31 mamyr – Qýǵyn-súrgin jáne asharshylyq qurbandaryn eske alý kúnine oraı
«Asyra silteý bolmasyn, asha tuıaq qalmasyn» degen uran qazaqty qandaı halge jetkizdi? Alapat ashtyq qynadaı qyrmaǵanda, búginde 80 mln qazaq jer basyp júrer me edi... Biz bul maqalada ult tarıhyndaǵy eń úlken náýbettiń biri – asharshylyq aqıqatyn sóz etpekpiz.
Táýelsizdik tańy atyp, el bolyp eńsesin tiktegenge deıingi kezeńde túrli qaıǵy-qasiret pen náýbetti basynan ótkergen qazaqtaı halyq jer betinde neken-saıaq. Sonyń ishinde, ásirese, san mıllıondaǵan adamnyń ómirin jalmaǵan alapat ashtyq – qazaq halqynyń XX ǵasyrdaǵy eń úlken tragedıasy boldy. Sodan beri qanshama tań atyp, kún batty. Biraq sherli shejire umytylǵan joq. Ásirese, náýbettiń shet jaǵasyn kórgender ony oılaǵanda kúni búgin de aza boıy qaza bolady. Asharshylyq kezinde joǵarǵy jaqqa berilgen bir esepte: «Jylqynyń qıynan suly jınaý, ólgen maldyń terisin jep qoıý oqıǵalary jıi kezdesedi. Sońǵy kezderi tipti adam etin jegender týraly sóz taralyp ketti. Aýdandyq atqarý komıtetiniń málimeti boıynsha, eki tutqyn áıeldi alyp kelgende, shelekterinde pisirilgen adam eti bar bolyp shyqty. Tergep-tekserý barysynda bul adamdardyń udaıy molalardy arshyp, múrdelerdi qorek etetini belgili bolǵan...» degen másele aıtylǵany bar. Mundaı jan túrshiktirerlik jaǵdaılardyń biz áli estimegen, bilmegen deregi qanshama!..
1897 jyly júrgizilgen halyq sanaǵy boıynsha qyrǵyzdar – 200 myń, túrkimender – 280 myń, tájikter – 350 myń, ózbekterdiń sany sarttarmen qosa eseptegende 1 650 myń bolǵan. Al sol kezdegi qazaqtardyń sany 4 mln 84 myń dep kórsetilgen. Iaǵnı búkil Orta Azıa halyqtarynyń 50 paıyzyna jýyǵy qazaqtar bolǵan. Alaıda asharshylyq qazaq halqynyń tabıǵı ósimine úlken nuqsan keltirdi.
Kórnekti jazýshy Smaǵul Elýbaev: «asharshylyq bolmaǵan elderdiń tabıǵı ósimi qansha boldy, ıaǵnı olar keıingi 120 jylda qansha ese kóbeıdi degenge kelsek, qyrǵyzdar 22 ese, ózbekter 20 ese, qazaqtar 4 ese ǵana kóbeıgen bolyp shyǵady. Eger de úsh asharshylyq, azamat soǵysy, 37 jylǵy repressıa bolmasa, qazaq qansha bolar edi? 1897 jylǵy 4 mln 84 myńdy 20 esege kóbeıtińiz. Demek, 80 mln qazaq búginde jer basyp júrgen bolar edi, – deıdi. Bul – áli eshbir ǵalym, eshbir tarıhshy jarıalamaǵan málimet.
1930 jyly aýylda turatyn qazaqtar sany 5 mln 873 myń dep kórsetilse, qalada 732 myń qazaq turatyny anyqtalǵan. Qazaq dalasyn jappaı ashtyq jaılaǵan 1932 jyly aýyl halqynyń sany 2 mln 493 myńǵa deıin kemip ketken. Asharshylyq saldarynan, bar bolǵany 10-15 jyldyń ishinde halyq eki ese azaıdy. Qazaqtar tek 1970 jyly ǵana 1926 jylǵy deńgeıdegi halyq sanyna jetti.
– Aqtar da qyrdy qazaqtardy, qyzyldar da qyrdy. Óıtkeni olarǵa mal kerek boldy, sodan keıin jergilikti halyqty tonap jiberdi. Sonyń saldarynan 18-19 jyldary asharshylyq boldy qazaq dalasynda. Bul birinshi asharshylyq bolatyn. Birinshi asharshylyqtyń saldary týraly Turar Rysqulov Sovetterdiń Tótenshe sezinde, 1919 jyly: «2 mln-daı adam qazaqtardan asharshylyqqa ushyrady, sonyń ishinde qyrylǵandary – 1 mln 214 myń adam» dep málimdedi. 1921–1922 jyldary taǵy da asharshylyq boldy. Sodan keıingi asharshylyqtyń eń úlkeni, eń sumdyǵy – 1931, 1932, 1933 jyldary boldy. Bul tap-taza Goloshekın men Stalıniń uıymdastyrǵan asharshylyǵy boldy, – deıdi Smaǵul Elýbaev.
Urda-jyq sıpattaǵy ujymdastyrý saıasaty Qazaqstandaǵy adam aıtqysyz náýbetke aparyp soqtyrdy. «Asyra silteý bolmasyn, asha tuıaq qalmasyn» uranyn tý etken naýqan «Kishi Oktábr» dep ataldy. Onyń negizgi dem berýshisi – Goloshekın boldy. Bólshevıkter qazaqtyń mal baǵýynyń ózin «nadandyq», «topastyq» dep sanady. Qazaq halqyn asyrap kelgen mal sharýashylyǵy ekenin túsingisi kelmedi.
Bul rette tarıhshy ǵalym Talas Omarbekov bir suhbatynda: «Qazaqty «halyq» dep mensingen joq, «Keńester Odaǵynda 122 ult bar» dep ózderi resmı málimet beredi. Sol 122 ulttyń ishinde qazaq saýatsyz, maldyń sońynda júrgen, nadan... eń bir sorly ultqa jatqyzyldy. Osyndaı jaǵdaıda, qazaqqa Kremlde otyrǵan, Stalın bastaǵan úlken basshylyq «Keńester Odaǵyn asyraýshy halyq retinde qarady. Sondyqtan da Qazaqstanǵa «Lenıngrad-máso» dep atalatyn aksıonerlik qoǵamnyń músheleri kelip, et alyp ketýmen aınalysty, olar tipti Qazaqstannan shyqpaı qoıdy. Odan keıin «Soıýz-máso» degen jumys istedi. Olardyń bári Goloshekınge baǵynbaıdy, Qazaqstandy basqaryp otyrǵan. Goloshekındi olar qaıta qorqytty jınalystarynda: «Seni ornyńnan aldyramyz, partıadan shyǵartamyz. Et daıyndaý josparyn nege oryndamaısyń, Lenıngrad, Moskva, ındýstrıaldyq qalalar, Qyzyl Armıa et kútip jatyr» dep... Dástúrli mal sharýashylyǵyn kúıretip, barlyq etti ortalyqqa alyp ketkennen keıin qazaq ashtan qyrylmaǵanda qaıtedi?!» – degeni bar.
Et daıyndaý naýqany ındýstrıalandyrý kezinde bastaldy. Ol kezde Reseıdiń iri qalalary men Qyzyl armıanyń negizgi bóligin etpen Qazaqstan qamtamasyz etti. Jumysty barynsha tezdetý úshin Goloshekın árbir temirjol stansıalarynyń janynan úlken alańdar ashty. Maldy sol jerge aıdap kelip soıyp, birden vagondarǵa tıep, úzdiksiz jóneltip jatty. Keıinnen Lenıngradtaǵy, Máskeýdegi et kombınattaryna mal top-tobymen tirideı de áketiletin boldy.
Talas Omarbekovtiń jazbasyna súıensek, 1931-33 jyldary et daıyndaý maqsatynda Qazaqstannan 15 mln bas maldy alyp ketken. Al 15 mln degenińiz – tutas bir memlekettiń mal sharýashylyǵy.
Náýbet tusynda halyqqa múıiz salyǵy, súıek salyǵy salyndy. Qazaqtar japan dalada shashylyp jatqan súıekterdi, ań terilerin, sondaı-aq múıiz jınap ótkizdi. Tyshqannyń terisin ótkizý úshin tyshqan aýlady. Mal qyrylsa, súıegin, múıizin, terisin túgel ortalyqqa jóneltti. Aýyl sharýashylyǵy ónimderin daıyndaý naýqany el ashtan qyrylyp jatsa da toqtamady. Memleket múlkin saqtaý týraly 1932 jylǵy zańǵa sáıkes, bir ýys bıdaı úshin atý jazasy men 10 jylǵa túrmege qamaý uıǵaryldy. KSRO Halyq komısarlar keńesi men Ortalyq atqarý komıtetiniń 1932 jylǵy qaýlysy boıynsha memleket, kooperatıv, ujymshar múlkin urlaǵan adam jasaǵan qylmysynyń aýyr-jeńiline qaramaı atyldy.
– Negizinen, qazaq halqy qyryldy. Árıne, bul jaǵdaı ishinara basqa ult ókilderin de sharpydy. Biraq negizgi aýyrtpalyq qazaq halqynyń moınynda boldy, – deıdi QR Ortalyq memlekettik arhıvi dırektorynyń orynbasary Márzıa Jylysbaeva.
Qazaqstannyń Almaty, Shymkent, Semeı, Áýlıeata, Qyzylorda, Aqtóbe, Qostanaı sıaqty iri qalalarynyń kósheleri ashtan ólgenderden aıaq alyp júrgisiz jaǵdaıǵa jetti. Máıitterdi jınaý úshin arnaıy jasaqtar quryldy. Qazaqstannyń Halyq jazýshysy Ábdijámil Nurpeıisov bul jumysqa tipti qarshadaı qyzdardyń da tartylǵanyn belgili aqyn Márıam Hakimjanovadan estigenin aıtady. Náýbet tusynda máıit jınaǵan órimdeı qyzdardyń arasynda sol kezde Almaty pedýchılıshesinde sabaq bergen Márıam apaı da bolǵan eken. Aıtýynsha, Gogol kóshesiniń boıyndaǵy jataqhanadaǵy qyzdardy erte oıatyp, tań qarańǵysynda, qala halqy oıanǵansha kóshede jatqan ólikterdi arbaǵa tıetip, qalanyń syrtyndaǵy saı boıyna aparyp tastap otyrǵan. Márıam apaıdyń: «Tastaı qarańǵyda shyqsaq, qarda ólip jatqan qaraıǵan adamdardy kóremiz. Eńirep jylap júrip, basymyzdy kótermeı, qolynan, aıaǵynan ustap, sereıip jatqan adamdardy arbaǵa tıeıtinbiz», – degen sózin syr ǵyp aıtqan-dy abyz jazýshy bir áńgimesinde.
Kezinde Reseıden jer aýdarylǵan ákesimen birge Almatyǵa kelip, turaqtap qalǵan dáriger Tatána Nevadovskaıanyń «Qazaqstan tragedıasy» atty óleńiniń qoljazbasy QR Ortalyq memlekettik arhıvinde saqtaýly. Ol kóz aldynda jantásilim etken adamdardyń aıanyshty halin:
«Qazaǵym ash, ash ıtteı bop ulyǵan,
İsip-kepken, tym qaıǵyly, qıyn hal.
Ólip jatyr buratylyp ashtyqtan,
Kúıinemin, meniń táýir kúıim bar», – dep sıpattaǵan eken...
Eldegi ózegi talǵan jurttyń kómek surap jazǵan hattaryna Goloshekın men onyń serikteri selt etken joq. Júsipbek Aımaýytov bastaǵan qazaq zıalylary jylý jınap, ash-jalańash jurtqa kómektesýge tyrysty. Bólshevıkter bul kezde de jalǵan jalamen Alash qaıratkerleri ústinen is qozǵaýdy toqtatpady. Eldegi jaǵdaıdan Ortalyqtaǵy baspasóz arqyly habardar bolǵan Mustafa Shoqaı «Iash Túrkistan» betinde udaıy maqalalar jarıalap, bólshevıkterdiń qazaqqa qyrǵıdaı tıgen solaqaı saıasatyn áshkereleýmen boldy. Al sol kezde Sovnarkom tóraǵasynyń orynbasary qyzmetin atqarǵan Turar Rysqulov qazaqtyń aýyr halin aıtyp, Stalınge tikeleı hat jazdy.
STALINGE HAT
... Ashtyq pen indettiń saldarynan birqatar qazaq aýdandarynda jáne qonysynan aýǵandar arasynda adamdardyń qyrylyp jatqany sonsha, bul másele ortalyq organdardyń shuǵyl aralasýyn qajet etip otyr. Qazaqstanda qazaq halqynyń belgili bir bóligi dýshar bolǵan mundaı múshkil jaǵdaı ózge ólkelerdiń ne ózge respýblıkalardyń eshqaısysynda joq.
... Qazaqstannyń ókilderi Máskeýge kelip júrip, ortalyq sovettik organdardyń aldynda birde-bir ret Qazaqstanda bolyp jatqan jaǵdaı týraly resmı másele qoımaǵan. Bul azdaı-aq olar qonys aýdarýdyń sebepterin basqasha túsindirýge tyrysyp baǵady...
... Bul máseleniń mańyzy zor bolǵandyqtan, sizdiń osy hatpen tanysyp, atalmysh jaıǵa aralasýyńyzdy, sóıtip, ajalyna ashtyq jetkeli turǵan kóptegen adamdardyń ómirin saqtap qalýǵa kómektesýińizdi ótinemin.
Turar Rysqulov
Ashtyq pen ústi-ústine salynǵan salyq aýyrtpalyǵy halyqty ashyndyryp, narazylyq jappaı kóteriliske ulasty. 1929-31 jyldary Qazaqstanda 372 kóterilis bolyp, oǵan 80 myńǵa jýyq adam qatysty. Ásirese Sozaq, Shemonaıha, Buqtyrma, Yrǵyz, Qazaly, Qarmaqshy, Abyraly, Búıin-Aqsý, Shyńǵystaý, Qastek, Balqash, Shubartaý, Mańǵystaý jáne basqa da birqatar aýdandardaǵy qozǵalystar erekshe boldy jáne aıaýsyzdyqpen basyp-janyshtaldy. Taryqqan, toryqqan jurt jan saýǵalap, kórshiles memleketterge bosyp ketti.
... Qalaı bolǵanda da, tarıh bárin óz ornyna qoıyp berdi. Dáýreni ótken ozbyr júıe kelmeske ketti. «Myń ólip, myń tirilgen» qazaq el bolyp eńsesin tiktedi. Alaıda tarıhtyń ashshy sabaǵynan taǵylym alý úshin sherli shejireniń urpaq jadynda bolǵany abzal.