Egemendik deklarasıasy – táýekel men dıplomatıanyń, aqyl men sabyrdyń jemisi. Osy tarıhı qujattyń áseri kóp uzamaı baıqala bastady. Biz qoǵamnyń irgetasyn jańartyp, jańa belesterge umtyldyq. Qazaqstan qıyn ótkelden ótip, irgeli el bolýǵa baǵyt ustady.
Qasym-Jomart TOQAEV.
Egemendik Deklarasıasy – el Táýelsizdigine negiz qalaǵan jáne jol ashqan tarıhı mańyzdy qujat
- Elimizdegi árbir merekeniń, árbir aıtýly datanyń paıda bolýynyń ózindik tarıhy bar. Eger de ol mereke eldiń, memlekettiń, halyqtyń tarıhy men taǵdyryna tıgizer yqpaly men áseri qanshalyqty kúshti bolsa, merekeniń de halyq úshin mańyzy zor bolyp keledi. El tarıhynyń Táýelsizdik kezeńine jol salyp bergen, Táýelsizdik jolyndaǵy alǵashqy qadamǵa quqyqtyq negiz bolǵan Egemendik týraly Deklarasıanyń qabyldanǵan kúni – 25 qazan mańyzy zor, erekshe tarıhı kún bolyp esepteledi.
Ulyq merekeniń mazmuny men mańyzy
Alǵash ret bul aıtýly kún 1992 jyly Respýblıka kúni retinde resmı atap ótile bastady da, 2001 jyldan bastap memlekettik merekelik kúnder qataryna engizildi. Al 2009 jylǵy «Merekeler týraly» zańda ol kún eshbir sebepsiz alynyp tastaldy. Osyǵan baılanysty 2022 jyldyń 16 maýsymynda Ulytaýda ótken Ulttyq Quryltaıda sóılegen sózinde Memleket basshysy Qasym-Jomart Toqaev bylaı degen edi: «...Eldiń tarıhı jadyn jańǵyrtý úshin úılesimdi saıasattyń bolýy erekshe mańyzdy. Ulttyq merekeler men ataýly kúnder tizbesine birqatar ózgeris engizgen jón. Men Respýblıka kúnine ulttyq mereke mártebesin qaıtarýdy usynamyn. Sondyqtan qazannyń jıyrma besi kúni jyl saıyn Egemendik kúnin elimizdiń basty merekesi retinde atap ótýimiz kerek. 1990 jyly 25 qazanda Qazaqstannyń Egemendigi týraly deklarasıa qabyldandy. Bul elimizdiń táýelsizdik jolyndaǵy tuńǵysh qadamy bolatyn. Respýblıka kúni eldiń memleket qurý jolyndaǵy tarıhı qadamynyń sımvoly bolýy kerek». Sóıtip, Quryltaı sheshimin júzege asyrý maqsatynda El Prezıdenti 2022 jyldyń 29 qyrkúıeginde qol qoıǵan «Qazaqstan Respýblıkasyndaǵy merekeler týraly» Zańnyń 2-shi babynda «Qazaqstan Respýblıkasyndaǵy Ulttyq mereke – 25 qazanda atap ótiletin Respýblıka kúni bolyp tabylady» dep aıryqsha atap kórsetildi.
1990 jyldyń dál osy kúni Almaty qalasynda Qazaq KSR Joǵary Keńesiniń 12 shaqyrylǵan kúzgi májilisinde «Qazaq Sovettik Sosıalısik Respýblıkasynyń Memlekettik egemendegi týraly Deklarasıa» dep atalatyn asa mańyzdy tarıhı qujat qabyldanǵan edi.
Bul qujat – birinshiden, sol tustaǵy Keńester Odaǵyndaǵy qalyptasqan ishki qoǵamdyq-saıası ómirdiń aınasy bolsa, ekinshiden, Qazaq KSR-niń bolashaǵyn aıqyndap kórsetken qujat bolyp sanaldy.
El bolashaǵyn aıqyndaǵan qujat qalaı qabyldandy?
1985 jyly naýryz aıynda KSRO atty alyp ımperıanyń KOKP-nyń Bas hatshysy bop saılanǵan M.S.Gorbachev sol jylǵy sáýir aıynda ekonomıkany qarqyndy túrde damytý úshin «jedeldetý» uranyn jarıa etti. Al bir jyldan soń «qaıta qurý» degen ataýǵa ıe bolǵan saıasatty júrgizýge kiristi. Ol úshin qoǵamdyq ómirdi «demokratıalandyrý», «jarıalylyq» dep atalatyn baǵyttardy ómirge engize bastady. Biraq naqty isten góri qur jalań sózi kóp bul baǵyttardyń nátıjeleri onsha bolmady. Alyp ımperıanyń ekonomıkalyq damý úderisi tejele bastap, kóp uzamaı jalpy daǵdarysqa túse bastady. Al bul jaǵdaı óz kezeginde áleýmettik teńsizdikter men qaıshylyqtardy týǵyzsa, ol úderis odan ári jalǵasyp, ultaralyq dúrdarazdyqqa ulasty. Keńes qoǵamy óziniń 1920–1950 jyldardaǵy tarıhynyń aqtańdaqtaryn jarıalylyq arqyly bilip, munyń sebepterin Komýnıstik partıanyń ústemdiginen, onyń Stalın sekildi basshylyǵynyń qanquıly saıasatynan dep qabyldady. Sóıtip, barlyǵyna partıa men ortalyqtandyrylǵan bıliktiń jetekshileri kináli delingen pikirler ústemdik qura bastady.
«Qaıta qurý» saıasaty jarıalanǵannan keıingi 3-4 jyl ishinde KSRO kóleminde qordalanǵan barlyq máseleler 1989 jyldyń mamyr-maýsym aılarynda ótken KSRO Halyq depýtattarynyń 1 sezinde aýzy ashylǵan jaradaı tolyǵymen kórinis berdi. Sıeziń ashylǵan alǵashqy sátinen bastap-aq onyń jumys baǵyty Kreml basshylyǵy oılaǵandaı bolmady. Grýzıadan saılanǵan bir depýtat 1989 jyly sáýir aıynda Tbılısı qalasynda bolǵan qyrǵynnyń qurbandaryn eske alý úshin únsiz oryndarynan turýdy jáne sol oqıǵaǵa qatysty sezdiń sheshimimen komısıa qurýdy usynǵany esimizde. Odan keıin sóz alǵan barlyq depýtattar óz aımaqtaryndaǵy ártúrli problemalardy aıtyp jatty. Mine, osydan keıin sezd jumysy basqa arnamen júrdi dese bolady. 1986 jylǵy Jeltoqsan oqıǵasy týraly osy sıeze qazaqstandyq depýtat, belgili aqyn Muhtar Shahanovtyń sóılegen sózi áli esimizde. Jalpy alǵanda, bul sezd Keńes Odaǵynyń turalap qalǵandyǵyn, qulaýdyń aldynda turǵandyǵyn kórsetti. Sonymen birge, komýnıstik ıdeologıanyń ómirsheń emestigin, KOKP róliniń tómendegenin, Máskeýdegi Ortalyq bıliktiń qaýqary álsiregenin jáne odaqtas respýblıkalardaǵy basshylyqtyń róli men bedeliniń arta bastaǵanyn kórsetti.
Sıezen keıin áleýmettik-ekonomıkalyq ahýal odan ári tereńdeı tústi de, ol ishki-syrtqy saıası jaǵdaıǵa áser etip jatty. Al ony toqtatýdyń, daǵdarystan shyǵýdyń jolyn Máskeýdegi Ortalyq bılik taba almady. Dál osy kezdegi KSRO jaǵdaıyn tolqyndy kúni teńizde eskeginen aıyrylǵan qaıyqshyǵa teńese bolar edi. Alǵash ret osy tusta Baltyq jaǵalaýyndaǵy respýblıkalarda «táýelsizdik», «egemendik» týraly oılar ashyq aıtyla bastady. Qyzyl ımperıany saqtap qalý úshin Ortalyq bılik 1990 jyldyń birinshi jartysynda federasıa, konfederasıa negizinde jańa kelisimder jasaý, tipti Jańa Odaqtyq shart jasaý týraly ıdeıalardy alǵa tarta bastady. Sóıtip, onyń jumysy bastalyp ta ketti.
Biraqta oǵan qaramaı Baltyq jaǵalaýyndaǵy úsh el – Lıtva, Latvıa jáne Estonıa óz egemendikterin jarıalap, ózge respýblıkalarǵa úlgi kórsetip, batyl qadamdar jasady.
Eldegi saıası ómirdiń jandanýy: demokratıalyq úderister
Osy tusta Qazaqstanda da dál Ortalyqtaǵydaı, Batys jaǵalaýyndaǵy elderdegideı, Ýkraına men Grýzıadaǵydaı bolmasa da, saıası ómir jandana bastaǵan edi. Ol qoǵamdyq ómirdi aıqyndaıtyn kúshke aınalmasa da, onyń aıqyn kórinisi bola bildi. Demokratıalyq kúshter men jarıalylyqtyń yqpalymen 1988 jyly qarasha aıynda alash arystary aqtalyp, odan keıin Jeltoqsan oqıǵasyna qatysyp, sottalǵandarǵa keshirim jasala bastady. 1990 jyly shildede elimizdegi barlyq ulttyq-demokratıalyq baǵyttaǵy saıası kúshterdiń birigýimen «Azat» respýblıkalyq azamattyq qozǵalysy dúnıege kelip, óz jumysyn belsene júrgize bastady. Qozǵalystyń atynan kórinip turǵandaı, onyń maqsaty – eldiń azattyǵy, egemendigi, táýelsizdigi boldy.
Eldegi mundaı saıası demokratıalyq úderister memlekettik bılikke de áser ete bastady. 1990 jylǵy 25 naýryzda respýblıka Joǵary Keńesiniń kezekti XII shaqyrylymyna saılaý bolyp, ol sáýir aıynda óz jumysyna kiristi. Buǵan deıingi Joǵary Keńeske saılaýlar sheksiz bılikti ıelenip otyrǵan Komýnıstik partıanyń basqarýymen, qatań baqylaýymen júrgizilip, árbir depýtattyqqa úmitker qatań tekseristerden ótkiziletin. Bul jolǵy saılaýda qoǵamda bolyp jatqan demokratıalyq úderister eskerilip, terıtorıalyq prınsıpke saı saılaý okrýgterimen qatar qoǵamdyq uıymdar men shyǵarmashylyq odaqtar atynan 90 depýtattyq mandatqa ruqsat berildi. Sonyń nátıjesinde halyq qalaýlylarynyń 90 depýtattyq mandatyn elimizge belgili, birneshe ondaǵan aldyńǵy qatarly zańgerler, ekonomıser, qoǵamtanýshy ǵalymdar, joǵary oqý oryndarynyń rektorlary, shyǵarmashylyq odaqtyń jetekshileri, músheleri ıelendi. Barlyq 360 depýtattyń 7-eýi Qaz KSR Ǵylym akademıasynyń akademıkteri, 48-i ǵylym doktorlary men kandıdattary, 23 adam KSRO men QazKSR memlekettik syılyǵynyń ıegerleri, 11 adam Keńester Odaǵynyń Batyry men Sosıalısik Eńbek Eri ataǵyn ıelengender edi. Saılanǵan 7 akademık sol tustaǵy Qazaq eliniń uly ǵulamalary – Jabaıhan Ábdildın, Ómirbek Joldasbekov, Muhtar Álıev, Manash Qozybaev, Shahmardan Esenov, Aıtmuhamed Abdýllın, Salyq Zımanov bolatyn.
Egemendik Deklarasıasyn qabyldaýda qoǵamdyq uıymdar, ǵylymı mekemelerden jáne shyǵarmashylyq odaqtardan saılanǵan depýtat-tulǵalar erekshe ról atqardy. Ulttyq quram jaǵynan alǵanda barlyq 360 depýtattyń 181-i qazaq, 100-i orys, qalǵandary basqa ult ókilderi boldy. 12 shaqyrylǵan Joǵary Keńes Tóralqasynyń tóraǵasy bolyp mamandyǵy ekonomıs Erik Maǵzumuly Asanbaev saılandy.
Bul Joǵary Keńes el tarıhynda eki tarıhı zańdy qabyldaýymen erekshelendi. Alǵashqy qujat – «Prezıdent týraly» zań, osy zańǵa sáıkes Joǵary Keńes 1990 jyly 24 sáýirde Qazaqstan Kompartıasy OK birinshi hatshysy N.Nazarbaevty Qazaq KSR-nyń Prezıdenti etip saılady.
Ekinshi zań – «Qazaq KSR-niń Memlekettik egemendigi týraly» deklarasıa edi. 1990 jyldyń kóktemi men kúz aılary aralyǵynda KSRO-nyń saıası ómirinde ydyraý úderisi óte joǵary qarqynmen júre bastady. Baltyq elderiniń egemendigin basqa respýblıkalar jalǵastyryp, egemendikteri týraly deklarasıalaryn barlyq respýblıkalar jarysa jarıalap jatty. 1990 jyldyń qazan aıyna deıin tek Qazaqstan men Qyrǵyzstan ǵana áli jarıalaı qoıǵan joq edi.
Egemendik týraly Deklarasıanyń úsh jobasy
Aıtýǵa ońaı bolǵanymen, bul mańyzdy qujatty qabyldaý depýtattar arasynda úlken ıdeıalyq, saıası kúres arqyly júrdi. Negizinen, Egemendik týraly Deklarasıanyń úsh jobasy daıyndalady. Birinshisin Joǵary Keńestegi «Demokratıalyq Qazaqstan» dep atalatyn qazaǵy bar, orysy bar, basqalary bar, orys tildi 30-dan astam músheden turatyn depýtattar toby daıarlaıdy. Olar Deklarasıa jobasyn qazan aıynyń basynda merzimdi baspasóz betterinde jarıalap jiberedi. Bul joba boıynsha Qazaqstanda kópultty etnostar ómir súrip jatqandyqtan, jańa qoǵamdy qurý ulttyq memlekettilik tujyrym negizinde emes, azamattyq qoǵam ustanymy negizinde bolýy qajettigi tujyrymdaldy, óıtpegen jaǵdaıda, bolashaqta bul qoǵamda keleńsiz jaǵdaılardy kóp týǵyzady delinedi. 1989 jyly qyrkúıekte qabyldanǵan Qazaq tili týraly zańnyń bolýyna qaramastan olar jasaǵan Deklarasıa jobasynda orys tili resmı memlekettik til bolady dep jazdy. Bul joba, árıne qazaq azamattarynyń qatty qarsylyǵyn týǵyzdy.
Joǵary Keńestiń jumys toby Deklarasıanyń negizgi jobasyn daıyndap, talqylaýǵa usyndy. Qazan aıynyń birinshi jartysy Deklarasıa jobalaryn talqylaýǵa ketti dese bolady. Sondaı-aq, halyq qalaýlylarynan, qoǵamdyq uıymdar men eńbek ujymdarynan, jekelegen azamattardan kóptegen usynystar, tolyqtyrýlar, ózgerister týraly pikirler Joǵary Keńeske túsip jatty. Osylardyń bárin eskere kele, Joǵary Keńes zańger – akademık, aldyńǵy oıly ultjandy azamat, depýtat Salyq Zımanov bastaǵan arnaıy komısıa quryp, oǵan eskertýler men usynystardy eskere otyra Deklarasıanyń jańa, tolyqtaı nusqasyn, basqasha aıtqanda úshinshi nusqasyn jasaýdy tapsyrady. Salyq Zımanov buǵan deıin akademık J.Ábdildınniń basqarýymen alash arystaryn aqtaǵan komısıa quramynda jumys istegen edi. Bir aptadan astam ýaqyt boıy jumys istegen S.Zımanov komısıasy Deklarasıanyń sońǵy jobasyn Joǵary Keńeske 15 qazanda usyndy.
Jobany talqylaý óte qyzý jáne qarqyndy júrdi. Ondaǵy árbir bapqa, árbir sóılemge, onyń mánine deıin talqylaýdan ótip, birden daýysqa salynyp otyrdy. Talqylaý barysynda arnaıy jumys tobynyń múshesi, belgili zańger-akademık, taǵy bir ultjandy azamat, depýtat Sultan Sartaev óte belsendilik tanytyp, qoıylǵan suraqtarǵa jaýap bere otyra, «Egemendik týraly Deklarasıanyń» basty ustanymy men baptaryn qorǵaýda belsendilik kórsetedi. Sondaı-aq, ultjandy depýtattar – zıaly qaýym ókilderi, ásirese, qoǵamdaǵy bedeli óte zor akademıkter basqa depýtattar arasynda túsindirý jumystaryn belsendi júrgizdi. Osylaısha el taǵdyry úshin asa mańyzdy qujattyń qabyldanýy kúrdeli jaǵdaıda ótedi.
Azattyqtyń aq tańy
1990 jyldyń 25 qazany kúni 18 saǵat 55 mınýtta QazKSR-niń 12-shi shaqyrylǵan Joǵary Keńesi «Qazaq Keńestik Sosıalısik Respýblıkasynyń memlekettik egemendigi týraly» Deklarasıany kópshilik daýyspen qabyldady. Daýys berý qorytyndysy boıynsha Deklarasıany 261 depýtat qoldap, 18 depýtat qarsy daýys beredi, 2 adam qalys qalsa, 1 adam múlde daýys bermeıdi. Osylaısha Qazaq KSR-i Odaq quramyndaǵy respýblıkalar arasynda 14-shi bolyp Egemendik týraly Deklarasıasyn jarıa etti. «Álemdi sulýlyq saqtaıdy» degen qanatty sózdiń jalǵasy ispetti «Qoǵamdy zıalylyq bastaıdy» degen sózdiń aqıqatyn osy jerde kórýge bolady. Kóp uzamaı Qyrǵyz eli de osyndaı zańyn qabyldaıdy.
Qabyldanǵan Egemendik týraly Deklarasıa 17 tarmaqtan turdy. Onda Qazaq memlekettiligin qurýda, qoǵamdy qalyptastyrýda jalpy adamzattyq qundylyqtar men prınsıpter basshylyqqa alynatyndyǵy aıtyldy. Qazaq KSR odaqtaǵy basqa múshelermen erikti túrde birigetin jáne olarmen kelisim-sharttar negizinde qatynastar jasaıtyn egemen el dep jarıalandy. Sondaı-aq, Deklarasıada Qazaqstandaǵy bıliktiń qaınar bastaýy jáne ıesi Qazaqstan halqy dep jarıalandy. Sonymen birge, bul mańyzdy qujatta Qazaq KSR-niń terıtorıasy tutas, oǵan qol suǵylmaıdy jáne eldiń kelisiminsiz ony eshkim paıdalana almaıdy delindi.
Deklarasıada memlekettik bıliktiń úsh tarmaqqa bólinetindigi – zań, sot jáne oryndaýshy bolyp bólinetindigi jarıa etildi. Sonymen birge, Qazaq KSR aýmaǵynda Ata Zań men el zańdarynyń ústemdik quratyndyǵy, el aýmaǵyndaǵy ulttyq baılyq respýblıkanyń derbes menshigi bolatyndyǵy, halyqaralyq qatynastarda Qazaq KSR-i jeke sýbekt bolatyndyǵy jáne ishki saıasatty óz múddesine saı anyqtaıtyndyǵy, egemendiktiń basty belgileri – memlekettiń Eltańbasy, Týy jáne Ánurany bolatyndyǵy málimdeldi.
Arada 1 jyl jáne 1,5 aı ótkennen soń Qazaqstan Respýblıkasy Egemendik týraly Deklarasıany negizge ala otyra, 1991 jyly 16 jeltoqsanda Qazaq Eliniń Táýelsizdigi týraly Zańdy qabyldady. Sóıtip, Egemendik Deklarasıasy el Táýelsizdigine negiz qalaǵan jáne jol ashqan tarıhı mańyzdy qujat bolyp sanalady. Sol sebepti de, osy qujat qabyldanǵan kún – 25 qazan el tarıhyndaǵy asa mańyzdy tarıhı kún boldy jáne ulttyq mereke – Respýblıka kúni bolyp sanalady. Mereke qutty bolsyn!