قازاقستاندا 12 مىڭنان استام بالا اۋتيزمگە ۇشىراعان. سوڭعى ۋاقىتتا «سيفرلىق اۋتيزم» دەگەن «سىرقات» پايدا بولدى.
الەمدە بۇل دەرت جايلى ايتىلىپ جۇرگەنىنە 10 جىلداي بولعان، دەپ حابارلايدى Almaty-akshamy.kz Qazaqstan.tv-عا سىلتەمە جاساپ.
مۇنداي بالالار سويلەي المايدى، ويىن جەتكىزە المايدى. ءتىپتى، قاتارلارىمەن ويناي دا المايدى.
«وسىدان 15 جىل بۇرىن بۇنداي دۇنيەنى مۇلدەم ەستىگەن جوقپىز. ءبىز ستۋدەنت كەزدە ىس-تاجىريبەدەن وتكەن كەزدە مۇنداي بالالار دى ءبىز كورمەيتىن دە ەدىك. تەك استانا ەمەس بىزدە بۇكىل قازاقستان بويىنشا كەلەدى كۇنىنە 70-75 بالا كەلەدى. ءوزى تۇراقتى كەلىپ وتىراتىن بالالار»، - دەيدى پسيحولوگ، لوگوپەد باقىتگۇل ناسەريدين قىزى.
ماماندار مۇنىڭ سەبەبىن تەلەفون، پلانشەت سەكىلدى گادجەتتەردەن كورەدى.
«ۆيرتۋالدى ءوتىپ كەتكەن بالالار ولاردا فيزيولوگيالىق تۇرعىدا كورۋى ناشارلايدى، دەنە تۇرعىسى دۇرىس قالىپتاسپايدى. بالا دايىن نارسەنى كورىپ وتىرادى. ويلانبايدى. ويلانباعاننان كەيىن ولاردا لوگيكالىق ويلاۋ، اناليتيكالىق ويلاۋ بۇلاردىڭ ءبارى دامىمايدى. ادامداردى بىرتە-بىرتە تۇكبىلمەستىككە الىپ كەلەدى»، - دەيدى پسيحولوگيا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور بالابەك ساقتاعانوۆ.
وسىدان 5 جىل بۇرىن اقش ۇكىمەتى ءبىر قىزىق ەكسپەريمەنت باستاعان. وعان ەلدىڭ ءار تۇكپىرىنەن 9-10 جاس شاماسىنداعى 11 مىڭ بالا قاتىسادى. ۇلتتىق دەنساۋلىق ينستيتۋتىنىڭ عالىمدارى وسىلايشا گادجەتتەردىڭ جاس اعزاعا زيانىن انىقتاعىسى كەلەدى.
قۇنى 300 ميلليون دوللار بولاتىن سىناق 10 جىلعا جوسپارلانعان. ازىرگە بەلگىلىسى مىناۋ: 4500 بالانى تەكسەرگەن. سويتسە، 7 ساعاتتان ارتىق تەلەفونعا تەلمىرگەن ءجاسوسپىرىمنىڭ مي قىرتىسى جۇقارعان. ادەتتە بۇل ەگدە جاستاعى ادامداردا بولاتىن قۇبىلىس.
سيفرلىق اۋتيزم اعىلشىن تىلىندە «virtual autism» دەپ كەلەدى. بۇل تەرمين 2013 جىلى پايدا بولدى. 10 جىلعا جۋىق اۋتيست بالالارمەن جۇمىس ىستەگەن رۋمىن پسيحولوگى ماريۋس تەادور زامفير العاش قولدانعان. كەيىن فرانسيا، جاپونيا، اقش، تايلاند، تۋنيس دارىگەرلەرى دە رۋمىن مامانىنا ۇقساس پىكىر بىلدىرەدى. ياعني تاۋلىگىنە 4 ساعاتتان ارتىق تەلەفون قاراعان بالانىڭ بويىندا ءاۋتيزمنىڭ بەلگىلەرى پايدا بولادى دەيدى.
ءبىراق، دۇنيەجۇزىلىك دەنساۋلىق ساقتاۋ ۇيىمى «سيفرلىق اۋتيزم» دەگەن دەرتتى راستاماعان. مۇنداي سىرقاتتى اۋرۋلاردىڭ حالىقارالىق تىزىمىنەن دە تاپپايسىز.
«سيفرلىق اۋتيزم» تەرمينىنىڭ شىعۋ توركىنى دە وسىندا دەيدى ماماندار. ياعني سيپاتتاماسى شىنايى ءاۋتيزمنىڭ بەلگىلەرىنە ۇقسايدى.
- بالا اتا-انامەن تاكتيلدى بايلانىسقا تۇسپەيدى؛
- ءۇش جاسقا دەيىن سويلەمەيدى؛
- جالعىزدىقتى جاقسى كورەدى؛
- قورشاعان ورتامەن بايلانىسۋدان باس تارتادى؛
- وعاش قيمىلدار جاسايدى؛
«بالا دۇنيەگە كەلگەننەن كەيىن 3 جاسقا دەيىن ويلاۋى داميدى، سويلەۋى داميدى. بالا سۇراق قويعىسى كەلەدى، سويلەگىسى كەلەدى. ءبىراق وعان جاۋاپ بەرەتىن تەك قانا تەليەۆيزور، تەلەفون»، - دەيدى پسيحولوگ،لوگوپەد باقىتگۇل ناسەريدين قىزى.
اتا-انا كوبىنە بالاسى ءۇش جاسقا جەتكەندە بارىپ دابىل قاعادى. «ءتىلى كەش شىقتى، اتىن اتاساڭ قارامايدى» دەپ شاعىمدانادى دەيدى لوگوپەد مامان. ەگەر بالا ءۇش جاسقا دەيىن تەلەفونمەن وسسە، ول ادامنىڭ ۇنىنە ەمەس، گادجەتتەردىڭ دىبىسىنا عانا ماشىقتانادى ەكەن.
«ءۇش جاسقا كەلگەن بالالار كوبىسى انىق ەمەس تىلدەرى. وزدەرىنىڭ اتتارىن دا ناقتى دۇرىس ايتا المايدى. بالالاردى باقىلاپ وتىرساڭىز، بىر-بىرىمەن ءتىل تابىسىپ ويناي المايدى. ويتكەنى ولار ۇيىندە ونى ىستەمەيدى»، - دەيدى «قارلىعاش» بالاباقشاسىنىڭ قازاق ءتىلى ءپانى ءمۇعالىمى بايانگۇل الييەۆا.
الايدا دارىگەرلەر ءۇش جاسقا دەيىن بالا سويلەۋدى، ءجۇرۋدى، قارىم-قاتىناستى ۇيرەنسە جەتكىلىكتى دەيدى. ال الەۋمەتتىك جەلىدەگى ارتىق اقپاراتپەن جاس ميدى تولتىرۋدىڭ سالدارى اۋىر ەكەنىن ايتادى.
«بالا كوپ ۋاقىت سول جەردە وتكىزگەندىكتەن ول بالادا ورگانيزمدە دوفومين دەيتىن نەيرومەدياتور بولىنەدى. اقپاراتتى قابىلداعاندا سودان بالاراقات الادى . ءسويتىپ ول ادەتكە اينالادى، ادەت تاۋەلدىلىككە الىپ كەلەدى»، - دەيدى نيەۆرولوگ اسەل ارالبايەۆا.
اتا-انالاردىڭ باسىم كوپشىلىگى ۋاقىتتىڭ تىعىزدىعىنان تەلەفون بەرۋگە ءماجبۇرمىز دەپ اقتالادى. ءبىراق بۇل قوعامدا قالىپتاسقان تاپتاۋرىن تۇسىنىك دەيدى پسيحولوگ بالابەك ساقتاعانوۆ. ءارى ەرەسەكتەردىڭ وزىندە تەلەفونعا تاۋەلدىلىك بارى جاسىرىن ەمەس.
«سوڭعى 3-4 جىلدا وتە كوپ كەلەدى اتا-انالار. بالالاردى الىپ. 15 جاستاعى بالالار، 14 جاستاعى بالالار، 8 جاسار بالالار. ءبىر ءوزى قالۋعا قورقادى، ادامدارمەن ارالاسپايدى. تاماققا اپپەتيتى جوق.ەگەر وسىنداي سيپاتتاعى بالالارمەن دەر ۋاعىندا جۇمىس ىستەمەسە...»، - دەيدى پسيحولوگيا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور بالابەك ساقتاعانوۆ.
«ول بالالاردا ەرەسەك بولعاندا فرۋستراسيا پايدا بولادى. فرۋستراسيا دەگەن ول ىشتەي وز-وزىنە رەنجۋ، ىشتەي اينالاداعى قوعامعا رەنجۋ. ەگەر ول فرۋستراسيا جالعاسا بەرەتىن بولسا، بالا سترەسسكە تۇسەدى، سترەسس دەر ۋاقىتىندا انىقتالىپ ەمدەلمەسە، دەپرەسسياعا اكەلەدى. دەپرەسسيانىڭ اياعى قايعىلى وقيعالارمەن اياقتالىپ جاتادى»، - دەيدى پسيحولوگيا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور بالابەك ساقتاعانوۆ.
جۇڭگو مەكتەپتەرى 1 سىنىپتان مەكتەپ بىتىرگەنشە شەيىن بالاعا تەلەفون ۇستاتپايدى. ۇستازدارى جيناپ الادى. اتا-انا دا مەيلىنشە بالانىڭ بوس ۋاقىتى قالماۋىن قاداعالاۋعا تىرىسادى.
«العاشقى جىلدارى بالادا 2-3 جاسقا دەيىن گادجەتتەردى تەجەۋ كەرەك. ءتىپتى كورسەتپەۋ كەرەك. ودان كەيىن 5 جاسقا تولعان كەزدە كەلىسىمگە كەلىپ سمارتفوندى كۇنىنە 3 مەزگىل 15 مينۋتتان بەرۋگە بولادى»، - دەيدى نيەۆرولوگ اسەل ارالباەا.
تاعى ءبىر كەڭەس: ۇيىقتاردان 1 ساعات بۇرىن مۇلدەم گادجەت قاراماعان ابزال. سەبەبى ءارتۇرلى سيگنالدار بالانىڭ سەنسورلىق جۇيەسىن قوزدىرىپ، ۇيقىسىن بۇزادى. جالپى، بالانىڭ قولىنان تەلەفوندى تارتىپ الىپ قويۋ ماسەلەنىڭ شەشىمى ەمەس. مۇنداي ارەكەتتەن ولاردىڭ مىنەز-قۇلقى بۇزىلادى. قازىرگى ۋاقىتتا ۇلكەن قالالاردا قاي مەكتەپتەردە بولسا دا كوپتەگەن تەگىن ۇيىرمەلەر بار.
مومىن بالانى فۋتبول، ۆولەيبول، باسكەتبول سەكىلدى كوماندالىق ۇيىرمەلەرگە بەرگەن ءجون. ال، گيپەربەلسەندى بۇلدىرشىندەردى ميدى تىنىقتىراتىن شاحمات، سۋدا جۇزۋگە قاتىستىرسا بولادى. بالانىڭ ەنەرگياسىن دۇرىس باعىتقا جۇمساۋدى ۇيرەنۋ كەرەك دەيدى پسيحولوگتار. تاعى دا مامانداردىڭ كەڭەسىنە جۇگىنسەك، اتا-انانىڭ بالامەن وتكىزگەن ۋاقىتىنىڭ كولەمىنەن بۇرىن، ساپاسى ماڭىزدى. ءارى كەز كەلگەن جاستاعى ادامعا ەڭ كەرەگى تەك ماحاببات پەن مەيىرىم ەكەنىن ەستەن شىعارماعان ءجون.