Ǵalymdar jer silkinisiniń sebepterine qatysty boljamdaryn usyndy. Apat tolqyny Qazaqstanǵa deıin jetken.
Túrik ǵalymdarynyń baılamynsha, alapat jer silkinisiniń qýatyn 130 atom bombasynyń qatar jarylýymen salystyrýǵa bolady. Onyń kindigi, epısentri Túrkıaǵa tuspa-tus keldi, al tolqyndary Qazaqstanǵa deıin jetken, - dep habarlaıdy Almaty-akshamy.kz. Inbusiness.kz-ke silteme jasap.
"5,4 magnıtýdaǵa jetken jer silkinisi Qazaqstannyń ońtústiginde de tirkeldi. Bul týraly respýblıkanyń Tótenshe jaǵdaılar mınıstrliginiń Seısmologıalyq tájirıbe-ádistemelik ekspedısıasy habarlady. Onyń dereginshe, jergilikti saǵat 19:02-de jer asty terbelisteri tirkeldi. Al onyń epısentri Almaty qalasynan batysqa qaraı 628 shaqyrym jerde bolǵan. Oshaǵy 5 shaqyrym tereńdikte ornalasty", – dephabarlady.
Qazaqstannyń ońtústiginde bolǵan 5,4 baldyq jer silkinisiniń epısentri Shymkent pen Túrkistan arasynda ornalasqany qosymsha habarlandy. Zilzala oshaǵy 5 shaqyrym tereńdikte jatty.
Grýzıanyń Batýmı qalasynyń turǵyndary úılerdiń qabyrǵalary teńselip ketkenin jazdy.
"20 qabatty úıdiń 8-shi qabatyndamyz. Vıdeony dybysymen kórińizder. Ǵımarattyń qabyrǵalary shytynaı jóneldi. Barlyǵyńyzǵa bul kúnderi óte abaı bolýǵa keńes beremin. Bálkim, úıde otyrmaı, syrtta bolǵan jón. Sebebi, aftershoktar, ıaǵnı zilzalanyń tolqyndary qaıtalanýy múmkin", – dep baıandady Batýmıden Nıkolaı Levshıs esimdi turǵyn.
Sırıanyń Densaýlyq saqtaý mınıstri elde jer silkinisi kezinde qaza tapqandar sany kem degende 538 adamǵa jetkenin habarlady. "Taǵy 1089 adam zardap shekken. Mert bolǵandar arasynda Sırıanyń Premer-mınıstriniń ápkesi Nasýb Arnýs, onyń birneshe balasy jáne nemereleri bar", - dep habarlady sırıalyq Al-Watan gazeti.
Jerasty terbelisteri sonymen qatar Iraktyń Baǵdadynda, Izraılde, Abhazıada, Kıprde jáne basqa elderde tirkeldi. 3–4 baldyq silkinis Armenıa astanasy Erevanda, Gúmrı qalasynda baıqalǵan. Armenıa qaýyrt jeli ashty. Biraq jer silkinisiniń eń aýyr zardaptary Túrkıanyń enshisine tıdi.
"Zilzala eldiń 8–10 óńirinde sezildi. Jer astynda uzyndyǵy shamamen 180 kılometrge baratyn jaryq paıda boldy. Ol týra Shyǵys Anadoly jerasty jaryǵynyń syzyǵy boıymen óristedi. Bul 1999 jylǵy 17 tamyzdaǵy eń qýatty jer silkinisinen keıingi bolyp otyrǵan asa iri apat", – dedi Bogazıchı ýnıversıtetiniń Kandıllı observatorıasynyń jáne jer silkinisterin zertteý ınstıtýtynyń dırektory, proefssor Halýk Ózener (Haluk Özener) DHA agenttigine suhbatynda.
Ol aftershoktar uzaq ýaqyt boıy jalǵasýy múmkin ekenin eskertti jáne zilzaladan zaqymdanǵan ǵımarattarǵa kirmeýge shaqyrdy.
Ol aftershoktar uzaq ýaqyt boıy jalǵasýy múmkin ekenin eskertti jáne zilzaladan zaqymdanǵan ǵımarattarǵa kirmeýge shaqyrdy.
Túriktiń taǵy bir ǵalymy, geofızık Ahmet Erdjan Duvar gazetine suhbatynda aftershoktar 2−3 jylǵa uzaýy yqtımal ekenin aıtty.
"Jer silkinisiniń qýattylyǵy 130 atom bombasynyń jarylýyna barabar boldy", – degen A.Erdjan taıaý ýaqytta Mármár teńizi aýdanynda jer silkinisi bolýy yqtımaldyǵyn joqqa shyǵardy. Biraq halyqaralyq agenttikter endi Túrkıanyń ortalyq bóliginde de 7,8 magnıtýdada (bul shamamen 9–10 balǵa teń) jańa silkinister tirkelgenin jarıalady. Buǵan qosa, Samsýn, Adana, Chorým jáne basqa qalalarynda sezildi.
Jańa jerasty terbelisteri Sırıa astanasy Damaskide, Latakıa provınsıasynda jáne basqa qalalarynda, budan ózge Lıvan astanasy Beırýtta baıqalǵan.
Eýropalyq–Jerorta teńizi seısmologıalyq ortalyǵynyń (EMSC) aldyn ala dereginshe, seısmıkalyq oqıǵanyń oshaǵy Túrkıanyń mıllıonnan astam adam turatyn oblys ortalyǵy Gazıantep (Gaziantep) qalasynyń janynda, 10 shaqyrym tereńdikte bolǵan. Kahramanmarash, Gazıantep, Dıarbakyr, Adana, Shanlyýrfa qalalary qatty zardap shekkeni habarlandy.
Keıingi kezde Túrkıada jer silkinisteriniń jıileı bastaǵany shoshyntady. Byltyrǵy 2022 jyldyń qarasha aıynyń sońynda Dúzje (Düzce) qalasynan ońtústik-shyǵysqa qaraı, 14 kılometr jerde 5,9 magnıtýdadaǵy jerasty terbelisteri bolǵan. Onyń oshaǵy 6 shaqyrym tereńdikte ornalasypty. Ol kezde adam shyǵyny bolmaǵan. Biraq 90 adam zardap shekken, 300-den asa ǵımarat búlingen.
Belgili túrik ǵalymy, profesor Shenger Djelaldyń pikirinshe, Dúzjedegi tabıǵı apat "alǵashqy dabyl", alda odan da qýatty seısmıkalyq apat kele jatqanyn bildiretin birinshi eskertý bolǵanǵa uqsaıdy. Ǵalym ár elde júz myńǵa deıin adamdy qurban etýi yqtımal alapat zilzalaǵa daıyndalǵan jón dep otyr. Óıtkeni bir Túrkıanyń ózinde ǵana sońǵy jyldary tuńǵıyq shyńyraýda 100-den astam jańa tektonıkalyq jaryqtar paıda bolǵan. Geologtar da keıingi ýaqytta Jer sharynyń tereń qoınaýlarynda óte salmaqty prosester júrip jatqanyna nazar aýdartqan.
Halyqaralyq ǵalymdar Ystambul aýdanynda da seısmıkalyq iri oqıǵalar shamamen árbir 30 jyl saıyn sıkldy túrde qaıtalanatynyn anyqtady. Ásirese, Ystambul qalasynyń ortalyq bóligi, Bosfordaǵy "Altyn múıiz" (túrikter Haliç ataıdy) shyǵanaǵy aýdany qaýipti aımaqqa jatady degen boljam bar.
Túrkıada 17 myń adamnyń ómirin jalmaǵan, taǵy 25 myń adamdy jaralaǵan jáne 600 myń adamdy baspanasyz qaldyrǵan ǵalamat zilzala 1999 jylǵy 17 tamyzda boldy.
Endigi sıkl aǵymdaǵy 20-shy jyldardyń ortasyna ne sońyna qaraı, ıaǵnı aldaǵy jyldary bolýy yqtımal jáne múmkindiginshe, qam-qareket jasaý kerek.
Óz kezeginde Túrkıa Prezıdenti Redjep Taııp Erdoǵan bul jer silkinisin aýqymy jóninen 1939 jylǵy Erzınjan (Erzincan) zilzalasynan bergi eń iri apat dep atady. Erzınjan ólkesindegi zilzalada 32 968 adam opat boldy, taǵy shamamen 100 myńdaı adam jaralandy. Silkinistiń sońy orasan sýnamıge ulasqan.
Túrkıada jáne Sırıada bul jolǵy zilzala saldarynan qaza tapqandar sany aldyn ala derekter boıynsha 2,6 myńnan asyp ketti. 3 myńnan asa ǵımarat qıraǵan.
Túrkıalyq agenttikterdiń málimetinshe, Gazıantepte 7,4 magnıtýdaǵy silkinister kezinde IýNESKO dúnıejúzilik murasy tizimine engizilgen baıyrǵy tarıhı qamal typ-tıpyl bolyp, kúıregen.
Gazı Ýnıversıtetiniń profesory Samet Arslannyń túsindirýinshe, Ortalyq Anadolý ólkesi tereńdiktegi jaryq syzyǵynyń eń ortasynda oryn tepken. Jaryq batysqa qaraı toqtaýsyz tektonıkalyq yǵysyp barady. Saldarynan týyndaǵan kerneý shyrqaý shegine jetkende ol tosyn jerasty terbelisteri túrinde kórinis beredi.
Jalpy, budan Qazaqstan da sabaq alǵan jón. Seısmıkalyq baqylaý jelisi jaqsy damyǵan Túrkıada ahýal mynadaı bolyp jatqanda, jete qarjylandyrmaý kesirinen bul salasy degradasıaǵa ushyraǵan Qazaqstannyń jaǵdaıy odan da múshkil bolýy ǵajap emes.
Zakon.kz jýrnalısine suhbat bergen Qazaqstannyń TJM Seısmologıa ınstıtýty dırektorynyń ǵylym jónindegi orynbasary Nursársen Ózbekovtyń aıtýynsha, Shyǵys Qazaqstannan bastap, Qyzylordaǵa deıingi óńirler, ıaǵnı eldiń jartysyna jýyǵy seısmıkalyq qaýipti oryndar sanalady eken. Olarda jerasty terbelisteri 7-den 9 balǵa deıin jetýi múmkin. Ásirese, Almaty óńiri bul turǵyda búkil Ortalyq Azıadaǵy eń qaýipti oryn sanalady.
"Qazaqstandyq seısmolog ǵalymdar el aýmaǵyndaǵy zilzala qaýpin baǵalaý baǵytynda udaıy jumys isteýde. Ortaq seısmologıalyq aýdandaý, aımaqtarǵa bólý kartalaryn ázirlep jatyr. Onda seısmıkalyq qaýipti, silkinisti generasıalaıtyn aımaqtar, ár ólkemizdiń seısmıkalyq áleýeti kórsetilgen. Sonymen qatar árbir qalaǵa arnalǵan kartalar da jasalady. Mysaly, Almaty qalasy úshin qurylys-normatıvtik qaǵıdalardan turatyn seısmıkalyq mıkroaımaq kartasy daıyndaldy. Barlyq qurylys kompanıalary qalada ǵımarat salǵanda sony basshylyqqa alýǵa tıis", – dedi Nursársen Ózbekov.
Ol 2023 jyly Almaty óńirinde jeti baldyq iri jer silkinisi boljanbaıtyny jetkizdi. Degenmen, sońǵy 5 jylda Qazaqstan aýmaǵynda 66 seısmıkalyq oqıǵa tirkelgen: 2018 jyly – 20, 2019 jyly – 11, 2020 jyly – 15, 2021 jyly – 11, 2022 jyly – 9. Buǵan deıin sońǵy salmaqty zilzala 2022 jylǵy 28 jeltoqsanda Almaty jaqta tirkelgen.
Alaıda Túrkıada 6 aqpannan beri jalǵasyp jatqan alapat tabıǵı apat aıasynda Qazaqstan Úkimeti de seısmologıa salasyna basa mán berip, jaýapty uıymdardy tolyqqandy jabdyqtaǵany jón.
Túrkıaǵa da zilzala qaýpi joǵary óńirler kartasyn qaıta qaraýǵa týra kelýi múmkin. Sebebi qoldanystaǵy karta boıynsha Túrkıada birinshi dárejeli jer silkinisi aımaqtaryna Izmır, Balykesır, Manısa, Mýgla, Aıdyn, Denızlı, Isparta, Ýshak, Býrsa, Bıledjık Ialova, Sakará, Dúzdje, Kodjaelı, Kırshehır, Bolý, Karabýk, Hataı, Bartın, Chankırı, Tokat, Amasá, Chanakkale, Erzındjan, Týndjelı, Bıngol, Mýsh, Hakkarı, Osmanıe, Kyrykkale jáne Sırt jatady dep kórsetilgen. Al bul joly eń kóp zardap shekken Kahramanmarash ekinshi, Gazıantep úshinshi dárejeli óńirlerge engen edi.
Shyǵys jáne Soltústik Anadoly jaryǵy birlese otyryp, Anadoly plıtasynyń batysqa qaraı qozǵalysyn qamtamasyz etedi. Bul rette Anadoly plıtasynyń Eýrazıalyq plıtamen qaqtyǵysýy da jalǵasyp jatqany málim boldy.