاق قۇراما جاساعىمەن پاتشا اسكەرىنە قارسى بەلسەندى ۇرىس جۇرگىزدى. ءابىلقايىر ءوزى ماشىقتانعان اسكەري ونەرىن ءوز جاساعى مەن كوتەرىلىسشىلەرگە ۇيرەتتى. ءابىلقايىر ءباھادۇردىڭ اسكەري قولباسىلىق قابىلەتىنە ءتانتى بولعان باشقۇرتتار ونى وزدەرىنىڭ حانى دەپ اتادى. بۇل كەزدە قازاق حاندىعى ۋاقىت وتكەن سايىن ۇدەي تۇسكەن جوڭعار باسقىنشىلىعىنا قارسىلىق ۇيىمداستىرىپ جاتقان.
– ءباھادۇر ەلگە ورالعان سوڭ...
– كۇردەلى ساياسي جاعدايدى جان-جاقتى ساراپقا سالعان تاۋكە حان ەل بيلىگىنە رەفورما جاساۋدى قولعا العان. سوعان وراي، ايتەكە بي باستاعان باستى ادامدار باشقۇرت ەلىندە ورىس اسكەرىمەن سوعىسىپ جۇرگەن ءابىلقايىر سۇلتاننىڭ ەلگە قايتۋىن سۇراعان. ءابىلقايىر ەلگە ورالىسىمەن، ويراتتاردىڭ ەكى تۇستان دا جاساپ جۇرگەن شاپقىنشىلىعىنا توتەپ بەرەرلىك ومىرلىك ماسەلە تالقىلانعان باسقوسۋلارعا قاتىسادى. وسى تاعدىرلى ساۋالدى قاراستىرۋعا (تاريحتا قاراقۇم قۇرىلتايى دەگەن اتاۋمەن ايگىلى بولعان) حالىق وكىلدەرى جينالىسىن شاقىرۋعا بەلسەنە اتسالىسادى.
1710 جىلعى قاراقۇم قۇرىلتايىنا قاتىسقان كىشى ءجۇز بەن ورتا ءجۇزدىڭ ءبىر بولىگىنەن كەلگەن بي، رۋباسى، اقساقالدار، باسقا دا باستى ادامدار ءابىلقايىردى حان لاۋازىمىنا سايلاپ، جاۋعا قارسى جاساقتالاتىن اسكەردىڭ باس ساردارى ەتىپ تاعايىندايدى. ءابىلقايىر حان مەملەكەتتىڭ تۇركىستانداعى ورتالىق ورداسىندا وتىرعان باس حان ءاز تاۋكەنىڭ باتىس ولكەدەگى ارقا سۇيەيتىن سەنىمدى تىرەگى، قازاق حاندىعىنىڭ قابىرعالى، قارىمدى قورعاۋشىسى رەتىندە قابىلدانادى. قۇرىلتاي مۇشەلەرى بۇل ۇسىنىستى قىزۋ قولدادى. سۇلتاندار مەن بيلەر ءابىلقايىر ءباھادۇر سۇلتاندى اق كيىزگە وتىرعىزىپ، جۇرتشىلىق الدىنان الىپ ءوتىپ، حان كوتەردى. تابىن بوكەنباي باتىر حالىق جاساعىنا جەتەكشىلىك ەتەتىن ساردار رەتىندە تانىلدى.
تاۋكە حاننىڭ تاۋەكەلى
– ءابىلقايىردىڭ تاققا وتىرۋىنا توقتالساق...
– وسىلاي، ويراتتاردىڭ ۇدەي تۇسكەن اگرەسسياسىنا جاۋاپ رەتىندە، قازاق ەلىنىڭ باتىسىنداعى ولكەدە مەملەكەت ىشىندەگى جاڭا اكىمشىلىك بىرلىك – ءوزىنىڭ اسكەرى بولاتىن ءابىلقايىر حاندىعى پايدا بولدى. (بۇل – جوشى اۋلەتىنەن شىققان ەكىنشى ءابىلقايىر (حVءىىى عاسىر). حاندىققا كىشى ءجۇزدىڭ ءالىم ۇلى، باي ۇلى، جەتىرۋ بىرلەستىكتەرىنىڭ كوپ بولىگى كىردى. ورتا جۇزدەن قىپشاق پەن نايمان رۋلارىنىڭ ءبىراز بولىگى ەندى. باسقىنشىلارعا توسقاۋىل قويۋعا جۇرت ءتاس-تۇيىن ازىرلەندى.
تاققا وتىرعان بەتتە ءابىلقايىر حان كوپتەگەن وزەكتى ماسەلەلەرمەن بەتپە-بەت كەلدى. قۇرىلتايدان كەيىن ىلە-شالا وتكەن قاراقۇم شايقاسى قازاقتىڭ وتانشىلدىعى، نامىسى جوعارى ەكەنىن كورسەتتى. دۇشپاندى ۇيىمداسقان تۇردە تۇرە قۋدى. وڭتۇستىكتە سيەۆان راۆدان جوڭعارلارى تەگەۋىرىندى جورىقتارى توقتاتىلماعان. وسىنداي كۇردەلى احۋال سالدارىنان ءابىلقايىر بىرنەشە باعىتتا ءبىر مەزگىلدە ارەكەت ەتۋ جولدارىن ويلاۋعا ءماجبۇر بولدى. حالقى ونى ءتۇسىندى، قولدادى.
ءار اتادان ىرىكتەلگەن جىگىتتەر اتقا قوندى. سوندا ءابىلقايىر حان مەن بوكەنباي باتىر باس بولىپ، از ۋاقىتتا قالماقتى قاراقۇم الابىنان اسىردى. جەم وزەنىنەن قۋدى. جايىقتىڭ ارعى بەتىنە دەيىن تىقسىردى. سارىسۋ وزەنىنىڭ سىرتىنا قاشىردى. ءابىلقايىر حاننىڭ قالىپتاسقان جاعدايعا بايلانىستى تاستاعان ۇرانىنا قايىپ حان مەن ابدوللا حان ءوز ۇندەرىن قوستى. تابىن بوكەنباي باتىر باستاعان قاھارمان ساربازدار قاتارىنا ەل ىشىندەگى تاما ەسەت باتىر، قوشقار ۇلى شاقشاق جانىبەك، قانجىعالى بوگەنباي، قاراكەرەي قابانباي سىندى ونداعان ايتۋلى باتىرلار قوسىلدى. سولار باستاعان ساربازدار ازاتتىق ءۇشىن الىسىپ، دۇشپان جاساقتارىن ەلدەن قۋىپ شىقتى.
– بۇگىنگى تاريحشىلاردىڭ باسىم بولىگىنىڭ ايتۋىنشا، تاۋكە حانمەن بىرگە ءبىرتۇتاس قازاق تاريحى بىتكەندەي...
– جوعالتقان كوشى-قوندىق جەرلەر، شۇرايلى جاقسى جايىلىمدار قايتارىلدى. سودان كەيىن بىرنەشە جىل بويى قازاق جانە جوڭعار ەلدەرىمەن ەكى ارادا ۇساق قاقتىعىس قانا بولىپ، ءبىراز ۋاقىت تىنشىدى. سيەۆان راۆدان قونتايشى ازىرگە قازاق ەلىنە ۇلكەن ارمياسىن بۇرا قويمادى. ونىڭ ءىرى شابۋىل جاساماۋىنىڭ ءبىر سەبەبى، قىتايمەن ەكى ارالارىندا جاڭا سوعىستىڭ ويراتتاردىڭ نەگىزگى اسكەري كۇشى سين-قىتاي يمپەرياسى اسكەرلەرىنە قارسى سوعىسقا جۇمىلدىرىلدى. بۇل 1715 جىل ەدى. قاجەت شاقتا رۋ-تايپالار ءۇش ءجۇزدىڭ بىرىككەن اسكەرىنە سارباز بەردى، سىرتقى جاۋدان بىرلەسىپ قورعانۋدان باس تارتپادى.
تاۋكە حان مەن ونىڭ ۇزەڭگىلەستەرىنىڭ ناتيجەگە جەتۋى، ەل اعالارىنىڭ دانىشپاندىعى مەن كورەگەندىگى بولاتىن. الايدا، ابدەن قارتايعان تاۋكە حان ءوزىنىڭ وسىناۋ رەفورماسى مۇمكىن ەتكەن جاڭا تاريحي جاعدايداعى ەلىن ۇزاق باسقارا المادى. تاريح عىلىمىندا قالىپتاسقان كوزقاراس تۇرعىسىنان قاراساق، تاۋكە حان قازاق ەلىنىڭ تاريحىنداعى حاندىق ءداۋىر دەپ اتالاتىن تاريحي كەزەڭنىڭ ەڭ سوڭعى ءارى ەڭ كەمەڭگەر حانى.
بۇگىندە كاسىبي دە، اۋەسقوي دا تاريحشى بىتكەن تاۋكە حان قايتىس بولعاننان كەيىن ءبىرتۇتاس مەملەكەتتىڭ تاريحى اياقتالدى دەيدى. ءسويتىپ، قازاق ەلىنىڭ ءار جۇزىندەگى كىشى حاندىقتاردىڭ تاريحى باستالدى دەپ سانايدى. ءبىزدىڭ ويىمىزشا، تاۋكە حان تۇسىندا قازاق حاندىعىنىڭ كونفەدەراتيۆتىك سيپاتتا دامۋ كەزەڭى باستالدى دەۋ ءادىل بولماق. تاريحتا بۇل جاعدايدى ءبىرتۇتاس قازاق حاندىعىنىڭ ءومىر ءسۇرۋىن توقتاتقانى، قازاق حاندىعىنىڭ ءۇش جەكە حاندىققا ىدىراعانى دەپ تۇسىندىرىلەدى. پاتشا زامانىندا دا، كەڭەس زامانىندا دا، قازىرگى تاۋەلسىزدىك داۋىرىندە دە وسى وي جاپپاي ورنىقتىرىلعان. ءالى كۇنگى سول قالپىندا، سول ەسكىرگەن، جاڭارتىلۋى قولعا الىنباعان كۇيى قايتا قارالماي تۇر.
ءبىز بۇل ءبولىنىستى قازاق حاندىعىنىڭ تۇتاستىعىن، بىرلىگى مەن قۋاتىن ارتتىرۋعا باعىتتالعان شارا دەپ بىلەمىز. شارا تاۋكە حاننىڭ كوزى تىرىسىندە جۇزەگە اسىرىلدى. ول ءىس جۇزىندە باس حان، ۇلى حان، قاھان سانالدى، ال جاڭادان ايماقتىق تاققا وتىرعان ءۇش حان (تاشكەنتتە – ابدوللا، ارقادا – قايىپ، قاراقۇمدا – ءابىلقايىر) دەربەستىگى بار، ءبىراق ءىرى ماسەلەلەردە جالپىقازاق مۇددەسىن كوزدەيتىن شەشىمدى باسشىلىققا الاتىن، باس بيلەۋشى تاۋكە حانعا قاراستى امىرشىلەر بولىپ سانالدى.
قاراقۇمدا قايراتقا مىنگەن ءباھادۇر
– ارال ماڭىنداعى رۋ-تايپالار ءابىلقايىر ماڭىنا قالاي بىرىكتى؟
– 1723 جىلى ەل-جۇرتتى كول-كوسىر قايعى-قاسىرەتكە دۋشار ەتكەن «اقتابان شۇبىرىندى» تراگەدياسىنىڭ العاشقى ايلارىندا دۇشپان قازاقتاردىڭ باستى ساياسي ورتالىعى تۇركىستان شاھارىن باسىپ الدى. وسى كەزدە ءابجىل ارەكەت ۇيىمداستىرا العان جالعىز تۇلعا – قازاقتىڭ اعا حانى ءابىلقايىر ءباھادۇر.
ول ارال ماڭىنداعى رۋ-تايپالاردىڭ نامىسىن جانىپ، جوڭعار اگرەسسياسىن قايتكەندە كەرى قاعۋدى كوزدەيتىن احۋال تۋعىزدى. ءوزىن سودان ءبىر مۇشەلدەن استام ۋاقىت بۇرىن حان كوتەرگەن قۇمدى ءوڭىردى مەكەن ەتكەن بارشانى وتان قورعاۋ ىسىنە جۇمىلدىرا الدى. سونداعى ەل-جۇرتىنىڭ قولداۋىمەن قىسقا مەرزىم ىشىندە قازاق پەن قاراقالپاق جىگىتتەرىنەن جيىرما مىڭ ساربازدان تۇراتىن قول ۇيىمداستىرىپ، جاراقتاندىردى. اسكەري ونەرگە باۋلىدى.
ءبىراق وڭتۇستىكتى، وڭتۇستىكتەگى قازاق ەلىنىڭ باس قالاسىن باسىپ العان جوڭعارعا ەمەس، سولتۇستىك-باتىستاعى قالماق يەلىكتەرىنە قاراي شاپتى. سول ايماققا جاساعان جورىعى ناتيجەسىندە ءابىلقايىر حان ەلدىڭ تەرىستىك جاقتاعى شەكاراسىن قاۋىپسىزدەندىرىپ الدى دا، شاپشاڭ قيمىلداپ داعدىلانعان جاۋىنگەر جاساقتارىن بىردەن تۇركىستان قالاسى باعىتىنا بۇردى. جاۋ قولىنداعى قالاعا بىردەن تىكەلەي شتۋرم جاساپ، تەز ازات ەتتى.
– اعا حان – باس قولباسشى ەمەس پە؟..
– قازاق بىرىككەن اسكەرىنىڭ باس قولباسشىسى مىندەتىن اعا حان ءابىلقايىر باھادۇرگە جۇكتەدى. باس قولباسشى رەتىندە تاڭدالعان ءابىلقايىر ءباھادۇردى ورداباسى قۇرىلتايىندا اعا حان مارتەبەسىنە سايلاۋدىڭ قاجەتى جوق ەدى. ول بۇل مارتەبەگە تاۋكە حاننىڭ ءىزباسارى قايىپ حان قازا تاپقاننان بەرى، 1719 جىلدان يە بولاتىن. ونى كونە مەريتوكراتيالىق ءتارتىپتى باسشىلىققا العان بيلەر كەڭەسى قولداعان. وسىلاي ول جەتى جىلدان بەرى اعا حان سانالاتىن. قازاق حاندىعىندا تاقتا وتىرعان ءامىرشى ادەتتە اسكەردىڭ دە باس قولباسشىسى بولاتىن. دەمەك، ءابىلقايىرعا باس قولباسشىلىقتى بەرۋ – ونىڭ اعا حان ەكەنىن مويىنداۋ. 1710 جىلعى قاراقۇم قۇرىلتايىندا دا، 1726 جىلعى ورداباسى قۇرىلتايىندا دا ول وزىنە كورسەتىلگەن سەنىمدى اقتاپ، حان دارەجەسى مىندەتتەيتىن قولباسىلىقتى ادال اتقاردى.
–حVءىىى عاسىردىڭ وتىزىنشى جىلدارى ءابىلقايىر حاننىڭ ورىس پاتشايىمىنا ارنايى حات جازۋىنا تۇرتكى بولعان نەندەي جاعداي؟ سول حاتتىڭ ءتۇپنۇسقاسى زەردەلەندى مە؟
–1730 جىلعى مامىر ايىندا ءابىلقايىر حاننىڭ تورعاي ولكەسىندەگى جازعى ورداسىنا كىشى ءجۇز بەن ورتا ءجۇزدىڭ باس ادامدارى باس قوستى. بۇل ماجىلىستە ورىس شەكاراسىنا تاقاۋ كوشىپ-قونىپ جۇرگەن جۇرتقا قىرعيداي ءتيىپ جۇرگەن جايىق جانە ءسىبىر ورىس كازاكتارىنىڭ، ەدىل قالماقتارىنىڭ شاپقىنشىلىق قىلىقتارى قارالدى. قالماقتارمەن اراداعى قاتىناس جولعا قويىلىپ، جوڭعاردى جەڭۋمەن بايلانىستى، جاعداي ءبىرشاما رەتتەلىپ، تىنشىعان. القالى باسقوسۋدا ءتۇبى ءبىر تۇركى بولسا دا، جەلكەسىندەگى وتارشىل اكىمدەردىڭ استىرتىن ايداپ سالۋىمەن قازاق اۋىلدارىنا تۇتقيىلدان جورتۋىلداتىپ، مازانى قاشىرعان باشقۇرتتار جايى تالقىعا ءتۇستى.
بۇل جيىندا ورىس پاتشاسىمەن ونىڭ قولاستىنداعى قالماق، باشقۇرت پەن ورىس كازاكتارىنىڭ قازاق ەلىنە شابۋىلىن دوعارتۋدى كوزدەيتىن ءبىتىم جاساۋ جونىندە شەشىم قابىلداندى. قۇرىلتاي شەشىمىنە سايكەس، ءابىلقايىر حان ورىس پاتشايىمىنا ارنايى حات جازىپ، ەلشى جىبەرگەن. ءابىلقايىر حاننىڭ ورىس يمپەراتريساسىنا جازعان سول حاتى تاعدىرشەشتى بەتبۇرىستىڭ نەگىزگى قۇجاتى ەكەنى بەلگىلى. دەسەك تە، كۇنى بۇگىنگە دەيىن وزگەرە قويماعان كوپشىلىك اراسىنداعى پىكىرگە سۇيەنسەك، ءابىلقايىر قاراقان باسىنىڭ قامىمەن، قاراماعىنداعى حالقىمەن رەسەيگە بودان بولۋعا ءوزى سۇرانعان، ياكي «ساتقىن» دەلىنەدى. الايدا مۇنداي پىكىردىڭ حاتقا اۋدارمادا جاسالعان ءتۇرلى بۇرمالاۋشىلىقتىڭ جەتەگىندە كەتۋ سالدارىنان قالىپتاسقانى سوڭعى جىلدارى انىققا شىقتى.
ءابىلقايىر حاننىڭ بىزگە ورىس ءتىلى ارقىلى ءمالىم بولعان «ساتقىندىق حاتىن» ۇستىمىزدەگى عاسىردىڭ باسىندا تاريحشى امانتاي يسين ءتۇپنۇسقادان وقىپ، قايتا تارجىمەلەدى. ناتيجەسىندە عىلىمي اينالىمدا جۇرگەن تاريحي حاتتىڭ ورىسشا نۇسقاسىنداعى ءبىرقاتار سوزدەردىڭ ءتۇپنۇسقادا جوق ەكەنىن، ءبىرازىنىڭ ماعىناسى وزگەرتىلىپ بەرىلگەنىن انىقتادى. حان حاتىندا ايتىلعان تىلەك پەن قويعان شارتىنىڭ مازمۇنىن قانداي اۋقىمدا تۇسىندىرۋگە بولاتىنى جايىندا ەلشىلەرىنە قۇپيا دا مۇقيات تۇردە ءتيىستى نۇسقاۋىن بەرگەن. الىستان بولجايتىن كورەگەن ساياساتكەر رەتىندە، ءابىلقايىر حان تەرىستىگىندەگى الىپ كورشىسىمەن تاتۋ تۇرۋ ارقىلى عانا جۇزدەرگە ءبولىنىپ باسقارۋلى قازاق حاندىعىنىڭ تۇتاستىعىن ساقتاي الاتىنىن، سوندا عانا ءوزىنىڭ جالپاق جەر-سۋدى الىپ جاتقان بىتىراڭقى ەلىندە ءبىر ورتالىققا باعىناتىن ءبىرتۇتاس كۇشتى مەملەكەت قۇرۋىنا مۇمكىندىك تۋاتىنىن ۇققان. الايدا بۇعان كەدەرگى كوپ-تىن...
جادىگويلىك گەنەرالدى دەگەنىنە جەتكىزگەندەي
–باس-باسىنا بي بولۋعا قۇمارلىق الاۋىزدىققا اپارعان جوق پا؟
–ورىس پاتشايىمىنىڭ ەلشىلىگى قاتىسقان 1731 جىلعى 10 قازانداعى جيىندا قازاقتىڭ ەلدىك مۇددەسىن ويلايتىن باستى ادامدار ءابىلقايىر حاندى تۇسىنۋگە ءتيىس ءارى ونىڭ ۇسىنىسىن قولداۋعا مىندەتتى بولۋى كەرەك ەدى. ونى جيىرما جىلدان بەرى حان دەيدى. كىشى ءجۇز بەن ورتا ءجۇزدىڭ ءبىر بولىگىنىڭ حانى، ونىڭ ىشىندە كەيىنگى ون ءبىر جىل بويى قازاق ەلىنىڭ اعا حانى لاۋازىمىن الىپ كەلەدى. وسى ۋاقىت بويىندا قيلى جاعدايعا وراي جاساق جيىپ، اسكەر قۇردى، سوعىس ونەرىن ءتاپ-تاۋىر مەڭگەرگەنىنىڭ ارقاسىندا، قازاقتىڭ ايتۋلى باتىرلارىمەن بىرگە ماڭىزدى جەڭىستەرگە جەتىپ ءجۇردى. بەيبىت شاقتارداعى ەل بيلەۋدىڭ قىر-سىرىن دا اجەپتەۋىر ءتۇسىندى، سونداي كەزەڭدەردە ءوزىنىڭ تورە تۇقىمداستارى مەن كۇللى قارا حالىقتىڭ قيلى وكىلدەرىنىڭ جاقسى-جامان قاسيەتتەرىن ابدەن ءتانىپ-بىلدى...
كۇرەسكە تولى ۇزاق جىلداردا كوزىنىڭ جەتكەنى – قازاق جۇرتىنىڭ ەركىندىكتى سۇيەتىن، دۇشپانعا الدىرعىسى كەلمەيتىن باتىرلىعى. الايدا، مەملەكەتىنىڭ قۇرىلىمى ءالسىز، باس-باسىنا بي بولۋعا قۇمارلىق ۇدەپ، ەلدى بىتىراڭقىلىق جايلاپ كەتكەن. ويتكەنى، تورە دە، قارا دا مىقتى مەملەكەتتىك قۇرىلىم مەن ونى نىعايتۋ جولىندا اتقارىلماق پارىز حاقىندا ساناسىنا وڭ ۇعىم ۇيالاتپاعان. ولار ءابىلقايىردى باس حان دەپ سانامايدى، ونىڭ اعا حان رەتىندەگى بيلىگىن مويىنداماۋعا بەيىم، ونى تەك كىشى ءجۇز حانى عانا دەپ تانۋعا وڭ يىقتارىن بەرىپ تۇرادى. ال كىشى ءجۇزدىڭ وزىندە دە، شىنداپ كەلگەندە، حان بيلىگىنە ءسوزسىز قۇلدىق ۇرا بەرمەيدى.
بيلەر كەڭەسىنە سوناۋ ەسىم حان زامانىنان بەرىلىپ، تاۋكە حان داۋىرىندە كۇشەيتىلە تۇسكەن وكىلەتتىلىك تاپ ءقازىر كەرى اسەر ەتىپ تۇر. ءابىلقايىر حان 10 قازانداعى ماجىلىستە وسى ءجايتتى كۇيىنە ايتتى: ونىڭ بۇگىندە حان دەگەن اتى عانا بار، قۇزىرىنداعى بوداندارىنا بەيبىت كۇندە ءسوزى وتپەيدى. الايدا، ول ەلدىڭ تۇتاستىعىن ارتتىرعىسى كەلەدى. مەملەكەتى كۇشتى، ورنىقتى بولسا ەكەن دەيدى. سولاي جاساۋ ءۇشىن ناقتى بيلىككە قول جەتكىزۋدى ارماندايدى. ال ونداي جاعداي رەسەي سىندى قۋاتتى مونارحيانى ارقا تۇتقاندا عانا مۇمكىن بولماق. رەسەيدىڭ پروتەكتوراتى رەتىندە ءبىرتۇتاس، بيلىك جۇيەسى ءبىر ورتالىقتاندىرىلعان قۋاتتى مەملەكەت قۇرۋ قاجەت. مۇنداي جاعدايعا، انە، وزدەرى تالاي شايقاسقان قالماق حاندىعى جەتىپ وتىر...
–دەگەنمەن، ءابىلقايىرعا قارسى توپتاردىڭ ءوزى مۇنى مويىندادى عوي...
–ءابىلقايىر حاننىڭ تاپ وسىلاي اعىنان اقتارىلۋىن بارشاسى مۇقيات تىڭدادى. سولتۇستىكتەگى كۇشتى كورشىنى سيۋزەرەن رەتىندە تانۋدىڭ تاپ سول شاقتاعى احۋالدا شىن مانىندەگى مەملەكەتتىك مۇددە تۇرعىسىنان جاسالۋعا قاجەت شارا ەكەنىن وعان ەڭ قارسى توپتىڭ ءوزى دە ءتۇسىنىپ، مويىندادى. تەك، ىشتەي عانا. ءبىراق حاننىڭ ونداي شەشىمىمەن كەلىسە المادى. سەبەبى، ءابىلقايىر حاننىڭ جۇزەگە اسىرۋعا بەكەم بەكىنگەن ماقساتى قازاق ەلىندەگى ءداستۇرلى الەۋمەتتىك-ساياسي جۇيەگە ۇلكەن وزگەرىس ەنگىزەتىنىن قاي-قايسىسى دا سەزدى.
تۋراسىن ايتقاندا، ونىڭ ورتالىق وكىمەتتى قاتتى كۇشەيتۋگە اپاراتىن شارا ەكەنىن ۇقتى. بۇل شارانىڭ قازاق ەلى اۋماعىندا قاسىم حان زامانىنان بەرى بولماعان بيلىك جۇيەسىن جاڭاشا جاڭعىرتاتىنىن پايىمدادى. ەل ىشىندە اعا حاننىڭ ءبىر ءوزى باسقاراتىن كۇشتى ءتارىتپ ورناتۋعا اپاراتىنىن ءتۇسىندى. سونى تۇسىنگەندىكتەن دە، تيىسىنشە قورىقتى. ويتكەنى، اعا حانعا بۇكىل ەلدى ءبىر ءوزى بيلەيتىن ءامىرشى قۇقىن بەرگەن جاعدايدا، قازىرگى بارشا باس ادامدار وزدەرىنىڭ قازاق حالقىن باسقارۋ سالاسىنداعى بۇرىنعى ارتىقشىلىعىنان ايرىلىپ قالاتىنىن ءتۇيسىندى. ءبىر قولعا الىنعان حاندىق بيلىككە بۇرىن-سوڭدى بولماعان دارەجەدە تاۋەلدى بولىپ شىعاتىندارىن شامالادى. سوندىقتان دا، 10 قازانداعى جينالىستا ەلدىڭ ءبىرقاتار باس ادامدارى (بي، سۇلتان، باتىر، ستارشىن) الاۋىزدىققا جول بەردى. حانعا ءبىر اۋىزدان قولداۋ كورسەتپەدى.
ءابىلقايىر حاننىڭ رەسەيگە ارقا سۇيەۋ ارقىلى كۇشتى مەملەكەت ورناتپاق جولىنداعى العاشقى اشىق قادامىن بوكەنباي، ەسەت باتىرلار مەن قۇداينازار مىرزا اشىق قولداپ، ولاردى ەل ىشىندە بەدەلى بار تاعى جيىرما جەتى بەلگىلى تۇلعا جاقتادى. ءماجىلىس ۇستىندە بىردەن ەلدىك مۇددەگە باسىمدىق بەرە الماۋشىلىق پەن پەندەشىلىك ۇساق مۇددە بوي كورسەتىپ، باسقارۋشى ەليتا اراسىنداعى تار ءورىستى كەمباعال قايشىلىق كوزگە ۇردى. دەگەنمەن، ءابىلقايىر حان بۇل الاۋىزدىقتى جەڭۋدەن ۇمىتتەندى. الايدا، ونىڭ جەڭىلمەك تۇگىل، ۇدەي تۇسۋىنە حان سەنىم ارتقان سيۋزەرەننىڭ ءوزى مۇددەلى ەدى. ول ءابىلقايىر حاننىڭ ءبىرتۇتاس حاندىق قۇرۋ جوسپارىن قايتكەندە ورىنداتپاۋ جاعىن كوزدەيتىن...
حان ارمانى بىتىراپ جاتقان جۇرتىن بىرىكتىرۋ بولاتىن
–ورىنبور گەنەرالى نەپليۋيەۆ ءابىلقايىر حاندى تۇسىنبەۋىنە ونىڭ سىرتىنان ورىس پاتشاسى تۋى استىنا جەكە سۇرانۋلار سەپ بولعان-اۋ...
–ءيا، ورىنبور ەكسپەديسياسىنىڭ باس كومانديرى لاۋازىمىنا 1742 جىلى تاعايىندالعان. كەيىنىرەك «ورىنبور ولكەسىنىڭ ۇلى پەترى» اتانعان گەنەرال يۆان نەپليۋيەۆ از ۋاقىتتىڭ ىشىندە ءابىلقايىر حاننىڭ ورىس قامقورلىعىنا ارقا سۇيەۋدەگى تۇپكى ماقساتىن ايقىن ءتۇسىندى. ول ءوزىنىڭ بىتىراپ جاتقان كوشپەندى جۇرتىن بىرىكتىرىپ، ءبىر كۇشتى حاندىق قۇرىپ الماقشى. ءبىراق بۇل جۇزەگە اسۋعا ءتيىس ەمەس، بىرىنشىدەن، وعان ورىس يمپەرياسى مۇددەلى بولا المايدى، ەكىنشىدەن، قازاقتى مۇنداي تۇتاستىققا جەتكىزبەۋگە قازاق ەليتاسىنىڭ مەملەكەتتىك مۇددە حاقىنداعى ساياسي ويىنىڭ تومەندىگى، ورتاق ماقساتتى ويلاۋعا جوق ءوزارا الاۋىزدىعى كومەكتەسىپ تۇر.
كۇنى كەشە نەپليۋيەۆ جوڭعار ەلشىلەرىنە ورىس بيلىگى سىرتىنان قازاق بيلەۋشىلەرىمەن سەپاراتتىق كەلىسسوز جۇرگىزۋگە بولمايتىنىن ايتتى. ال، قازاق بىرلىگىن ىدىراتۋعا اپاراتىن سەپاراتتىق كەلىسسوز ءابىلقايىر حاننىڭ سىرتىنان ورىس وكىمەتى تاراپىنان الدەقاشان ءجۇرىپ جاتقان. ءابىلقايىر ءوزىن قازاقتىڭ باس حانى، اعا حانى سەزىنىپ، ورىس قامقورلىعىنا وزىمەن بىرگە كۇللى قازاق حالقىن اكەلدىم دەپ ويلادى، الايدا قازاق ەليتاسى وكىلدەرى ونى مىسە تۇتپاي، ورىس تۋى استىنا ءابىلقايىر حاننىڭ سىرتىنان جەكە-جەكە سۇرانۋمەن كەلەدى.
رەسەي پروتەكسياسىن مويىنداعان ءوز باس حانى اينالاسىنا توپتاسىپ، حاندىقتى كۇشەيتۋگە اتسالىسۋدىڭ ورنىنا، پروتەكتور قامىتىن جەكە-جەكە كيىپ، ءىس جۇزىندە ىقتيمال تۇتاستىقتى ىدىراتۋعا ۇلەس قوسىپ كەلەدى. بۇل رەتتە ءوز ارالارىنداعى باستى حانمەن باسەكەلەسىپ جۇرگەن قازاق بيلەۋشىلەرىنىڭ ونىڭ سىرتىنان سونداي ارەكەتتى جۇزەگە اسىرۋعا وتە بەيىم تۇرعانى تەز بايقالدى. رەسەيگە ارقا سۇيەۋ قاجەتتىگىن، مۇنىڭ تاريحي مۇقتاجدىق ەكەنىن ۇققان ءابىلقايىردى قولداۋ، ەل بىرلىگىن ساقتاۋ ءۇشىن ونىڭ ماڭىندا توپتاسۋ، ۇلكەن مەملەكەتتىڭ قامقورلىعىمەن ءبىرتۇتاس كۇشتى حاندىق قۇرىپ الۋ ماسەلەسىن ويلاۋعا ولاردىڭ ساياسي ورەسى جەتپەدى. جەكە باستارىنىڭ شامشىلدىعى ونداي مۇمكىندىككە وي جۇگىرتكىزبەدى.
ماسەلەن، ورتا ءجۇز حانى سامەكە ءوز بەتىنشە، ءابىلقايىردىڭ سىرتىنان ءوتىنىش ءبىلدىرىپ، رەسەيگە بوداندىقتى قابىل الدى. ۇلى ءجۇز حانى جولبارىس جوڭعار حانى گالدان سەرەنگە ۆاسسالدىق تاۋەلدىلىكتە، الىم-سالىق تولەپ جۇرگەن. تاۋەلدىلىكتەن قۇتىلۋعا اعا حان ءابىلقايىرعا ارقا سۇيەۋدىڭ ورنىنا، ونىڭ سىرتىنان ەكى مارتە ورىس بوداندىعىن الۋ ارەكەتىن جاسادى. 1733 جىلعى تولە بي باستاعان توپتىڭ حاتىنان كەيىن، 1738 جىلى جولبارىس حاننىڭ ءوزى رەسەي بوداندىعىن قابىلداۋ نيەتىن ءبىلدىرىپ، پاتشايىمعا حات جازدى.
سامەكەدەن سوڭ ورتا ءجۇز حانى بولعان ابىلمامبەت پەن ونىڭ قامقورلىعىنداعى بەدەلدى اسكەري قولباسشىسى ابىلاي سۇلتان سول 1740 جىلى قازاق حاندىعىنىڭ تۇتاستىعىنا ءوز ىشىندە اعا حان ءابىلقايىردىڭ اينالاسىنا توپتاسۋ ارقىلى قول جەتكىزۋ قاجەتتىگىن ويلاماستان، تىكەلەي رەسەي بوداندىعىن قابىلدادى. سودان بىرەر جىلدان كەيىن ءابىلقايىر حاننىڭ وتىنىشىمەن گەنەرال نەپليۋيەۆ جوڭعار تۇتقىنىنان قۇتقارعان ابىلاي سۇلتان 1745 جىلى توبىل گۋبەرناتورىنا ءۇيسىن رۋىنىڭ 300 ءۇيىن رەسەي بودانى بولۋعا الىپ كەلدى.
–ورتا ءجۇز سۇلتانى باراق جايىندا بىلگىمىز كەلەدى؟
–وسىنداي سەپاراتتىق بوداندىق سۇراۋ ناۋقانىندا نەپليۋيەۆ ايرىقشا كوڭىل اۋدارعان تۇلعا – ورتا ءجۇز سۇلتانى باراق. ول نەپليۋيەۆتىڭ ويىنان شىعىپ، 1742 جىلعى قاراشادا يمپەراتريسا ەليزاۆەتاعا حات جولدادى، رەسەي قولاستىنا «ءوز ورداسىمەن، اتاپ ايتقاندا، قىرىق مىڭ ءتۇتىنى بار نايمان رۋىمەن بوداندىققا كەلگەنىن» جازدى. ءبىر ءسات قازاق ەلىندەگى اعا حاندىق مارتەبەنى («ۇلكەن باۋىرىمىز ءابىلقايىر حاننىڭ ادال بوداندىقتا تۇرعانىنا رازىمىز») رەسمي مويىندادى. سويتە تۇرا، ورىس ساياساتكەرلەرىنىڭ قازاقتىڭ سەپاراتتىققا بەيىم بەدەلدى تۇلعالارىن جەكە-جەكە بوداندىققا الۋ استارىندا نە جاتقانىن پايىمداماستان («بىزگە دە بوداندىققا كەلۋگە ءامىر ەتىلگەن ەرەكشە گراموتا العاندىقتان»)، تىكەلەي رەسەي بوداندىعىنا («ءبىز... ادالدىققا انت بەرەمىز») ءوتتى. ەلشىسى ارقىلى ءوز تىلەگىن ءبىلدىردى («...ءبىزدىڭ جىبەرىپ وتىرعان سىرىمبەت اۋىزشا نە ايتسا، سوعان سەنۋدى سۇرايمىن»).
باراق سۇلتاننىڭ وسىناۋ ەلشىسى 1743 جىلعى 13 ناۋرىزدا ەليزاۆەتا پاتشايىمنىڭ قابىلداۋىندا بولدى. ورىس كەڭسە قىزمەتشىلەرى تولتىرعان قۇجاتتا جازىلعانداي، يمپەراتريساعا «ورتا وردانىڭ باراق سۇلتانى ەلشىسى ارقىلى بوداندىق العىسىن بىلدىرەدى. اياعىنا جىعىلىپ، ونى بارلىق يەلىگىمەن يمپەراتورلىق مەيىرىمىنىڭ قامقورلىعىنا الۋدى وتىنەدى». تيىسىنشە پاتشايىم بوداندىققا «باراق سۇلتاندى قابىل الادى، ونى مەيىرىنە بولەيتىنىنەن ۇمىتتەندىرەدى، سونىڭ بەلگىسى رەتىندە قىلىش سىيلايدى». بۇل وقيعانى نەپليۋيەۆ ءابىلقايىر حاننىڭ بەدەلىن تۇسىرۋگە ۇتىمدى پايدالاندى.
ول ەندى ابىلمامبەت پەن باراقتى ءاردايىم كوتەرە ءتۇسىپ، ءابىلقايىردى تومەنشىكتەتىپ، كەمسىتە ءتۇستى. نەپليۋيەۆتىڭ ولارعا (اعا حان – حان – سۇلتان) تەڭگەرمەشىلىكپەن قاراۋى، رەسمي، بەيرەسمي جاعدايدا باراق سۇلتاندى دوسى رەتىندە اتاۋى، 1745 جىلى ونىڭ تاعى ءبىر ەلشىسىن پاتشايىمنىڭ زور قۇرمەتپەن قابىلداۋىنا قامقورلىق ەتۋى، پاتشايىمنىڭ باراق سۇلتانعا تاعى دا ارنايى باعالى سىيلىق پەن گراموتا جىبەرۋى، وعان قوسىمشا، باراققا گۋبەرناتوردىڭ ءوزى تۇلپار مىنگىزۋى ۇلكەن ەسەپپەن جاسالعان شارالار ەدى. باسەكەلەسى ءابىلقايىر حاندى قورلايتىن مۇنىڭ ءبارى نايمان ءامىرشىسىنىڭ جالىن كۇدىرەيتە ءتۇستى.
نامىسقوي ءابىلقايىر حان رەنىشىن الدەنەشە رەت قۇپيا كەڭەسشى نەپليۋيەۆكە، پاتشايىم ەليزاۆەتاعا جازدى. قارۋلى جورىققا شىعىپ، ورىس قالالارىن، ورىنبور جەلىسىندەگى كۇشەيتىلگەن بەكىنىستەرگە شابۋىلدادى، ساۋدا كەرۋەندەرىنىڭ جولىن كەستى. وسىنداي ارەكەتىنە بايلانىستى تاريحشى ۆلاديمير ۆيتيەۆسكيي بەلگىلى زەرتتەۋ ەڭبەگىندە ءابىلقايىردى «ورىس حالقىنىڭ جاۋى»، «نەپليۋيەۆتىڭ جەكە دۇشپانى» دەپ اتادى.
باسقارۋشى سەنات ءابىلقايىر حان مەن گۋبەرناتور نەپليۋيەۆتى تاتۋلاستىرۋعا «بريگادير الەكسەي (قۇتلۇ-مۇحاممەد) تيەۆكەليەۆتى» جىبەرۋگە شەشىم شىعاردى. 1748 جىلعى مامىردا ديپلوماتيالىق ماقساتپەن ورىنبورعا تيەۆكەليەۆ كەلدى. ارتىنشا، ماۋسىم ايىندا ءابىلقايىر حاننىڭ ورداسىندا كىشى جانە ورتا جۇزدەردىڭ اقسۇيەكتەرى مەن شونجارلارى (500 ادام)، «بارلىق ىستە ەركىنە بەرىلىپ، ءابىلقايىر حانعا سەنۋ، قالىپتاسقان جاعدايدان شىعۋدىڭ جاقسى امال تابۋىن حاننان ءوتىنۋ» قاجەت دەپ ءبىر اۋىزدان شەشتى.
سول ايدىڭ سوڭىندا حان تيەۆكەليەۆپەن بىرگە، ور قامالىندا نەپليۋيەۆپەن كەزدەستى. كەلىسسوز بارىسىندا ءابىلقايىر حان مەن گۋبەرناتور نەپليۋيەۆتىڭ تاتۋلاسۋ ءراسىمى ءوتتى. ءابىلقايىر ورىس تۇتقىندارىن قايتارۋعا، رەسەيگە قارسى جاۋىنگەرلىك جورىعىن توقتاتۋعا، ورىس كوپەستەرىنىڭ قازاقتارمەن، وزگە دە كورشى حالىقتارمەن ساۋدا ءىسىن دامىتۋىنا جاردەمدەسۋگە ۋادە ەتتى. وتەۋىنە، رەسەيلىك تاراپتان رەسەي بوداندىعى ينستيتۋتى تۋرالى ءوز ۇعىمىن مويىنداۋدى تاباندى تۇردە تالاپ ەتتى.
ول ورىنبور اكىمشىلىگى ونىڭ قازاق قوعامىنداعى اعا حاندىق مارتەبەسىن نىعايتۋعا، اعا حان ينستيتۋتىن كۇشەيتىپ، قازاقتاردى ءوز بيلىگىنە باعىندىرۋعا كومەكتەسۋى ءتيىس دەپ سانادى. تاريحشى پاۆەل ماتۆييەۆسكيي «ءابىلقايىر حاننىڭ ىمىراعا تەك ءبىر عانا جاعدايدا – قازاقتاردى ونىڭ بيلىگىنە بىرىكتىرۋگە نەپليۋيەۆ تولىعىمەن كەلىسكەن جاعدايدا عانا كەلۋى ىقتيمال ەكەنىن كورسەتتى» دەپ وتە ءدال انىقتاپ جازعان. قويعان ماسەلەسىنىڭ پاتشايىم سارايىندا شەشىم تابۋىن توسىپ جۇرگەنىندە (قازاقتاردى ەل بيلىگىن ءبىر ورتالىققا، ءبىر قولعا شوعىرلاندىرىپ، ءابىلقايىر حان ارقىلى باسقارۋدىڭ دۇرىستىعىن، سول ءۇشىن ارنايى پارمەن شىعارۋ جايىن تيەۆكەليەۆ قولداعان)، نەپليۋيەۆپەن تاتۋلاسۋ راسىمىنەن ءبىر اي وتكەندە، ءابىلقايىر حان جولىن تورىعان دۇشپانىنىڭ قاندى قانجارىنا ءتۇستى.
–قىساستىق سوڭى حان ولىمىمەن اياقتالدى عوي...
–ساياز دا ورەسىز، مانساپقۇمار، باقتالاس سۇلتاندارمەن، ورىنبورلىق گۋبەرناتورمەن كەسكىلەسكەن ساياسي كۇرەسكە تۇسكەن قازاقتىڭ ەڭ بەلگىلى، ەڭ ايگىلى، ەڭ باستى حانىن تورعاي وزەنىنىڭ جوعارعى اعىسىنداعى ورداسىنان ەلدەگى ىشكى ماسەلەلەردى قاراۋعا شىققان شاعىندا باس دۇشپانى باراق سۇلتان كوپ جىگىتىمەن 1748 جىلعى 1 تامىزدا شابۋىلداپ، ءولتىرىپ كەتتى. حالىق ءۇشىن، قازاقتىڭ بەلگىلى تۇلعالارى ءۇشىن، جاۋىنگەر ءباھادۇردىڭ تالاي شايقاستى بىرگە وتكىزگەن ۇزەڭگىلەس باتىرلارى ءۇشىن بۇل ورنى تولماس قازا ەدى. ال، نەپليۋيەۆ ءۇشىن – وتە جاعىمدى جاڭالىق. ويتكەنى، ءابىلقايىر حاننىڭ ولىمىنەن سوڭ ورىن الۋعا ءتيىس بيىك مارتەبەلى اۋىسىم قۇپيا كەڭەسشىگە اسا قاجەت ساياسي-قۇقىقتىق قۇرال بەرىپ تۇر ەدى.
رەسەي بوداندىعىن مويىنداعان قازاق امىرشىلەرىن باستارىن بىرىكتىرمەي، ءىس جۇزىندە جەكە-جەكە ءبىرجولاتا باعىندىرىپ الۋعا قولايلى جاعداي تۋعان. قازاق ەليتاسى اراسىنا ءوزارا باقتالاستىق پەن ءبىرىن ءبىرى مويىنداماۋشىلىق ۋىن ساتىمەن شاشىپ جۇرگەن گۋبەرناتور ءھام قۇپيا كەڭەسشى نەپليۋيەۆ 1748 جىلدىڭ قازانىندا، ءابىلقايىر حاننىڭ قازاسىنان ايدان ءسال-اق استام ۋاقىت وتكەننەن كەيىن، ورتالىققا: «ءابىلقايىر سياقتى اككى ادامدار تاققا جىبەرىلمەسە، قازاق حاندىعى دەگەنىمىز تۇك تە ەمەس»، – دەپ حابارلادى. ونىسى راس ەدى، ءابىلقايىر حان ولتىرىلگەننەن كەيىن قازاق باسقارۋشى ەليتاسى ىشىنەن ورىس يمپەرياسىمەن ەلىنىڭ تۇتاستىعى ءۇشىن ايقاساتىن ول سياقتى تۇلعا شىقپادى.
قازاق ەلى ۇستىندە رەسەي پاتشالىعىنىڭ ناقتى مەملەكەتتىك-ساياسي پروتەكسياسىن ەركىن جۇزەگە اسىراتىن ءداۋىر تۋدى. «جەكە دۇشپانى» ءابىلقايىر حاننان قۇتىلعان قۇپيا كەڭەسشى گەنەرال نەپليۋيەۆ ورىس-قازاق قاتىناسى تاريحىنىڭ شىن مانىندەگى جاڭا كەزەڭىن باستاۋعا جول سالدى. وسىنىڭ ءبارىن ءادىل دە ادال تارازىلاپ، اجىراتا بىلگەن كىمدە-كىم قازاق تاريحىنداعى قاراقۇم، ورداباسى قۇرىلتايلارىنىڭ دا، ءابىلقايىردىڭ دا الار ورىندارىن كۇمانسىز مويىنداعان بولار ەدى.
اڭگىمەلەسكەن ايناباي ءمادي.