ساۋكەلە قازاقى ناقىش، سىرلى ويۋ-ورنەكتەرىمەن-اق ۇلتىمىزدىڭ كەلبەتىن ايشىقتاپ، كەشەگى تاريحتىڭ جادىگەرىندەي كوزگە تىم ىستىق كورىنەدى. سونىمەن قاتار، بۇل تەڭەۋ قازاق حالقىنىڭ ۇلتتىق كيىمگە دەگەن بيىك تالعامىنىڭ دا ءبىر كورسەتكىشى بولسا كەرەك. شىندىعىندا، عاسىرلار تۋىنداتقان بۇرالاڭ جولداردان بۇگىنگە جەتىپ، سانامىزدا ساقتالعان قازاقتىڭ ۇلتتىق كيىمدەرى سانسىز سىرعا دا، قادىر-قاسيەتكە دە تولى. ءبىز قالامىزداعى «اناعا قۇرمەت» مۋزەيىنىڭ عىلىمي قىزمەتكەرى اقەركە امانتايعا جولىعىپ، قازاق انالارىنىڭ اسىل ءتاجى بولعان كيمەشەكتەن كەيىنگى ەرەكشە ورىن الاتىن باس كيىم ءتۇرى – ساۋكەلە توڭىرەگىندە ءسوز قوزعاعان ەدىك.
– قالامىزدا مۇراجايلار وتە كوپ. دەگەنمەن، بايىرعى مۋزەيلەردەن بولمىسى بولەك، «اناعا قۇرمەت» مۋزەيى تۋرالى قالا تۇرعىندارىنىڭ بارلىعىنىڭ بىلە بەرمەۋى مۇمكىن...
– ارينە، اشىلعانىنا تۋرا 10 جىل بولعان «اناعا قۇرمەت» مۋزەيى ۇلتىمىزدىڭ شىراقشىسى ىسپەتتى. باردى باعالاپ، جوقتى تۇگەندەپ وتىرعان مەكەمە. مۇندا ارداقتى ابىز انالارىمىزدىڭ باس كيىم تۇرلەرىنەن ارنايى بۇرىش اشىپ، جاساقتاپ قويعان ەدىك. دەگەنمەن، ءار جادىگەردىڭ وزىندىك ورنى بار ەمەس پە؟ ساۋكەلەنىڭ ورنى ويسىراپ، بوس تۇرعان ەدى. حالىقارالىق ورامالدار كۇنىنە ۇيىمداستىرىلعان شارادا «ZARATA» ۇلتتىق كيىمدەر برەندىنىڭ نەگىزىن سالۋشى لياززات يساحانوۆا مۋزەي قورىنداعى بۇل كەمشىلىكتىڭ ورنىن تولتىرىپ، ءوز قولىنان شىققان ساۋكەلەنى سىيعا تارتتى. قىزىل بارحىت ماتاعا باعالى تاستار مەن مونشاقتار جاپسىرىلىپ تىگىلگەن بۇل ساۋكەلە ءقازىر مۋزەيىمىزدىڭ ەتنوگرافيا بولىمىندە تۇر. مۋزەيگە كەلۋشىلەردى قاتتى قىزىقتىرادى. رۋحاني بولمىسىمىزدى اشاتىن ۇلتتىق كيىمدەرىمىز سان عاسىرلار بويى ۇرپاقتارعا امانات بولعان ءسالت-داستۇرى ءمىزدىڭ جارقىن كورىنىسى ىسپەتتى. تالاي اقىننىڭ جىرىنا ارقاۋ بولعان ساۋكەلە دە جىل وتكەن سايىن جاڭارىپ، زاماناۋي ستيلدە جاڭدانۋ ۇستىندە. ونىڭ ۇستىنە، حالقىمىز ەرتەدەن باس كيىمدەرگە ەرەكشە قۇرمەتپەن قاراپ، اياقاستى ەتپەي بيىككە ءىلىپ قويعان. ءتىپتى، باس كيىمدەر تۋرالى ءتۇرلى ىرىم-تىيىمدار، ماقال-ماتەلدەر دە كوپتەپ كەزدەسەدى.
– اقەركە، ءسىز ۇنەمى ساۋكەلە توڭىرەگىندە وي-پىكىرىڭىزدى اشىق ايتىپ، ءوز قۇرمەتىڭىزدى ءبىلدىرىپ جۇرەسىز. مۇنىڭ سىرى نەدە؟
– ءيا، دۇرىس ايتاسىز. ومىردە ءبىر-اق رەت كيىلەتىن ساۋكەلە كەز كەلگەن قىز-كەلىنشەك ءۇشىن ەڭ اسىلى عانا ەمەس، ونىڭ جۇبايلىق ومىرىندەگى ەستەن كەتپەس ىستىق ەستەلىكتەرگە تولى كەزەڭى دەسە دە بولادى. التىنمەن اپتالىپ، كۇمىسپەن كۇپتەلگەن ونە بويىنداعى ءار تاستىڭ ءوزى ءسان ءۇشىن عانا ەمەس، تاريحى تەرەڭدە، ۇلكەن ماعىناعا يە. قاراپ وتىرساڭىز، جاقمونشاق، جاقتاما، جاقتاۋ، جىرعا، ساۋكەلەنىڭ سىرعاسى سىندى اشەكەيلەر مەن باسقا دا قۇرامداس بولىكتەرىنىڭ ساۋكەلەگە تاعىلۋ سەبەپتەرى، ايتار ويى، وزىندىك ەرەكشەلىكتەرى بار. ءبىر قۋانتارلىعى، ءبىر كەزدەرى تەك كينودان كورىپ، تۇرمىستاعى قولدانىستان قالىپ، تاريحتىڭ تەرەڭىنە كەتكەن ساۋكەلەنىڭ ءسانى بۇگىندە ەرەكشە باعالانىپ، قايتا ورالۋىنا بارىنشا جاعداي جاسالىپ جاتىر. قىز ۇزاتقاندا كوپتەن بەرى ەۋروپالىق ۇلگىدەگى كويلەك پەن فاتا كيسە، سوڭعى كەزدەرى حالقىمىز ساۋكەلە مەن بۇرمەلى كويلەككە قايتادان بەت بۇرىپ جاتىر.
– ساۋكەلەنىڭ ءقادىر-قاسيەتى تۋرالى نە ايتاسىز؟
– ساۋكەلەنى بۇرىندارى ۇزاتىلعالى جاتقان قىزدىڭ اتا-اناسى شەبەرلەرگە تاپسىرىس بەرىپ، الدىن الا تىكتىرگەن عوي. ساۋكەلە تىگەتىن شەبەر بويجەتكەننىڭ مىنەز-قۇلقىنا، سۇلۋ سىمباتىنا، يبا-ادەبىنە قاراپ ارنايى دايىنداعان ەكەن. جالپى، سالت-داستۇرىنە ادال قازاق حالقى ءۇشىن ساۋكەلەنىڭ تاريحي تاعىلىمى تەرەڭدە جاتىر. ولاي دەيتىنىم، ەرتەرەكتە ۇزاتىلىپ بارا جاتقان قىزدىڭ باسىنداعى ساۋكەلەنىڭ ويۋ-ورنەگىنە، باعالى تاستارىنا قاراپ-اق سول اۋلەتتىڭ قوعامداعى ورنىن بايقاعان ەكەن. سوسىن، ساۋكەلەنى بىرەۋگە بەرۋگە، باسقا ادامنىڭ كيۋىنە، ايىرباستاۋعا رۇقسات ەتىلمەگەن. ءقازىر حالىق اراسىندا ساۋكەلەگە قاتىستى ءتۇرلى اڭىز اڭگىمەلەر ايتىلىپ ءجۇر. ماسەلەن، ساۋكەلەنىڭ قۇنىنا، شەبەردىڭ ىسمەرلىگىنە بايلانىستى ەتنوگراف ءماشھۇر ءجۇسىپ كوپەي ۇلىنىڭ ەڭبەگىندە بىلاي دەلىنەدى.
«XIX عاسىردىڭ العاشقى جارتىسىندا كىشى ءجۇزدىڭ بايساقال اتتى بايى مەن ورتا ءجۇزدىڭ ساپاق بايى قۇدا بولعان وقيعانى جازعان. سوندا بايساقال قۇدالارىنا قىزدىڭ ساۋكەلەسىن جىبەرىپ: «باسقا ەشتەڭە سۇرامايمىن، تەك وسى ءبىر ساۋكەلەنىڭ باعاسىن وزدەرى ەسەپتەپ بەرسە بولدى»، – دەپتى. سوندا كەنەسارىنىڭ اعاسى سارجان تورە: «بۇل ساۋكەلەنىڭ باعاسى 500 بايتال بولادى ەكەن، سوندىقتان قىزىنىڭ قالىڭ مالى 500 جىلقى بولسىن»، – دەپ كەسكەن ەكەن دەسەدى.
بەلگىلى مادەنيەت قايراتكەرى، ەتنوگراف وزبەكالى جانىبەك ۇلىنىڭ ءوزى ۇناتقان كەلىنىنە ساۋكەلە تىككەنى جايلى اڭىزعا بەرگىسىز اڭگىمەسىن وقىعانىم بار.
بۇل جايىندا وزبەكالى جانىبەك ۇلىنىڭ جارى قاليحان ايدوس قىزىنىڭ ەستەلىگىندە بىلاي جازىلعان «وزەكەڭ: «بالام كوڭىلىمىزدەن شىعاتىن قىزعا ۇيلەنسە، قالىڭدىقتىڭ ساۋكەلەسىن ءوز قولىممەن تىگەر ەدىم» دەگەن بولاتىن. ۋادەگە ساي ول شەتەلگە شىعاتىن ءار ساپارىندا اسىل تاستار اكەلىپ جيناستىرۋدى ادەتكە اينالدىردى. كەيىن باۋىرجانىمىز ۇيلەنگەندە ۋادە بويىنشا كەلىنىمىز گاۋھارعا ارناپ ۇكىلى ساۋكەلەنى ءوز قولىمەن تىگىپ شىقتى» دەپ جازدى.
ءبىزدىڭ مۇراجايعا كەلۋشىلەر وتە كوپ. سونداعى بايقاعانىم، ساۋكەلەگە دەگەن قىزىعۋشىلىقتىڭ ەرەكشە ەكەندىگى. اسىرەسە، شەتەلدىك تۋريستەر مەن زەرتتەۋشىلەر ساۋكەلەنىڭ بيىكتىگى مەن توبەسىنە قاراپ، قاتتى تاڭقالىپ جاتادى. ارينە، سالماعى اۋىر ساۋكەلەنى تالدىرماش قىز بالا ەڭسەسىن تىك ۇستاپ، قالاي كوتەرىپ ءجۇر دەۋى انىق قوي. باعزى زاماندا انالارىمىز كوز تيۋدەن، پالە-جالادان، اۋرۋ-سىرقاۋدان قورعايدى دەپ ساۋكەلەنىڭ توبەسىنە ۇكى تاعىپ تا قويعان ەكەن. ۇكىنىڭ ءجۇنىن قازاق قاشاندا قاسيەتتى دەپ ساناعان عوي. سوڭعى ۋاقىتتا ۇزاتىلىپ بارا جاتقان قىزدارىمىز قۇربىلارىنا ۇكى سىيلايتىن ءۇردىس پايدا بولدى. بۇل، ارينە، ءبىزدىڭ تابيعاتىمىزعا جاقىن، قۇپتارلىق ءۇردىس.
– ۋاقىت تاۋىپ، وي بولىسكەنىڭىزگە راحمەت!
سۇحباتتاسقان رايا ەسكەندىر.