Tárbıe tal besikten darıdy.
Erterekte ata-babalarymyz «Atanyń balasy bolma, adamnyń balasy bol» dep ónegeli ósıet etken. Uly dalanyń qarys qadam jerin bilektiń kúshi, naızanyń ushymen qorǵap bizge mıras etip qaldyrdy. Endeshe qazaqtyń «Bala belde, áıel jolda» deıtin osy bir sóziniń tamyry tym tereńde ǵoı dep oılaımyz. «Otan ot basynan bastalady» dep beker aıtpasa kerek. Jalpy, qazaq óziniń ár balasyna synaı qaraǵan. Osynyń nátıjesinde Turan dalany at tuıaǵymen dúbirletken ata-babalarymyz otbasy tárbıesine erekshe yqylaspen kóńil bólgenin tarıhtan bilemiz.
Bastaýyn Ǵun men Saqtan, Túrki men Qypshaqtan alatyn bizdiń tarıhymyz erlermen jasalyp, quryshtaı quıylyp, birtutas el bolyp ǵumyr keshken. Altyn asyqtaı erlerimizdiń arqasynda, Altaıdan Batys Eýropaǵa deıin, myna sheti Úndi-Qytaı túbegi Mysyr, bári de bizdiń babalarymyzdyń júrip bılik etken jerleri. Biz bir ǵana tarıhtyń bóligin aıta ketýdi jón sanadyq. Sebebi tarıhqa barmaı, búgingini aıtý ábestik bolar. Qazaq halqy ǵasyrlar boıy er-azamat aman bolsyn, "er - eldiń qorǵany" dep beker aıtpasa kerek. Jaýgershilik zamanda er-azamattardyń birinen keıin biri urysqa ketip, keıbir úıdiń tútini sol kúıi tutanbady. Sondyqtan da, bolar "on úshte otaý ıesi" dep er balany otaýdyń egesi sanaǵan. Ákesi men aǵalary maıdanda ot pen oqtyń ortasynan aman keler, bálkim, sonda júrip eli úshin sheıit bolar, biraq artyna bas qylyp er balany qaldyryp otyrǵan eken. Qazaqtyń bala tárbıeleý uǵymy da erekshe. Úlkendi syılaý, er adamnyń aldyn kespeý, barlyǵy burynnan kele jatqan qazaqy tárbıeniń arqasy. «Áke turyp ul sóılegennen, úlken turyp kishi sóılegennen bez» dep beker aıtpasa kerek-ti. On úsh jasynda otaýǵa ege bolǵan ul óse kele attyń jalynda oınap, taqymy bekip, jar izdep, jaýǵa shaýyp, el-jurttan alshaq ketip, óz betinshe qam qylyp, túbi áke-shesheniń aq batasyn alyp, úlken ómirge qadam basqan. Dál osy izgi joldy ózinen keıingilerge úlgi-ónege etip úırete bilgen. Kerek bolsa, sharshy topta qamyqpaı dodaǵa kirip, eldi aýzyna qaratqan sheshen-bıler, aqyn-jyrshylar - barlyǵy da bizdiń topyraqtyń túlegi demekpin. Ákeni qurmet tutqan, úlkendi syılaǵan, úlkenderi de osy qurmetke laıyq bola bilgen. Halqymyz er adamdardy qurmettep, qadirine jetken. Er adamnyń baýyrmaldyǵy týraly aıta ketýdi jón sanadyq.
Burynǵy ótken zamanda bir eldiń patshasy men ýáziri bolypty. Aǵasy patsha, inisi ýázir bolǵan kórinedi. Ekeýi bir-birine baýyrmal, isi men sózi únemi bir jerden shyǵyp, eli aırandaı uıyp otyrady. Kúnderdiń kúninde aralarynda áıelderiniń áserinen daý shyǵyp, bir-birimen qatynasyn úzedi. Aǵasy jıyn istese, inisi qatyspaıdy, inisi jınalys qylsa, aǵasy kelmeıdi. Oqıǵanyń artyn kúttirmeı, inisi han ordasyna elshi jiberip, keshirim surasyn dep aıtyp jiberedi. Buny estigen aǵasy ashýlanyp elshini qýyp jiberedi. Ekinshi márte kelgeninde: "Endi keler bolsań, sen elshiniń basyn qamaldyń basyna ilip qoıamyn", - dep qaıtarady. Bar jaıtty inisine elshi baıan etedi. Sonda inisi elshiniń qolyna bir aýyz sóz jazylǵan hatty berip: "Ún-tún demesten patshanyń qolyna ustat", – deıdi. Hatty oqyǵan han eriksiz kóńili bosap, esik aldynda turǵan inisin qushaqtap, keshirim suraıdy. Ol hatta: «Kimde-kim birinshi bolyp keshirim surasa, sonyń tabany jumaqqa birinshi tıedi», – degen eken.
Búginde qazaq qyzynyń qadiri qanshalyqty óz deńgeıinde? Burynǵy analarymyzdyń aq jaýlyǵynyń qasıetine jetip júrmiz be? Qyzdy qyryq úıden tıý, qyz bala - bolashaq ana dep áspettep, ony oń bosaǵada ustaý, bári keleshek bir eldiń hanymy bolady degen nıetpen jasalatyn yrym-tıymdar bolsa kerek. Halqymyz, ásirese, áıel adamdy úıdiń uıytqysy esebinde kórip, ár shańyraqtyń shaıqalmaı, myzǵymaı berik turýyna yqpal bolady dep eseptegen. Zamanyna qaraı áıeli demekpiz. Jańa sóz basynda burynǵylar jaıly sóz qozǵap únemi uıytqy, birlik saqtaýshy ottyń egesi, aıaýly ana dep áspettep, jik-jikke bólip qarastyrdyq. Endi, ózderińiz oılańyzdarshy, osy kúngiler sol burynǵylardyń izimen júrip, aýasyn jutpasa da, sál keıbir musylman halyqtary ispetti óz dástúr-saltyn saqtap, urpaq izgiligi jolynda barynsha janyn salyp júr me? Iá, qazir bizde mynadaı bir jeńil syltaý shyqqan. Barlyǵyn kúndelikti kúnkóriske jaba salamyz. Ol, árıne, «sanany turmys bıleıdi» degen uǵymnyń aıasyndaǵy oı. Durys-aq, aqsha tappasaq, ash qalatynymyz bar, sonda biz kúndiz-túni ájetimizdi óteý úshin jumys isteımiz be, álde qalaı? Ol ýaqytta da jaýgershilik zaman bolǵan, soǵysta sheıit ketken er-azamattarynan aıyrylyp qara jamylsa da, otbasynyń tútinin óshirmeı, túzý shyǵýyna, balalaryna bas bolýǵa ómir-baqı eńbek jasaıtyn. Áıel teńdigi degendi qalaı túsinip júrmiz? Eýropadan bastaý alyp, keshegi Lenın qurǵan ókimettiń tusynda XX ǵasyr áıelderin barynsha kótermeledi. Biraq, antı-musylmandyq baǵytta boldy emes pe? Áıelderge teń quqyq berý - olar, tipten, er azamattan da artyq degen jalǵan, ásirese, túrki jurtynyń berekesin qashyrý maqsatta jasalǵan jymysqy saıasat edi. Osy qarqyn búginde órship, er-azamattan artyq deıtin ustanym laýlap tur. Biz bul sózimizben kópke topyraq shashqymyz kelmeıdi. Biraq kózge uryp turǵan shyndyq osy. Bálkim, bir zamandar ótip, bul da túzeler, túzelgendi kóz kórer.
Bala jas shybyq sekildi... Qazaq qashanda urpaq tárbıesine erekshe nazar salyp qaraǵan. Burynǵy bıler «Qaraǵaıdyń qyryq butaǵy bolsa da, bireýi ǵana saptaıaq, qalǵany ıtaıaq bolady» – dep aıtqan eken. Hákim Abaı aıtpaqshy, «Adamnyń adamshylyǵy – aqyl, ǵylym, jaqsy ata, jaqsy ana, jaqsy qurby, jaqsy ustazdan bolady». Búginde balany eń áýeli aqyl men ǵylymǵa, jaqsy men jamannyń ne ekenin úıretip ósirýdemiz be? Olar aqyldy, bárin ózderi biledi, óz-ózine jaǵdaı jasaı alady deıdi. "Eger siz aǵash egip, ony qaraýsyz, jan-jaǵyn qopsytpaı, túbine sý quımaı ósirseńiz, ol beı-bereket qısyq, dym jemis salmaıtyn, aınalasyna aram shóp qaptaǵan, túbinde máýeli báıterekke aınalmasy haq" dep ult zıalylary dabyl qaqsa da, baıaǵy jartas sol jartas qalpynda. Búginde biz balalarymyzdy barynsha aqyldy, jurttan ozǵan bilgir etip ósirýge talpynýdamyz. Túrli fızıka-matematıkalyq, arıfmetıkalyq, kompúterlik tehnıkaǵa beıim etýdemiz. Aǵylshyn, fransýz, qısyny qıyn qytaı, japon ıeroglıfterine de úıretip jatyrmyz. "Bıznespen aınalys, qarjyny kúrep tap, sonda ǵana seni bári syılaıtyn bolady, tek óziń jetil, tek ózińniń kóptiń aldyna shyǵýdy kókse" dep qoıamyz. Hosh! Solaı bolsyn-aq. Degenmen de burynǵy tárbıe boıynsha "Balam, eshýaqytta bireýdiń ala jibin attama, ótirik-ósekke qumartýshy bolma, oń kóziń sol kózińe qaraýyl bolsyn, úlkendi syıla, kishige izet etkin" deıtin tárbıe qaıda qaldy? Qyz bala bolsa, qyzdyń bolashaq ana ekenin eskertý, aq bosaǵany adal attaý, tipti beı-bereket, jón-josyqsyz kúlmeý syndy qaǵıdalardy qulaǵyna sińirip ósirgen. Boıjetkenniń óz úıine qonaq ekenin de umyttyrmaı únemi esine salyp otyrǵan. Abyroıyna nuqsan kelmes úshin de qyz bala ata-anasynyń qadirin ketirmeýdi oılaǵan. Ult zıalysy A.Baıtursynuly aıtqandaı, «Balańdy ulsha tárbıeleseń – ul, qulsha tárbıeleseń – qul bolmaqshy». Búginde biz joǵaryda aıtqanymyzdaı otbasy, odan ult, bertin kele el buzylmasyn deseńiz, burynǵy qazaqy tárbıeni qaıta balalardyń sanasyna quıa bergen jón. Burynda bir pende jas kúninde "men álemdi ózgertemin" depti, odan túk shyqpapty, onan keıin "men qoǵamdy ózgertemin" deıdi, ómiriniń sońynda óziniń otbasynyń ózgerip bara jatqanyn baıqaıdy. Sońynda oı kelip, "Eee, men eń áýeli ózimdi ózgertýim kerek eken ǵoı" depti. Biz tizgindi osy jerden tarttyq. Túpki oıymyz árkim óz fýnksıasyn durys atqarsa, bári ońdy bolady demekpiz. Ata-ana óziniń perzentine adal ımandy bol dep tárbıe etse, bala keleshekte tipti on jerden jetesi nashar degen kúnniń ózinde aqyry áke-shesheniń durys aıtqanyn túbi uǵar. Ár halyqtyń ózine tán mentalıteti, tálim-tárbıesi bar bolsa, bizdiń ultymyzdyń da altyn dińgekti túp-qazyǵy bar. Zaman qazir bórkin anda da, munda da laqtyryp tur, degenmen bul da ótkinshi.
Endeshe, ótkinshiden ókinishke boı aldyrmaı aman-esen ótý úshin, bizge bala tárbıesinde ulttyq kod kerek, aǵaıyn!