Osy kúni qazaq tilindegi ánder sany jaǵynan qajettilik pen suranysty birshama ótep tur. Buryn sheteldik yrǵaq pen áýenge áýes bolǵan tyńdarman búginde otandyq oryndaýshylardyń ánderine den qoıa bastaǵan syńaıly. Bul betburysqa qarap, jastar án arqyly qazaqtyń tilin de boılaryna sińiredi degen úmit te joq emes. Biraq...
Biraq án mátininiń báriniń birdeı sapasy syn kóteredi deýge kelmes. Bul týraly til janashyry, fılolog, oqytýshy Aryn Qunanbaıuly kóńilge qonymdy oıyn aıtyp júr. Aqshamnews.kz tilshisi mamannyń án mátinderine qatysty aıtqan synı eskertpelerdi tyńdap kórdi.
Aryn Qunanbaıuly qazir jıi aıtylatyn, jastar arasynda hıtke aınalǵan án mátinderine zer salyp, tildik qatelerden bólek, kórkemdik mánniń jutańdyǵy men orynsyz sóz qoldanysyna nazar aýdarady.
"Sózdiń maǵynasy suıyldy, qosymsha mán men ústeme ún azaıdy. Qazir án mátininiń mánin áýenge syıdyrý, taktige jyǵyp berý basym. Bul - qazaqtyń sóz ónerine, sóz saptaý mádenıetine jasalǵan qysym", - deıdi ol.
Aqshamnews.kz tilshisi Narikbi Live youtube-arnasynda shyqqan suhbattardyń birinde Aryn Qunanbaıulynyń keıbir ánderge qatysty jasaǵan taldaýyn tyńdap, túrtip alǵan oıǵa oralymdy tustaryn usynbaqshy.
1. "Kúıim" áni. Oryndaýshy – Alem. Zertteýshi maman taqyrypty "Kúıim" deýdiń ózi durys emes deıdi.
"Meniń kúıim dep qana berýge bolmaıdy. Meniń qalyp kúıim, júrek kúıim, taǵy basqasha bergen durys. Bul jerde ol óziniń sezimin, qalyp kúıin aıtyp otyr", - dedi ol.
"Óleńiniń osy joldarynda sózden basqasynyń bári bar. "Mekendep túrli meken" degeni – tavtologıa. Adam mekendemeıdi. "Mekendep" degendi ań-qusqa, haıýanatqa qatysty aıtsa bolady. Adam ómir súredi, baryp-qaıtady, júredi, sol jerde turady. Meken etýdi taıpaǵa, jurtqa, kópshilikke qoldanady. Kórkem shyǵarmada ýájdi-ýájsiz aýytqý degen bar. Aýytqyp jatqan kúnniń ózinde mekendep degendi basqa bir qubylysqa qaratyp aıtsa bolar, biraq bul jerdegi tirkes anyq, ashyq oıdyń jutańdyǵy", - dep taldaı kele:
"Úmitip úzilip, taptadym" degen jeri qate ekeni onsyz da túsinikti. Men endi qoıdym núkte deıdi. Bastalmaı jatyp qandaı núkte qoıyp otyr?", - dep jalǵastyrady ol.
"Bul jerde jaı ǵana sózdi súıkeı salǵan ǵoı. Bul jerde ilip alatyn, taldaı qoıyn deseń de, sóz tappaısyz", - deıdi til mamany.
"Meniń kúıim adasqandaımyn" degen tirkes joq. "Men adasyp júrgendeımin, adasyp qalǵandaımyn, kóńilim aýdy, basym aınaldy, saǵan oıym ketti" dese bir jón. Mynaý - jaı ǵana -daı, -deı, -taı, -teı yrǵaǵyna sala salǵan kezdeısoq sózderdiń jıyntyǵy. Bul tipti avtordyń eksperımenti deýge kelmeıtin nárse. Odan keıin "tókpe kóz jasty" deıdi. "Kóz jasty tókpe" men "kóz jasyńdy tókpe" - ekeýi eki basqa dúnıe. Osy án sózindegi "tókpe kóz jasty" degen jasty stakanǵa jınap alyp, tógý degenge keledi. Durysy: "kóz jasyńdy tókpe, kóz jasyńdy kól qylma", - degen jón.
"Tóńker shampandy aspanǵa" degenge kelsek, shampan aspanǵa atylady, shashylady. Biraq tóńkerilmeıdi".
2. "Ana" áni. Oryndaýshy - Sadraddin.
Batańdy qabyl alyp sahnaǵa shyqtym Ana
Saparda júrgen kezde meni alańdap kúttiń Ana
Árdaıym ýaqyt bólip shabyt berip kóńilime qaradyń.
"Bul óleńde uıqas degendi aıtpaı-aq qoıaıyq. Máni, tutastyǵy, sıntagma degenderge tipti ótpeı-aq qoıaıyq. Gramatıka men leksıkany ǵana sóz eteıik. Birinshiden, batany adam qabyl almaıdy, batany beredi. Sálemdemeni qabyl alýǵa bolady, biraq batany qabyl almaısyz. "Qabyl alý" degen berip jatqan nárseni ustap, kádimgideı qolmen alý. "Saparda júrgen kezde meni kúttiń Ana, Árdaıym ýaqyt bólip, shabytyma berip, kóńilime qaradyń" degen joldarda da eshqandaı uıqas, eshqandaı tutastyq joq".
Iá, mama ár sóziń altynnan baǵaly bar máni
Biz úshin janyńdy arnadyń bárine
Seniń arqań Anajan
Ana, Ana jalǵyz ǵana
"Bul jerde ananyń sózi altynnan baǵaly dep aıtqan teńeýdiń ózi sátsiz, ananyń sózi eń qadirli ekeni túsinikti. Ol baǵa dep aıtatyndaı ony altynmen salystyrý durys emes. Odan keıin "janyńdy arnadyń" degen tirkesti taldasaq. "Janyn arnaý" degen nárse joq bizde. "Janyn qıý, janyn aıamaý" dep aıtýǵa bolady. "Seniń arqań anajan, anajan, Ana jalǵyz ǵana" deıdi. Jalǵyz degen jerde "ǵana"-ny qosýdyń ne keregi bar?"
Jumaqtyń kilti seniń tabanyń nyń astynda
Duǵańnyń arqasynda baqyt qondy basyma
Men úshin orny bólek baılyǵymsyń rasynda
Anajan, Anajan
"Osy óleń joldaryn taldasaq. Sonda aıtýshynyń senen de bólek meniń baılyqtarym bar, biraq seniń ornyń bólek degen nárse degenge kele me? Anany baılyq dep teńeý durys emes. "Ana - meniń baılyǵym" dep sóz saptamaımyz ǵoı. Orny bólek baılyǵymsyń deý anany sol qatardaǵy baılyq dep teńeýmen teń nárse. Áýezdi bolǵanmen, áýeıesi óte jutań, sholaq, etek-jeńsiz óleńderdiń biri osy", - dep óleń sózderin synaǵan maman fonetıka, fonologıa turǵysynan alǵanda dybystaýy keıbir ánshilerge qaraǵandy durysyraq ekenin aıtady.
3. Til mamany taldap, saralap kórgen kelesi án - Mıras Júginisovtyń "Ándetemin". Án mátinderin taldaı kele Aryn Qunanbaıuly buny avtorlardyń jeke basyna tıisý dep emes, fılolog retinde aıtý paryzy ekenin eske saldy.
"Án avtorlary renjimesin, olardyń oryndaýshylyǵyna, ánine aıtar áńgimem joq. Biraq mátin nashar. Mátindi taldaýǵa bizdiń haqymyz bar. Qyńyr-qısyq. Bul jerde ánshilerdiń jeke basyna tıispeımiz. Biz mátin jaıly aıtamyz",- dep eskertip ótti maman.
"Mıras Júginisov "ándetemiz" degende "T"-ny "t" qylyp jińishke aıtady. Bizdiń tilde ondaı joq. "T" degen jasandy dybys. Al endi sózine keletin bolsaq":
"Ádette tátti-tátti bári basynda degen joldyń ózinde bári ústemelep, biriniń ústine biri mingesip ketken. Bul mátin uıqasqa keltirý úshin býnaq, býyn, sımpl qýǵan. Ne tátti? Birinshiden, "tátti-tátti" dep aıtylmaıdy. Basynda ne tátti bolady?! "Ýaqyt óte kete" degen bolmaı qalǵan tirkester bar. Bul tirkes tipten durys emes. "Óte kete" degen tirkes joq, "óte kele" dep aıtýy múmkin".
"Biraq ózgeshe, erekshe, bólekshe bizdiń jaıt degen jolynda she, she, she deı bergen. Mırasta bul jıi kezdesedi. Mátindi ánge jyǵyp berýge bolmaıdy. Sezim týraly áńgime myna jerde jaıt bolyp ketedi. "Jaıt" degen "sıtýasıa, jaǵdaı" degen sóz ǵoı. Sonda baǵanadan beri "býy basylyp, tátti-tátti, bári-bári óte-kete" bolyp jatqan nárseniń bári jaıt eken degen nárse shyǵady. Durys sózdi talǵamaǵan. "Ózgeshe, erekshe, bólekshe" degende de bireýin tańdaý kerek qoı. Bul sózderdi bir-birine kiristirip, mingestirip jibergen", - dep taldaıdy ol án sóziniń osy bóligin.
"Odan keıin túsinip al, uǵynyp al, sezinip al dep zirkildeıtin jeri bar. Bul taza jeký, zeký dese de bolady. Ursyp turǵan sekildi. Kómekshi etistikterdi durys qoldanbaǵan. "Túsinip al" degenge jaraıdy delik, al "sezinip al" degen ne sóz? Birdeńeni sezip ala qoıatyndaı adam zat emes. Zatqa qatysty aıtyp jatqan joqsyz ǵoı. Sondyqtan kómekshi etistikterdi jalǵaǵan kezde abaılaý kerek. "Qabyldap al" deıtindeı bir sálemdeme emes. Qysqasy, bul etistikterdiń óziniń bir ústeme maǵynasy bolady. Muny qımyldyń ótý fazasy, aspektýaldyq kategorıasy dep biz fılologıada zertteımiz", - deıdi Qunanbaıuly.
4. Fılolog kelesi taldaǵan óleń - Kalıfornıa men Mıras Júginisov oryndaıtyn "Qymbattym" áni.
Oý, qymbattym
Shashtaryn tarap qap-qara
Tup-tunyq kózderi batyp baram
Oý, symbattym
Taǵdyr bizderdi saı qyldy
Men barmyn umyt qaıǵyńdy
Ǵashyq bolǵan kózderiń qalap tur
Erinińde qyp-qyzyl dalap tur
O boje moı
Qazir fokýs kórsetemin saǵan qarap tur
"Bul endi tanymǵa tompaq keletin, júıesiz, dóreki tirkester ǵoı. "İshiń birazdan keıin jybyrlaıdy, sen sony qalaısyń ba?" Jalpy, "qalaısyń ba, qalaımyn" deýdiń ózi qate. Bul - kálka, jasandy tirkes. Adamdy qalaý degen "ıa hochý tebá" degen turpaıy, dóreki, anaıy forma. Adamdy qalamaıdy. Tigisin basqa etip keltirip, ǵashyqtyqty, mahabbatty basqalaı etip berýge bolady. Bul jerde kádimgi nápsaýı forma dese de bolady", - deıdi maman.
"Odan keıin ǵashyq bolǵan kózderiń qalap tur, erinińde qyp-qyzyl dalap tur. Ǵashyq bolǵan kózderiń degen qandaı kóz? "Ǵashyq kóz" deýge bolar. Odan keıin kóz qalamaıdy, erinde dalap turmaıdy. "Kóp uzamaı erteń ishiń jybyrlaıdy" degen ne sóz? Erteń jybyrlaı ma, álde kóp uzamaı jybyrlaı ma? Jalpy ishtiń jybyrlaýy degen ne sóz? "Kútip al meni jyly qushaqpen, ushyp kelem ushaqpen" degen jeri bar. Bul da - orystyń kálkasy. Qushaqtap kútip alýǵa bolady, asyǵa kútip alýǵa bolady. Bálkim, gúl ustap kútip alýǵa bolar. Biraq, "gúlmen, qushaqpen kútip alý" deý - qate", - dep túıindedi bul án taldaýyn zertteýshi maman.
5. Mamannyń taldap, synaǵan kelesi oryndaýshy - 6ELLUCCI-diń "Kóbelek" áni.
Bir eli jetpeı tóbege, ishte kóbelek
Syryn kim biledi senen basqa
Óziń ǵoı sebebi, meniń nesibem
Qandaı keremet taǵdyr seni jazǵany
Bul ánde jylamaıdy Jibek, tımeıdi jebeler
Ózińmen bólek jazam dastan
Men soqqan úıde ózińnen bólek
Elestete almaımyn janym basqany
"Bul án endi sondaı kerbez, syzyltyp oryndaǵan bolyp kórinip tur óz basyma. Biraq kóbelek degen nárse myna jerde kórinbeıdi. Kóbelek dep qoıǵannan keıin, ol jerde sımvol, astarlap sóıleý bolsyn bir belgili detaldar qosý kerek edi. "Babochkı v jıvote" degen bar ǵoı. Biraq qazaq sezimdi olaı sýrettemeıdi. Odan keıin "bir eli tóbege jetpeı" deıdi. "Tóbege eki eli jetpeı qaldy" deýi múmkin, biraq "bir eli jetpeı" degen qandaı sóz? "İshteı kóbelek" deıdi. "İshimdegi kóbelek" dese bir jón. Odan keıin "syryn kim biler senen basqa, óziń ǵoı sebebi meniń nesibem" deıdi. Adam adamnyń nesibesi emes. Adam - adamnyń juby, baǵy, baqyty, qosaǵy, jubaıy, zaıyby bolý múmkin. "Qandaı keremet taǵdyr seni jazǵany" degen jeri de bar. "Taǵdyr seni jazǵan" degeni taǵdyr qolymen jazyp otyr degenge keledi. "Taǵdyrǵa jazylǵan, taǵdyrǵa bitken, peshenege jazylǵan" degen basqa áńgime", - deı kele taldaýdy jalǵastyrǵan Aryn bylaı dep jalǵastyrady:
Til mamanynyń aıtýynsha, án mátinindegi "Jylamaıdy Jibek, tımeıdi jebeler" degeni ınversıanyń sátsiz túri bolsa, "Ózińmen bólek jazamyn dastan men soqqan úıde ózińnen bólek" - bul tavtologıanyń sátsiz túri".
Ázirge qaltam toly aýaǵa bolsa da, biraq men senimen baımyn
Sen barda júregim tynysh, sebebi júrek tek seni qalaıdy
Aspandaı taýeldi aıǵa
Ózimdi ózińe baılap
Bolamyn janyńda qýanysh sátterde jane de qıyn jaǵdaıda
Senimen kóńil-kúı - maýsym
"Ázirge qaltam toly aýaǵa bolsa da, biraq men senimen bolmaımyn senimen baımyn, senimen baımyn" – "sen meniń baılyǵymsyń , berekemsiń" degendi "senimen baımyn" dep kálkalaǵan. Sodan keıin "kóńil kúı - maýsym" degeni "Svet nastroenıa – sınıı" degenge eliktep shyǵarǵany ǵoı. "Belýchılaýsyń, belýchıdaısyń". Qazaq tilinde teńeýdiń -daıyn, -deıin, -taıyn,-teıin degen formalary bar. Mysaly, "búrkitteıin, bulbuldaıyn" dep aıtýǵa bolady. Biraq, "Belýchılaýsyń" dep aıtý qazaq teńeýinde joq. "Ómirlik tasqynnan oıǵa batyp men qutqaratyn jaǵalaýsyń" deıdi. Tasqyn qandaı? "Ómir - tasqyn" dese bolar, biraq "ómirlik" dep -lyq,-lik degendi jalǵaý bul jerde artyq", - dep túıindeıdi maman.
Bul mamannyń taldaý jasap kórgen biren-saran óleń mátinderi ǵana. Aryn Qunanbaıulynyń paıymynsha, sózdiń qadiri ketken jerde oıdyń qadiri de tómendeıdi. Qazirgi qazaq jastary aıtyp júrgen, tyńdap júrgen án mátininiń sapasy alańdatarlyq. Bunda tek til máselesi emes, ulttyq tanym, estetıka, sóz mádenıeti syndy mańyzdy dúnıeler de bar.
Til janashyry halyqqa usynatyn kez kelgen shyǵarma kórkem bolýy kerek deıdi. Uly Abaıdyń "Sóz túzeldi, tyńdaýshy sen de túzel" degen óleń joldary bar.
Aryn Qunanbaıulynyń aıtýynsha, endi aıtýshy túzelýi kerek.
"Tyńdaýshy túzelip otyr. Aıtýshy jaqsy, súbeli, salmaqty sóz usyna bilýge tıis. Qazir talǵam ózgerdi. Qoqyr-soqyrdy, ahahaý-sahahaýdy bere berýge bolmaıdy", - dep qorytty ol oıyn.