Egemendiktiń alǵashqy kezeńinen-aq qazaq halqy memleket quraýshy ult retinde eldegi sandaǵan etnos ókiliniń tilin, mádenıetin, tarıhyn saqtaýyna barlyq jaǵdaı jasady. Sondyqtan Qazaqstan álemdik arenada gýmanısik, demokratıalyq jáne toleranttylyq sıpatymen erekshelengen. Qazaq tiliniń ulttyq biregeılikti nyǵaıtýdaǵy róline erekshe mán berilip otyr. Bul baǵytta jan-jaqty oılastyrylǵan til saıasaty júrgizilýde. Túrli mádenı sharalar ótkizilip, ol syrtqy saıasatta da áleýetti yqpalǵa ıe.
Til – qoǵamda bolyp jatqan prosesterge erkin aralasyp, onyń aıasy da keńeıe túsken. Qazaqstanda turyp jatqan ózge ult ókilderiniń memlekettik tilge degen ańsary zor. Ony kórip te, baıqap ta júrmiz. Oǵan sońǵy kezderi qazaq tilinde sóılep jatqan ózge ult ókilderi nópiriniń kóptigi dálel bola alady.Ultaralyq tatýlyqtyń naǵyz belgisi de til. Sondyqtan bolashaǵyn Qazaqstanmen baılanystyratyn kez kelgen ult ókili qazaq tiline kóńil bóletini anyq. Ázirge elimizdegi ózge ult ókilderiniń arasynda ásirese, orystar men qatar kárister aldyńǵy orynda tur.
Qazaqstan halqy Assambleıasynyń XXXIV sesıasynda Memleket basshysy Qasym-Jomart Toqaev Qazaqstanda adamdy ultyna, tiline, dinine qaraı kemsitý eshqashan bolmaǵanyn, bolmaıtynyn da aıtqan bolatyn. Prezıdent búginde túlekterdiń 80 paıyzǵa jýyǵy Ulttyq biryńǵaı testileýdi memlekettik tilde tapsyratynyn aıtty. Bul – ilgerileý, yntalandyrý nyshany.
«Bıyl alǵash ret mektepke baratyn balalardyń 70 paıyzdan astamy qazaq tilinde oqıtyn bolady. Árıne, elimizde azamattar bir-birin nemese minberde sóılep turǵan adamdy «myna tilde sóıle» dep májbúrlemeýge tıis. Til máselesin tý etip qoǵamda alaýyzdyq týǵyzǵysy keletin, el ishindegi jaǵdaıdy shıelenistirýge umtylatyn árbir áreketke tosqaýyl qoıylyp, zań júzinde jazalanady. Bul rette úı ishindegi ǵana emes, shetelde otyryp áldebir uıymdardyń aqshasy men tapsyrmasyna destrýktıv áreketpen aınalysatyn arandatýshylar týraly da aıtyp otyrmyz. Byltyr men Ulttyq quryltaı otyrysynda birlik, otanshyldyq, táýelsizdik jáne kelisim memleketimizdiń negizgi qundylyqtary, dep atap kórsettim. Bári de osy qundylyqtardan bastalady. Sondyqtan osy jerde taǵy da qaıtalap aıtqym keledi: halqymyzdyń tatýlyǵyn buzyp, el ishine iritki salǵysy keletinder zańǵa sáıkes qatań túrde jaýapqa tartylady, tıisti jazasyn alady. Al yntymaq pen birlikti nyǵaıtýǵa úles qosqan azamattar árdaıym zor qurmetke ıe bolady», - dedi Prezıdent.
Memleket basshysy sonymen birge: «Qazaqstanda adamdy ultyna, tiline, dinine qaraı kemsitý eshqashan bolǵan emes, bolmaıdy da. Barsha azamattarǵa birdeı múmkindik berilgen. Bul naǵyz ádildik, ádiletti memlekettiń ajyramas bóligi. Taǵy da aıtarym: eldiń birligi men tatýlyǵy eń negizgi qundylyqtarymyzdyń qatarynda tur. Bul – memlekettik saıasattyń basty tuǵyry. Bolashaqta da solaı bolmaq. Osy strategıanyń arqasynda túrli etnos ókilderi bir shańyraqtyń astynda bir úıdiń balasyndaı tatý-tátti ómir súrip jatyr. Bul – maǵynasy tereń naqty jetistik, - dedi.
Memleket basshysy otanshyldyq, azamatshyldyq, ózara senim men jaýapkershilik – Qazaqstan halqynyń jalpyulttyq biregeı bolmysyn aıqyndaıtyn qundylyqtar ekenin, qazaq jerinde turyp jatqan barlyq etnos ókilderi ózderiniń tilin, mádenıetin jáne salt-dástúrlerin jan-jaqty damyta alatynyn da eskerip otyr. Oǵan qajetti barlyq jaǵdaı jasalǵan. Biz bireýge eliktep, jan-jaǵymyzǵa jaltaqtaǵan emespiz. Eń bastysy, ultaralyq qatynastar salasynda ozyq ádis-tásilderdi qoldanyp, tek alǵa qaraı júrdik, bolashaqta da solaı bolý kerek. Sonyń arqasynda bizdiń elimizde qalyptasqan qoǵamdyq kelisim úlgisi shyn máninde, bizdiń halyqaralyq «brendimizge», betkeustar jetistigimizge aınaldy», - dedi.
Orys tili álemdegi eń kóp qoldanylatyn 6 resmı tildiń biri sanalady. BUU jarǵysy boıynsha aǵylshyn, fransýz, qytaı, orys, ıspan jáne arab tilderi halyqaralyq qatynasta qoldanylatyn resmı til retinde bekitilgen. Bul atalǵan tilderge belgili bir deńgeıde artyqshylyqtar berilgen. Jáne osy tildi damytý boıynsha múddeli memleket (sol tildiń ıesi) qorlar men keńester, ınstıtýttar quryp, qoldanys aıasyn keńeıtýge kúsh salýda. Bul másele jóninde «fransýz tilinde sóıleıtin 50-den asa eldi biriktiretin Frankofonıa uıymy, arab tilinde sóıleıtin elderdi biriktiretin Halyqaralyq arab tili keńesi, sondaı-aq Brıtan keńesi, Konfýsıı ınstıtýty, Servantes ınstıtýtyn» mysalǵa keltirilip otyr. Elimiz egemendik pen tatýlyqtyń, beıbitshilik pen kelisimniń tórtinshi on jyldyǵyna aıaq basty. Árkez elimiz táýelsizdigin nyǵaıtý jolynda ishki-syrtqy saıasatyn birlik pen kelisim qundylyqtaryna baǵyttady. Bul – bolashaqta da buljymaıtyn qaǵıda.
Otandyq demokratıa etnosaralyq qatynastardaǵy qaǵıdattardy bólý paradıgmasynan ıntegrasıalyq qatynastardy biriktirý qaǵıdattaryna kóship otyr. Kúni búginge deıin beıbitshilik pen kelisimniń otandyq úlgisi zańnamaǵa, memlekettik jáne azamattyq bastamalarda, sondaı-aq azamattyq qoǵam ınstıtýttary men memleket arasyndaǵy syndarly dıalog negizinde qalaı damyǵanyn kórip otyrmyz. Jer-jahanda da elimiz osyndaı turaqtylyq, birlik ári naqty damýdyń ortalyǵy bolyp sanalady. Ótken ýaqyt aralyǵynda, memlekettik til týraly máseleni is júzinde sheshýdi aıshyqtap aldyq. Onyń biri – memlekettik til mártebesin etnosaralyq qarym-qatynas tili retinde kóterýdi qamtydy.
Qazaq tili – etnos ókilderin tutastyratyn til. Biz bul baǵytqa birtindep aıaq basyp kelemiz. Oǵan ózge etnos ókilderi arasynda qazaq tiline degen suranystyń artýy dálel bola alady. Qazir memlekettik til bıznestiń, ǵylym men tehnıkanyń tiline aınala bastady. Bul úrdisti júıeli túrde iske asyrýda Qazaqstan halqy Assambleıasynyń birqatar jobasy serpin berip otyr. Atap aıtsaq, «Uly dalanyń ultaralyq tili» forýmy, «Myń bala» mádenı-aǵartýshylyq jobasy, qazaq tilinde pikir almasatyn «Mámile» klýbtary, qarapaıym azamattar tarapynan qoldaý tapqan. «Úıde sóıle» bastamasy, etnomádenı birlestikteri jastaryna arnalǵan «Til mektebi» jazǵy lageri, sondaı-aq «Memlekettik til – etnosaralyq qatynas tili» atty qoǵamdyq qurylymdardyń, memlekettik organdardyń, úkimettik emes uıymdardyń ókilderin jáne til janashyrlaryn biriktirýshi alań birtutas tildik orta qalyptastyrýdy kózdeıdi. Mundaı sharalardyń aldaǵy ýaqytta memlekettik tildi órge súıreýde yqpaly zor.
Halqymyz birliktiń, tynyshtyqtyń qadirin jaqsy bilgen. Keshegi ótken almaǵaıyp zamanda elimizge qonys aýdarǵan ózge etnos ókilderine de osy qundylyqtar qymbat. Ári etnostyq tegine qaramastan, elimizdiń árbir azamatyna Konstıtýsıamen teń múmkindikke kepildik beriledi. Sondyqtan jurtymyz beıbit ómir súrip jatyr. Memlekettik saıasattyń negizgi basymdyqtarynyń biri – etnosaralyq qarym-qatynas pen qoǵamdyq kelisimdi saqtaý. Bul – bizdiń artyqshylyǵymyz jáne el damýyna yqpal etetin mańyzdy strategıalyq resýrs.
Táýelsizdik jyldarynda elimiz strategıasyn túzip álemge usyndy, osylaısha ońtaıly úlgi kórsetti. Búginde elimizdiń irgeli ustanymdary ulttyq tarıhı biregeılikti qalyptastyrýda qoǵamnyń odan ári rýhanı jańǵyrýyndaǵy kópetnostylyqtyń ıntellektýaldyq áleýetimen aıǵaqtalady.
Elimizdegi etnosaralyq kelisimniń ózindik belgisi retinde barlyq etnosty biriktirýshi tujyrymdamany jasaýǵa degen umtylysyn atap ótýge bolady. Shırek ǵasyrdan asa ýaqytta elimiz etnosaralyq qatynasty nyǵaıtýǵa baǵyttalǵan birqatar zańnamalyq aktini qabyldady. Jalpy, orys tiliniń jaǵdaıy TMD aýmaǵynda nasıhat jasaıtyndaı, qarjy bólip, ony damytatyndaı jaǵdaıda emes. Eýrazıalyq odaq, Ujymdyq Qaýipsizdik Sharty uıymy sıaqty uıymdardyń barlyq jıyny tek orys tilinde ótedi. Ol týraly burynnan qalyptasqan erejeler bar.
Memleket basshysy Qasym-Jomart Toqaev Qazaqstan halqy Assambleıasynyń XXXIV sesıasynda qazirgi saıası ahýalynda birqatar eskertpeler jasaǵanyn qaperimizden shyǵarmaǵanymyz abzal bolar edi. Prezıdenttiń aıtýynsha, qazirgi kúrdeli jaǵdaıdy jeke múddesine paıdalanǵysy keletin túrli popýlıser men saıasatkersymaqtar bar. Ony jasyrýǵa bolmaıdy. Memleket onyń bárin baqylaýǵa alyp otyr.
«El múddesine qastyq oılaǵan ondaı adamdarǵa tutas qoǵam bolyp qarsy turýymyz kerek. Alda kúrdeli kezeń kele jatyr. Ońaı bolmaıdy. Biraq alańdaýǵa esh negiz joq. Men kóp jaǵdaıda «Bul qıyndyq ta artta qalady»- dep ashyq aıtamyn. Sol sózimdi osy jerde taǵy qaıtalaǵym keledi. Biz syn-qaterdiń bárin eńserip kelemiz. Bul joly da solaı bolady. Eń bastysy, barynsha jınaqy bolyp, naqty nátıjege umtylýymyz kerek. Kez kelgen aýqymdy daǵdarystan keıin zor múmkindikterge jol ashylady. Sol múmkindikterdi der kezinde ári durys paıdalaný qajet. Óz kúshimizge ǵana arqa súıep, barlyq resýrsty ortaq maqsatqa jumyldyrýymyz kerek. Bos sózge urynyp, baıbalamǵa salynbaı, jasampaz bolǵanymyz abzal. Ár azamattyń boıynda jaýapkershilik sezimi óte joǵary bolýǵa tıis. Qoǵamda ózara tileýlestik bolýy kerek. Ár iste temirdeı tártip bolýy qajet. Sonda elimiz de orasan zor tabysqa jetedi. Barshańyzǵa málim, Zań men tártip meniń strategıalyq baǵdarymnyń arqaýy. Men ár sóılegen sózimde osy qaǵıdattarǵa arnaıy toqtalamyn. Taza Qazaqstan, Zań men tártip, Adal azamat ıdeıalarynyń ózegi de osy», - dedi Prezıdent. Osyǵan oraı, Memlekettik keńesshi Erlan Qarın jelidegi paraqshasynda qoǵamda talqyǵa túsken qazaq tiline qatysty pikir bildirdi. Onymen kelisýimiz kerek. Sońǵy kezderi áleýmettik jelilerde memlekettik tildiń mártebesine qatysty ártúrli pikir aıtylyp, qyzý talqynyń taqyrybyna aınalǵanyn kórip otyrmyz. Oı bólisken, kózqarasty ashyq bildirgen durys. Biraq «bılik qazaq tiline qıanat jasady» deý bos áńgime, daýryqpa sóz. Mádenı orta, ǵylymı áleýet, óner maıtalmandary, kásipkerler ana tilimizdi keńinen qoldanyp, óz baǵyttarynda barynsha damytyp jatyr. Qazaq tiline janashyr adam onyń damýyna qarsy shyqpaýy tıis.
Memlekettik keńesshi Erlan Qarın – Memlekettik tildiń mártebesin attanǵa salyp, aıǵaıǵa basyp, joq jerden shý shyǵaratyndaı eshteńe bolǵan joq. Memlekettiń tilge qatysty ustanymy sol qalpy. Qazaq tilin elimizdegi etnosaralyq qatynas tiline aınaldyrýǵa qatysty baǵytynan aınymaı, óz arnasymen turaqty túrde jalǵasa beredi, - dep jazǵan bolatyn. Ol Assambleıa sesıasynda Prezıdenttiń aıtqanyn, aıryqsha atap ótti. Sonymen qatar qazaq tiliniń bolashaǵyna qatysty pesımısik oıdan arylatyn ýaqyt jetkenin de málimdedi. Men muny buryn da aıtqanmyn, taǵy da qaıtalaǵym keledi. Kerisinshe, qazaq tiliniń qoǵamdaǵy róli jyl ótken saıyn artyp keledi. Eń bastysy, qazaq tili jastardyń tiline aınaldy. Bul endi shyndyq, bul týraly aqıqatty moıyndaý-aq kerek!
–Sondyqtan týǵan tilimizdiń tamyryn tereńdetý isin aldaǵy ýaqytta da aqyl-parasatpen atqarýǵa tıispiz. Sóz sońynda myna dúnıeni aıtqym keledi. Búginde elimizde tek qazaq tiline qatysty ǵana emes, jalpy ulttyq biregeılikti, ulttyq bolmysymyzdy dáripteıtin aýqymdy bastamalar qolǵa alynyp, júzege asyrylýda. Ulttyq merekemiz Naýryz jańasha sıpat alyp, ózgeshe atalyp jatyr. «Ulttyq kıim kúnin» qoǵam óte jyly qabyldady. Bıyl alǵash ret ótken «Ulttyq kitap kúni» de halqymyzǵa paıdaly bastamanyń biri bolmaq. Osylaı bári birte-birte retke keledi, - dep túsindiredi Memlekettik keńesshi. Keıbireýlerge bul azdyq etýi múmkin, alaıda bul sharalardyń bári nasıhattyń eń bir ońtaıly sáti. Sol arqyly biz ózge ult ókilderin aınalamyzǵa toptastyra alamyz. Olar bul jalpyhalyqtyq sharalardan tys qalmaıdy.
Sońǵy bes jylda qazaq tildik mass-medıa ónimderine suranys artyp, onyń sapaly ári mańyzdy bolýyna talaptar artyp otyr. Ulttyq tildi jańǵyrtý maqsatynda memleket tarapynan strategıalyq jobalar júzege asyrylýda. «Mádenı mura», «Rýhanı jańǵyrý» baǵdarlamalary buǵan ońdy yqpal etti. Osylardy qalaısha joqqa shyǵarýǵa bolady?
Japondar – biz úshin úlgi alatyn halyq. Biraq qaı jagynan? Japon halqynyń ózindik ulttyq-rýhanı qundylyqtaryn qyzǵyshtaı qorǵap, kózdiń qarashyǵyndaı saf qalpynda saqtap otyrǵanyn bilemiz. Tili men men dinine, dástúri men mádenıetine janon sekildi kir jýytpaı aıalap otyrǵan el álemde joq shyǵar. Olar urpaǵyna jastaıynan ulttyq qundylyqtaryn boıyna sińirip, eń aldymen japon tilinde ǵana oqytady. Ultynyń tarıhyn bes saýsaǵyndaı bilýine jaǵdaı jasaıdy. Ózindik mádenıetin boıyna sińirtedi. Japonnyń myqtylyǵy da osynda bolsa kerek. Óıtkeni sonyń arqasynda olarda ulttyq tutastyq bar. Al tutastyǵy buzylmaǵan eldiń yntymaǵy men birligi artyp, alǵa damıtyny talassyz shyndyq. Bálkim, biz Japonıa sıaqty bolý úshin, eń aldymen japon halqynyń osy qasıetin úırenýimiz kerek shyǵar? Mundaı alǵysharttar bizdiń ultymyzda da bar.
Jalpy, biz aıtyp otyrǵan ulttyq-rýhanı qundylyqtarǵa degen qurmetti álemdegi basqa da damyǵan elder ómirinen kóremiz. Qytaı men Koreıa, Amerıka men Eýropa, dúnıedegi eń baqytty halyqtar sanalatyn Skandınavıa elderi de tili men dinine, dástúri men mádenıetine shań jýytpaı, berik ustanyp otyr. Bul qundylyqtar ultty uıystyratyn kúsh bolǵandyqtan, oǵan qurmetpen qaraıtyn elde beıbitshilik pen yntymaq saltanat qurary sózsiz. Bizge keregi de osy tus.
Al bizdiń jaǵdaıymyz qandaı? Áńgimeniń basynda tilge tıek etkenimizdeı, búginde qazaqtyń ishinen óz qaǵynan jerigenderdiń paıda bolǵany ashshy da bolsa shyndyq. Sonyń qatarynda ultymyzdyń rýhanı qundylyqtaryna qarsy shyǵyp júrgen úsh top jaıynda aıta ketýdi jón kórdik. Birinshisi – ana tilinen sanaly túrde bas tartyp, ony úırenýge yqylas tanytpaıtyndar. Eger olar urpaǵyn osy baǵytta tárbıelese, memlekettik bereke-birlikke, tipti adamzattyq úılesimge qaıshy.
«Ár urpaq ózine artylǵan júkti jeter jerine aparyp tastaǵany durys, áıtpegende, bolashaq urpaǵymyzǵa asa kóp júk qaldyryp ketemiz», dep Alash kósemi Álıhan Bókeıhan atap ótkendeı, irgeli eldiń bolashaǵy óz mindetin zor senimmen arqalaǵan azamattardyń úlesimen, erteńgi kúnniń amanatyn paıymdaı bilgen qoǵam múshesiniń tereń túsinigimen ólshenetini sózsiz. Bul qatarda bilim ordalary men kásibı damý ortalyqtarynyń aldynda turǵan irgeli maqsat – adamnyń zıatkerlik qabiletin azamattyq kelbetimen, qundylyqtar kókjıegimen, joǵary pálsapalyq uǵymdar toǵysymen sabaqtastyrý, «adamtaný» men «tulǵataný» uǵymdaryna nazar aýdarý, daryndy urpaq, oıly da adal azamat tárbıeleý.
Tulǵaǵa baı eldiń tuǵyry berik bolary daýsyz. Taǵylymdamalyq mekteptiń ózgeshe úlgisin boılaryna ulttyq rýhanı mádenıetti sińirgen halyqtyq dástúr men tildik quzyret birligin, ishki qýat pen berik senim qaǵıdattaryn ulyqtaı biletin ólshemdermen baǵalaý kerek.
Búgingi tańda Almatyda mańyzdy strategıalyq joba qolǵa alynyp otyr. Qalada otandyq kásipkerlikti damytýda asa mańyzdy qadam jasaldy. Narxoz University men SANA Business Academý birlese otyryp, qazaq tilindegi Executive MBA (EMBA 25 kz) baǵdarlamasynyń tusaýyn kesti. Bul bıznes basqarýdyń jetildirilgen joǵary bilimin memlekettik tilde beretin eldegi alǵashqy joba. Atalmysh bastamanyń tusaýkeser saltanaty rásimine saladaǵy jetekshi sarapshylar, oqytýshylar men kásipkerler, bolashaq túlekter qatysýda. Uıymdastyrýshylardyń aıtýynsha, EMVA 25 kz – tek bilim berý emes, otandyq kadrlardyń basqarýshylyq áleýetin arttyrýǵa baǵyt-talǵan strategıalyq joba. Baǵdarlama qazaq tilinde tolyq usynylyp, ana tilimizdiń iskerlik ortada keńinen qoldanylýyna da jol ashady. Sonymen qatar, bul kásibı menedjerler men basqarýshylar tobyn ulttyq sanada oılap, ana tilinde sóıleıtin jańa býyn etip qalyptastyrý úshin de mańyzdy. MVA – bıznesti basqarý boıynsha magıstr dárejesindegi joǵary bilim. Bul baǵdarlama alǵash ret Amerıkadaǵy Garvard ýnıversıtetinde paıda bolyp, búginde búkil álem boıynsha moıyndalǵan. Qazaqstanda bul bilim túri sońǵy 30 jyldan beri bar, alaıda osy ýaqytqa deıin negizinen ózge tilde ǵana júrgizilip keldi. Bul bir qýanarlyq jaıt. Bul baǵdarlamanyń endi qazaq tilinde júrgizilýi. Ol qazirdiń ózinde ana tilimizde oqytylyp jatyr. Bul joǵary deńgeıdegi top-menedjerlerge arnalǵan baǵdarlama. Keminde úsh jyl kásipkerlik tájirıbesi bar azamattar osy baǵdarlama arqyly bıznesti basqarýdyń tereń tetikterin meńgerip shyǵady. Iaǵnı kásipti qalaı júıeleý kerek, qalaı mas shtabtaý kerek, qalaı tıimdi basqarý kerek bárin tolyq qamtıtyn, praktıkalyq negizge qurylǵan oqytý formaty. Sonymen qatar, dáris beretin mamandar keminde 10 jyl tájirıbesi bar, óz salasynyń bilikti kásibı oqytýshylary. Bul bastama qazaqtildi kásibı kadrlardy daıyndaýdyń jańa kezeńi. Bul baǵdarlama ótken qyrkúıek aıynan bastap muqıat ázirlenip búgingi kúnge deıin óz tyńdaýshylaryn jınaǵan. Qazir alǵashqy topta 17 adam bilim alýǵa qabyldanyp otyr. Bul jańa býyn basshylardyń qalyptasýyna negiz bolatyn tolqyn dep senemiz. Baǵdarlamaǵa qatysyp jatqan azamattar tek jeke kásibı bilimin arttyryp qana qoımaı, óz kompanıalary úshin de qundy ınvestısıa jasap jatyr. Iaǵnı árbir tyńdaýshy óziniń ǵana emes, búkil uıymynyń damý bolashaǵyna úles qosýda. Aldaǵy ýaqytta osy baǵdarlamany ózge qalalarda da ashý jospary bar. Bul bastama tek Almatymen shektelip qalmaı, búkil Qazaqstanǵa taraıtyn aýqymdy jobaǵa aınalady degen úmittemiz.