«Ulttyq kıimderge degen qyzyǵýshylyq arta tústi. Osylaısha ulttyq kıim kıý birtindep qalypty kóriniske aınalyp keledi. Bul - óte jaqsy úrdis».
Syrt kelbetimizden ultymyzdy aıqyndap turatyn ulttyq kıimdermiz jaıly Memleket basshysy Qasym-Jomart Toqaev osylaı baǵa beripti.
Rasynda búgingi tańda ulttyq kıim kıip júrgender kózimiz jıi kórip júr.
Qazaqtyń ulttyq kıimi — halqymyzdyń turmys-salty men mádenıetin kórsetetin erekshe mura. Ol tek kúndelikti kıim ǵana emes, sonymen qatar halyqtyń ómir súrý saltyna, aýa raıyna, áleýmettik jaǵdaıyna baılanysty qalyptasqan. Kıim úlgileri ǵasyrlar boıy jetilip, qazaq halqynyń ulttyq ereksheligin aıshyqtaı tústi.
Ulttyq rýhty asqaqtatatyn bul kórinistiń tamyry tereńde ekenin de eske salyp turatyndaı. Búgin ulttyq kıim jaıynda sóz qozǵaýymyz teginnen emes. «Naýryznama» 10 kúndigine saı, 18 naýryz – Ulttyq kıim kúni.
Elimizde bir kezderi ulttyq kıim turmaq, biraz salt-dástúr, ádet-ǵuryp kenjelep qalǵandaı edi. Qamzol men qajekeıdi tek jasy egde tartqan ájelerimizdiń ústinen nemese kóneleý kelgen eski álbomdaǵy bir-eki sýretten ǵana kóretinbiz. Sosyn Naýryz kúni sahna ártisteri, mádenıet úıleriniń qyzmetkerleri kıip shyqqanda qyzyǵa da tamsana qaraıtynbyz.
Sońǵy on jyldyń kólemi el halqynyń bári jappaı ulttyq kıim kımese de, kóptiń ústinen qazaq ekenin aıqyndap turatyn ulttyq kıimniń áıteýir bir atrıbýtyn kórip qalyp júrmiz. Keıingi jyldary qazaqtyń ulttyq kıimin qaıta jańǵyrtyp, zamanǵa saı, sándi ári sapaly etip tigýdi qolǵa alǵan otandyq dızaınerler men kásipkerler de az emes. Oraıy túsip, osyndaı isti qolǵa alǵan ultjandy kásipker, sán úıiniń ıesi Farıda Merhamıtqyzyn sózge tartýdyń sáti tústi. Bul salany 1997 jyldary qolǵa alǵan bilikti kásipker qazaqtyń ulttyq kıimderi, ulttyq kıim negizinde qazirgi zamanaýı kıimder, arnaıy kıimder, onyń ishinde áskerı kıim, shekarashylar kıimderi, temirjolshylardyń kıimi, mektep formasy, saltanatty keshterde kıetin sándi kıimder, sondaı-aq kıimniń kóptegen jańa úlgisin qurastyryp halyqqa usyndy.
Ulttyq kıim kıý tendensıasy búgingi tańda sánde. Osy salanyń bilikti mamany retinde neni jetildirý kere, nege mán berý kerek ekenin aıtyp beresiz be?
- --- Árıne, ulttyq kıim kıgen óte tamasha! Ulttyq kıim ulttyq rýhty kóteredi. Ult ekenimizdi bildiredi. Ult bolýdyń úlkeni – tili. Tilden keıin úlken nyshany – kıimi. Basqalary syrttan tanıdy. Búgingi tańǵa deıin bizdiń ulttyq kıimimiz dástúrli ulttyq kıim jáne búgingi kúnge laıyqtalǵan kıim bolyp jetilip keledi. Al endi dástúrli ulttyq kıim sán-saltanatty merekelerde, Naýryz kúni qyzyldy-jasyldy ulttyq burynǵy boıaýsyz ulttyq dástúrimizdegi kıimdi kıse, tamasha. Árıne merekeniń mereıin asyrady. Al endi kúndelikti ómirde ulttyq kıimniń ishinde bizde úlken poshymy jaǵynan ulttyq kıimge áıelderge qamzol, áıelderdiń shapany, beldemshe, jeletter keledi. Al endi osy formany saqtaı otyryp, bizdiń ulttyq kıimniń eń úlken bir ereksheligi - qazaqtyń ulttyq oıýlary. Onda da olardy bajyraıtpaı, kúndelikti ómirge laıyqtap, kózge oǵash kórinbeıtindeı ádemi etip kıip júrse jaqsy bolar edi. Jetildirý barysynda kúndelikti qarapaıym búgingi tańnyń materıaldarymen kıip júrse. Barqyt, púlish, velúr degen matalardan ǵana emes, kúndelikti ómirde kóp qoldanylatyn matalardy ulttyq sán sán beretin oıý-órnekterdi aralastyryp, ulttyq nyshandary bar ádemi formasymen ádemi bolyp júrýge bolar edi.
Qazir jas qyzdar bolsyn, kelinshekter bolsyn ulttyq kıim degen osy eken dep bári birdeı taqıa kıip alady. Osy qanshalyqty durys? Ulttyq kıim kıýde árkimge laıyqtalǵan kıim bar ma?
- --- Shynynda da qazir solaı bolyp tur. Taqıa negizinen qyz bala kezindegi kıetin bas kıim. Kishkene qyzdardan bastap, boıjetken qyzdar kıetin. Al turmysqa shyqqannan keıin basqasha kıingen. Sáýkeleni uzatylǵan kezde jáne bir jylǵa deıin kıgen eken, al hanymdar negizinen qasaba kıgen. Qasaba – taqıa men sodan sál art jaǵynda matadan tigilgen shashyn jaýyp turatyn bas kıim. Sulbasy dóńgelek etip taqıaǵa uqsastyryp pishiledi de, artqy jaǵyna nemese jelkesine qaraı birte-birte oıytqı túsken qulamasy bolady, onyń ushy áıeldiń arqasyna qaraı tógilip jatady. Taqıadan góri bizdiń qazaq áıelderinde oramal, jaýlyq taǵý kóbirek tanylǵan. Endi jaýlyqty qazirgi kezde ájeler taǵyp júr kımeshektiń ornyna. Sondyqtan kelsin-kelmesin úp-úlken hanymdar taqıa emes, basyna jarasymdy oramal nemese qasaba tektes kıimder kıip júrse jaqsy bolar edi.
Mektepterde jappaı ulttyq kıim kıý qalyptasyp keledi. Buǵan kózqarasyńyz qalaı?
- Bala jeńge qarap ósedi deıdi. Bala ulttyq kıim kıgende shynymen de ulttyq rýhy kóteriledi. Qazir bizde mektep formalary bar ǵoı, soǵan ulttyq nyshan aralastyryp, oıýmen ádemilep kıýge bolady. Al endi is-sharalarda, merekelerde qyzyldy-jasyldy ulttyq kıimderdi kıýge bolady. Aıtpaǵym, mektep formasyn ulttyq kıimge laıyqtap kıgen durys bolar. Biryńǵaı bolýyna mán berý kerek. Mysaly bizdiń Air Astana-nyń bortserikteriniń kıimderinde ulttyq nyshandary bar ǵoı. Kıimniń kúndelikti formasy bar ári ulttyq nyshany da bar. mektep formalary da solaı formasyn saqtaı otyryp, ulttyq nyshan qossa jaqsy degen oıdamyn.
Ózińiz ulttyq kıimdi qanshalyq jıi kıesiz?
- Men ulttyq kıimdi óte kóp kıemin. Óıtkeni osy salada istegennen keıin ózi nasıhatshy bolaıyn dep árdaıym toılarǵa, qonaqqa, úlken jınalystarǵa ulttyq kıim kıip baramyn.
Farıda Merhamıtqyzy, qazir ulttyq kıim baǵatynda naqty nemen aınalysyp júrsiz? Sizdiń bastamańyzben ashylǵan «Erke-Nur» sán teatry men jýrnaly osy kúnge deıin jumys istep jatyr ma?
- Men qazir «Erke-Nur» ulttyq kıim shyǵarý isin jalǵastyryp kelemin. Ár jyly jańa ónimder óndiremin. sin teatrymyz jumys istep tur. Bıylǵy jyly Qytaıdyń Chýnsın qalasynda álemdik etno-fashion festıvalin ótkizbekshimin. Qytaı memleketimen kelisimshartta otyrmyn. Sonymen birge, ulttyq kıimdi jańa stılde daıynda jatyrmyz. «Erke-Nur» sán jýrnaly qazir toqtap tur.
Ulttyq kıimdi damytý arqyly qazaqtyń bolmysyn, tarıhyn saqtaýǵa qosyp júrgen úlesińiz úshin kóp raqmet! Eńbegińiz órleı bersin!
Jaqynda Býrabaıda ótken Ulttyq quryltaıdyń kezekti otyrysynda Prezıdent Qasym-Jomart Toqaev Naýryz merekesi týraly jańa tujyrymdama jaıyn sóz etti.Búgingi taqyrypty sol jıynda Prezıdenttiń aıtqan sózimen qorytyndylaýdy jón kórdik.
«Elimiz Ulystyń uly kúnin 14 naýryzdan, ıaǵnı Amal kúninen bastap, on kún boıy atap ótetin boldy. Ár kúnge naqty ataý berildi. Jurtshylyq bul bastamany jaqsy qabyldady. Ásirese, Naýryznamadaǵy «Ulttyq kıim kúni» qoǵamnyń zor qoldaýyna ıe boldy. Ulttyq kıimderge degen qyzyǵýshylyq arta tústi. Mektepterde, túrli mekemelerde, sondaı-aq, iri kompanıalarda ulttyq kıimge mán berile bastady. Suranysqa saı tigin sehtary ashylyp, jańa brendter, dúkender paıda boldy. Bet-júzdi tumshalaıtyn qara kıimnen góri ózimizdiń ulttyq kıimderimiz áldeqaıda artyq. Ásirese, áıelderdiń dástúrli kıimi óte ǵajap kórinedi. Sebebi ulttyq kıim bul – bizdiń biregeı ulttyq bolmysymyzdyń mańyzdy kórinisi. Ony jan-jaqty dáripteýimiz kerek».