Osy aptada Qazaqstannyń aqparattyq keńistiginde kezekti memleket bastamasyn qyzý talqylaý bastaldy. Bılik ókilderi qazaqstandyqtardy uıaly baılanys jáne ǵalamtor qyzmetterine qosylý kezinde ózderiniń bıometrıalyq derekterin usynýǵa mindetteýdi usyndy. Qazaqstandaǵy derekter bazasynyń «jaıylyp ketýiniń» jıileýi aıasynda bul zań jobasy qoǵamda úlken senimsizdik týdyrdy. Taspanews.kz tilshisi sarapshylarmen sóılesip, qazaqstandyqtarǵa bul ózgeristerdiń qandaı áseri bolatynyn jáne derekter bazasy saqtalmaǵan jaǵdaıda qandaı táýekelder oryn alatynyn anyqtaýǵa tyrysty.
Bastama týraly
Eger zań jobasy qabyldanatyn bolsa, jaqyn arada uıaly baılanys qyzmetterin kórsetýge shart jasasqysy keletin árbir abonent óz bıometrıalyq derekterin usynýǵa mindetti bolady. Bul bastamany Ulttyq qaýipsizdik komıteti men Qazaqstannyń İshki ister mınıstrligi usyndy. Ózgeristerge arnalǵan túsindirme jazbada bıometrıanyń qajettiligi alaıaqtyqpen kúresýmen baılanysty ekeni aıtylǵan.
Alaıda jańa qujatta «bıometrıa» uǵymy anyq kórsetilmegen. QR «Derbes derekter jáne olardy qorǵaý týraly» Zańyna sáıkes, bıometrıalyq derekter degenimiz — sýbektiniń fızıologıalyq jáne bıologıalyq erekshelikterin sıpattaıtyn, onyń negizinde jeke basty anyqtaýǵa bolatyn derbes derekter.
Bıometrıa uǵymy jalqydan jalpyǵa qaraı bólinedi. Oǵan bettiń nemese deneniń úsh ólshemdi fotosýreti ǵana emes, sonymen qatar daýys úlgisi, saýsaq izderi, qol tamyrlarynyń úlgisi, qan toby, kózdiń qasań qabyǵynyń arnaıy fotosýreti jatady. Iaǵnı, jańa zań jobasy qabyldanǵan jaǵdaıda, abonentterden qaı bıometrıa túri jınalatyny naqty kórsetilmegen.
Ne ózgeredi?
Uıaly baılanys operatorlarynyń qyzmetterine qosylý kezinde jáne kelisimshart jasaǵan kezde paıdalanýshylar ózderiniń bıometrıalyq málimetterin berýi qajet bolady. Mysaly, menedjer adamnan bolashaq SIM-karta ıesiniń úsh ólshemdi fotosýretin túsirýdi suraýy múmkin.
Sondaı-aq qazirgi abonentter qyzmetterdi paıdalanýdy toqtatqysy kelse, operatorǵa óz bıometrıalyq derekterimen ótinish jiberýi kerek bolady. Dál osyndaı talaptar telefon nómirin jańa operatorǵa aýystyrǵysy keletinderge de qatysty bolady.
Qoǵamdyq oryndarda, mysaly, kafede nemese áýejaıda ǵalamtorǵa qosylýdaǵy ózgeriske keletin bolsaq, bul jaǵdaıda paıdalanýshylar SMS nemese qońyraýlar arqyly alatyn bir rettik qupıa sózderdi engizedi. Sonymen qatar, jeli operatory qosymshasynda skanerleýden ótetin jeke basyn kýálandyratyn qujattardy paıdalaný arqyly kirýge bolady.
Qaýipsizdikti eskersek
Eske salsaq, jaqynda Qazaqstanda jeke derekterdiń kezekti aýqymdy taralýy oryn aldy. Hakerler Qazaqstannyń negizgi bankteriniń birin buzdy. Belgili bolǵandaı, 2022 jyldyń 29 qarashasyna deıin tirkelgen derekter taralyp ketken. Paıdalanýshy ıdentıfıkatorlary, heshtelgen qupıa sózder, jeke habarlamalar jáne krıptovalúta ámıandarynyń meken-jaılary shabýylǵa ushyrady.
Digital Rights Center Qazaqstan zań fırmasynyń dırektory, Eýrazıalyq sıfrlyq qordyń negizin qalaýshy Rýslan Daıyrbekov: "Uıaly baılanys qyzmetterin kórsetýge sharttar jasasý úshin mindetti bıometrıany engizý eki jaqty máseleni qamtıdy: bir jaǵynan, bul shara qaýipsizdikti arttyrýǵa jáne alaıaqtyq deńgeıin tómendetýge baǵyttalǵan. Árıne, bul kıberqylmystyń ósýi jaǵdaıynda ózekti. Alaıda, mundaı talap azamattardyń sıfrlyq quqyqtary men qupıalylyǵyn qorǵaý salasynda eleýli alańdaýshylyq týǵyzady," - dedi.
Ol bıometrıalyq derekter, mysaly, adam betiniń sýretteri biregeı jáne ózgermeıtin ıdentıfıkatorlar ekenin atap ótti. Bul olardy kıberqylmyskerler úshin erekshe qundy etedi. Mundaı derekter tarap ketken jaǵdaıda, onyń saldary óte aýyr bolýy múmkin.
"Jeli operatorlary men basqa uıymdarda jeke derekterdiń taralýynan kóptegen mysal bar, bul jeke basty urlaýǵa, qarjylyq shyǵyndarǵa jáne tipti fızıkalyq turǵyda qaýipsizdikke qaýip tóndirdi. Bıometrıanyń qupıa sózderden aıyrmashylyǵy, aqparatqa qaýipsizdik tóngende jáne qorǵalmaǵanda derekterdi ózgertý múmkin emes,"- dep túsindirdi sarapshy.
Onyń pikirinshe, memleket bıometrıalyq derekterdi saqtaý men óńdeýdiń qatań standarttaryn belgileýi kerek. Shıfrlaý, derekterdi bólý jáne qaýipsizdikti únemi tekserý talap etiledi. Munyń bári derekterdi qorǵaýdy kúsheıtý, sondaı-aq tarap ketý qaýpin azaıtý úshin qajet.
"Qazaqstan azamattardyń jeke derekteri qupıalylyǵy men qorǵalýy quqyqtaryn buzbaı, ınovasıalardy engizý kezinde qaýipsizdikti qamtamasyz etýge umtylýǵa tıis. Áıtpese, qaýipsizdik kepildik emes, jaı ǵana kompromısske aınalyp ketý qaýpi bar," - dedi Rýslan Daıyrbekov.
Ol jańa zań jobasynyń mańyzdy aspektisi jeli operatorlaryn derekter tarap ketse, zańdy jaýapkershilikke tartý, zalaldy óteý jáne zardap shekkenderge olardyń sıfrlyq biregeıligin qalpyna keltirýge kómek kórsetýge mindetteý kerek dep qosty.
DRCQ zań fırmasynyń sarapshysy jáne «Sıfrlyq quqyqtar men bostandyqtar landshafty» jobasynyń menedjeri Eljan Qabyshev te osy pikirdi ustanady. Ol eń aldymen derekterdiń qaýipsizdigine mán berý qajettiligin atap ótip, sodan keıin ǵana olardy jınaýdy oılastyrý kerek ekenin aıtty.
"Sońǵy ýaqytta respýblıkada elimizdiń azamattarynyń jeke derekterin urlaý jáne tarap ketý jaǵdaılary jıi oryn aldy. El aýzynda bolǵan – «Spısok Aıkı», «QazUÝ stýdentteriniń tizimi», qytaılyq hakerlerdiń qazaqstandyqtar týraly aqparat jınaýy jáne ózge de jaıttar bar. Munyń bári aqparattyq qaýipsizdikti qamtamasyz etýdegi osal tustardyń nátıjesi," - dedi Eljan Qabyshev.
Qadaǵalaýdy kúsheıtý
Aıta ketsek, jańa baılanys qyzmetterin usyný prosesin retteıtin barlyq ózgerister qazir «Ashyq NQA» portalynda ornalastyrylǵan. Talqylaý 10 qyrkúıekke deıin jalǵasady.
Eske salsaq, 2024 jylǵy 1 qańtardan bastap barlyq qazaqstandyqtar men shet el azamattary mindetti bıometrıadan ótýge tıis. Sońǵy ret bılik mundaı normalardy Ulttyq qaýipsizdik pen terorızmge qarsy kúrespen túsindirdi.
10 shildede Qazaqstan prezıdenti Qasym-Jomart Toqaev memlekettik statısıka jáne derekterdi basqarý máseleleri jónindegi zańǵa qol qoıdy. Zań jobasynyń ózi 29 mamyrda QR Májilisinen ótti. Májilis depýtattary jańashyldyqtar memleket basshysynyń Ulttyq statısıka búrosyn sıfrlandyrý jónindegi tapsyrmalaryn oryndaý úshin qajet ekenin aıtqan.
Jańa zańnyń qabyldanýymen Qazaqstanda ulttyq derekter tirkelimi paıda bolady. Ol el azamattary týraly statısıkalyq aqparatty qamtyp, bolashaqta únemi jańartylyp otyrýy qajet. Osylaısha, jańa zań derekterdi jeke kompanıalarǵa berýge múmkindik beredi. Osy oraıda, qoǵamda jeke derekterdiń tarap ketýi artady degen alańdaýshylyq týdy.
Sonymen qatar, osy aıda «Ashyq NQA» saıtynda jeke derekterdi qorǵaý erejelerine ózgerister engizý kózdelgen joba talqylandy.
Atap aıtqanda, operator nemese qupıa saqtalatyn jeke derekterdi jınaýshylardy jylyna keminde bir ret aqparattyq qaýipsizdik aýdıtin júrgizýge mindetteý usynyldy.
Qujatqa sáıkes elektrondyq jeke bas derekteri Qazaqstanda ornalasqan serverlerde ǵana saqtalýy tıis. Al operatorlar olardy qorǵaý úshin barlyq qajetti sharalardy qabyldaýǵa mindetti