Biz búgin qazaq anımasıasynyń básin bir satyǵa joǵarylatqan «Bás», «Bárinen de sen sulý», «Shańyraqtyń ıesin izdep júrmin», «Balaly úı – bazar», «Saýǵa», «Jumaq degenimiz...», «Qoshaqan», «Jalqaýbek» syndy múltfılmder túsirgen Úmit jáne Marjan Jubanyshtar týraly aıtatyn bolamyz. Iaǵnı óner kóginde qazaqy týyndylarymen, erekshe qoltańbasymen qanat jaıǵan anasy men qyzynyń shyǵarmashylyǵyna úńilemiz. Olardyń joǵaryda atalǵan týyndylarynyń ishinde, ásirese, «Shańyraqtyń ıesin izdep júrmin» anımasıasy kóptiń yqylasyna bólenip, Japonıa, Qytaı jáne Túrkıa memleketterinen aıtýly júlde alyp keldi.
Úmit JUBANYSH, sýretshi-bezendirýshi, Qazaqstan Sýretshiler odaǵy men Kınematografıster odaǵynyń múshesi:
ASPAN – BALA BİTKENNİŃ QIALYN USHTAITYN KEŃİSTİK
– Óne boıy ulttyq kolorıtke tunyp turǵan «Shańyraqtyń ıesin izdep júrmin» múltfılminiń ataýy da, bas keıipkeriniń esimi de erekshe eken, Tynjy degen kim jalpy?
– Tynjy – ózim ǵoı. Iaǵnı avtobıografıalyq oqıǵalar jelisimen týǵan personaj. Otbasynda alty qyz boldyq. Bala kúnimde ákemniń «qyzdar erteń jónine ketedi, al myna jıǵan-tergenim kimge qalady, shańyraqtyń ıesi bolýy kerek» dep ylǵı jabyrqap otyratyny esimde. Ákemniń sútkenjesi, erkesi boldym. Meni Tynjy dep ataıtyn. «Tynjy» degenimiz – adamnyń ishindegi oǵan maza bermeıtin erekshe kúsh. Kishkentaı kúnimde bir ornynda baıyz taýyp otyra almaıtyn, óz-ózine syımaı, tynshymaı, ár nársege urynyp júretin qıalı, buzyqtaý bala bolyppyn. Ápkelerim óz degenine kóndirgisi, úı sharýasyna jekkisi kelgende, ákem marqum «Tıispeńder oǵan, ishindegi tynjy buny tynysh otyrǵyzbaı tur. Jumsamańdar, júre bersin» deýshi edi.
Múltfılmdegi kishkentaı Tynjy qyz da bolsa aýyl uldarymen birge báıgege de shabady. Kórshisiniń «Báıgege qyz shaba ma eken?!» dep ákesin muqatýy, kúsh-qýaty qaıtqan ákeniń atqa kóterilip minýge qaýqary jetpeı esekti ertteýi, kórshiniń «Jubeke, endi atqa mine almaısyz, meniń buzyǵym minsin» dep atyn zorlyqpen alyp ketýi, osynyń bári múltfılmde kórinis tabady. Tipti bolmaǵasyn únemi muńǵa batyp, kúrsinip otyratyn ákesin qýantqysy kelgen Tynjy «shańyraqtyń ıesi» degen zatty taýyp ákelý úshin jolǵa shyǵady. Tapqan, tappaǵanyn oqyrmandar týyndymyzdan bile alady.
– Shynaıy ómirden alynǵandyqtan bolar, ár oqıǵasy senimdi, maǵynaly. Sondyqtan da mundaǵy shyǵystyq tanym-túsinik, syrly sújet kim-kimdi bolsa da baýrap alary sózsiz. Osynshalyqty ulttyq reńke baı týyndyǵa qansha ýaqyt jumsadyńyzdar?
– Sol balalyq shaǵymnyń oqıǵalaryn sózben órnektep, senarı jazý úshin 15-17 jyldaı ýaqyt ketti. Bertin kele yqshamdap, óńdep shyqtym. Áli de shıkileý tustary bar-aý dep, on oılanyp, júz tolǵanyp júrgenimde qyzym Marjan da oqýyn bitirdi. Ol áýeli A.Jubanov atyndaǵy saz mektebin oqyp, odan soń O.Tańsyqbaev atyndaǵy óner kolejin, sosyn T.Júrgenov atyndaǵy óner akademıasyn rejıser-anımator mamandyǵy boıynsha bitirdi. Qyzym stýdent kezinde «Sen sulý» degen jobany jasaǵan bolatyn. Qyzymnyń qolynan bir nárse keletinin túsindim de, «shańyraqtyń ıesin» birge tabýǵa usynys aıttym. Bul anımasıany jasap shyǵarýǵa tórt jarym jylymyzdy berippiz. Óz qarajatymyzǵa jasap shyqtyq. Dálirek aıtsam, bizdi IT salasynyń mamany – Maǵjan ulym qarjylandyrdy. Bizge kómektesken anımator dosymyz Arystanbek Qasenovke aılyǵyn tólep bergen de balam.
– Keıipker Tynjynyń ár qadamy, is-áreketi kúndelikti oqıǵalarmen ǵana emes, ǵaryshtyq keńistikpen, aspan álemimen, mıftik obrazdarmen órbip otyrady. Bul kimniń ıdeıasy?
– Bala kúnimizde aýylda kepe qoranyń ústine shyǵyp, qıaldyń qanatyna otyryp alyp kókke ushatynbyz. Qoranyń ishinde qoı-eshkiler, al tóbede, bıikte júrgen men dep oılap, ǵajap álemniń qushaǵyna enip ketýshi edim. Iá, dál baıqapsyz, múltfılmde jylt-jylt etken kosmostyq jaryqtar óte kóp. Jalpy, ǵarysh, aspan – bala bitkenniń arman, qıalyn ushtaıtyn keńistik ǵoı. Sondaǵy kishkentaı Tynjynyń armany ákesine shańyraqtyń ıesin taýyp ákelip qýantý, úlken kisiniń sózimen aıtqanda «ómirin uzartyp, jan-jaǵyn jaryq sáýlege toltyrý» bolatyn.
Men osy rette Marjan qyzyma úlken alǵysymdy bildiremin. Meniń ishki oıymdy uńǵyl-shuńǵylyna, qaltarys-bultarysyna deıin túsine bilgen, mıymnyń árbir qyrtysyndaǵy oıymdy aınytpaı berip, sony joǵary deńgeıde jetkize aldy. Qazirgi tilmen aıtqanda, myqty tandem qura bildik.
– Qazirgi qazaq anımasıasynyń jaǵdaıy qandaı? Syn aıtýshylar joq emes áli de. Bul salaǵa memleket tarapynan qoldaý, kómek qandaı?
– Qazirgi anımator jastardyń aıaq alysy qýantady. Máselen, Adaı Ábildaev «Kúltegin», «Ańshy» degen múltfılmderdi, Tilek degen jigit «Muzbalaqty» jasady. Tek jetkilikti deńgeıde qoldaý jetispeı jatyr der edim. 10 mınýttyq múltfılm shamamen alty-jeti aı jasalýy kerek. Al bizde qarjy bóline sala, eki aıdan soń nátıjesi suralady. Aıtylǵan ýaqyttan bir kún keshikseń, aıyppul tóleısiz. Tereńinen túsinbeıtinder múltfılmdi jeńil-jelpi dúnıe dep oılaıdy. Máselen, bir qımyldy bir sekýndta qozǵaý úshin 24 sýret jasalý kerek. Al turý, júrý, sóıleý, sekirý sıaqty qımyl-qozǵalys úshin qansha ketetinin ózińiz baǵamdaı berińiz. Máselen, «Shańyraqtyń ıesin izdep júrminde» elý shaqty shaqty personaj bolady dep oılaǵanbyz. Bir qarasaq 188 personaj jasap tastappyz. Anımasıa degenińiz qıal-ǵajaıypqa toly álem ǵoı! BAQ arqyly telearnalarǵa, túrli áleýmettik jelilerge shyqqymyz keledi. Biraq bári qarajat suraıdy. Ol úshin memleketten qoldaý kútetinimizdi de jasyrmaımyn. Shamamyz kelgeninshe tegin taratyp júrmiz. Sebebi, balalar kontentin kóbeıtkimiz keledi, olar ulttyq qundylyqtarymyzdan nár alyp ósse deımiz.
Marjan JUBANYSH, jas rejıser-anımator:
BALALAR KONTENTİN KÓBEITKİMİZ KELEDİ
– Marjan, siz qalada týyp, qalada óstińiz. Biraq árbir anımasıalyq shyǵarmańyzdyń mán-mazmuny ulttyq naqyshqa turyp tur desek bolady. Osy oraıda «Ustazy myqtynyń – ustanymy myqty» desek jarasar, bálkim?
– Árıne. Anam Úmit aǵam Maǵjan ekeýmizdi kishkentaı kezimizden kórmelerge, shyǵarmashylyq keshterge súırep júretin. Qaımaǵy buzylmaǵan qazaqy aýylǵa da jıi aparatyn. Ulttyq hám rýhanı qundylyqtardy boıyma solaı sińirdim dep oılaımyn. Ózimniń de júregim óner dep soǵa bastaǵan soń, kórgen, túıgenderim oı-qıalymmen úılesim taýyp, osy jolǵa tústim. Anamnyń aıtýynsha, naǵashy ájem óte áńgimeshil kisi bolǵan eken. Kórkem sózdermen órnektep jetkizer árbir taǵylymdy áńgimesi bala júregine sol kúıi quıyla ketetin kórinedi. Keıin sol áńgime, oqıǵalardyń bárin qylqalammen, túrli boıaýmen tilsiz sóılete bastaıdy. Tipti aýyl keıipkerleriniń beınesin, tynys-tirshiligi kádimgi asqabaqtyń qaýaqtaryna jaza bastaǵan. Kartınalaryndaǵy oqıǵalardyń basym bóligi shyǵystyq motıvpen órilgen. Maǵan anamnyń jumystarynyń ishinen mahabbat, sezim, tabıǵat, aýyl taqyryptary erekshe unaıdy.
Anamdy birde bir kýrstasy «Qazaqfılmde» «Qańbaq shal» múltfılmin birge jasaýǵa shaqyrady. Sodan beri Almatyǵa turaqtap, ónimdi jumys istep keledi. «Qazaqfılmnen» bólek, «Aıgólek» jýrnalynda, «Mektep», «Almatykitap» baspasynda da qoltańbasy bar.
Maǵan anam: «İshimde sheshemnen qalǵan, baıaǵy dástúrli aýyl tirshiliginen qalǵan, ózimniń qıalymmen ushtasqan kóp dúnıe jatyr. Sony shyǵarýǵa kómektesshi», – deıdi únemi. Iá, men anamnyń sýretkerligin álemge pash etkim keledi. Sebebi, onyń qoltańbasynda ult tárbıesine baǵdarsham bolarlyq kúsh, energıa bar. Sony durys baǵytta paıdalanǵymyz keledi.
– Jalpy, ónerdi jankeshti adamdar jasaıdy ǵoı. «Shańyraqtyń ıesin izdep júrmin» múltfılmi anımasıanyń otany bolyp sanalatyn Japonıada gran-prı ıelengeni eleń etkizdi bizdi. Sol sáttegi sezimińizben bólise otyrsańyz.
– Biz bul múltfılmde ulttyq minez ben bolmysty, shańyraqtyń qadirin, adamdar arasyndaǵy kózge kórine bermeıtin názik baılanysty kórsetýge tyrystyq. Kóz maıymyzdy taýysyp jasaǵan týyndymyz Tokıoda ótken «Tokyo film award» festıvaliniń gran-prıin jeńip aldy. Sóıtip «Ulttyq anımasıaǵa qosqan úlesi úshin» marapatyn ıelenip, álemdegi TOP-5 fılmniń qataryna endik. Sol jeńisimizden keıin olar bizdi «sheberlik synybyn» ótkizýge shaqyrdy. Osy sátte eki ese arqalanyp kettik desek bolady. Bir qyzyǵy, olar da biz sekildi ul balany shańyraqtyń murageri dep áspetteıdi eken.
Osy múltfılmimizge qyzyǵýshylyq tanytan túrik baýyrlarymyz da attaı qalap surap alyp, óz elinde kórsetti. Kórermender 150 adamdyq zalǵa syımaı, 200 adamǵa oryn berildi. Sondaǵy júregimniń qýanyshqa tolǵan sátin sózben órnektep jetkize almaspyn. Eń birinshi kezekte eshqashan ózin kórsetýge umtylmaǵan, sheberhanasynda eleýsiz ǵana shyǵarmashylyǵymen aınalysyp otyra beretin anam úshin qatty qýandym. Sondaı-aq, ózimizdiń otandyq «Baiqonur» festıvalinde «Eń úzdik senarı» nomınasıasyn jeńip aldyq. Otandyq demekshi, múltfılm jaryqqa shyqqan 2022 jyly Almatydaǵy «Esentai Mall» saýda úıinde de anımasıamyzdyń tanystyrylymyn jasadyq. Kópbalaly analarǵa, órenderge shaqyrý bıletin jiberdik. Men ózimizdiń qarakózderdiń osyndaı ulttyq qundylyqtarmen sýsyndap óskenin, qadirlegenin, kórgenin qalaımyn.
Qytaıdaǵy Chengdu qalasynda ótken «The Golden Panda Award Festival»-ge de shaqyryldyq. Fılmimizdi «Otel monstrov Transılvanıa» sıaqty deńgeıdegi fılmdermen teńestirip, eń úzdik bes fılmniń qataryna qosqany da úlken mártebe boldy biz úshin. Belgili mádenıettanýshy, mıfolog Zıra Naýryzbaevanyń bizge «Túrki topyraǵyna anımasıanyń dánin ekken Ámen Qaıdarov aǵamyzdyń izi óshpepti» dep baǵa bergenin de aıtyp ketsem artyq bolmas. Aıtpaqshy, byltyr «Shańyraqtyń ıesin izdep júrmin» TURKTAV qorynyń baspasynan túrikshe kitap bolyp basylyp shyǵyp, kishkentaı oqyrmandaryna jol tartty.
Osyndaı marapattar bizdi shabyttandyryp, alǵa jeteleýde. Anam ekeýmizdiń egiz lebizimizden týyndaǵan «Tynjy» stýdıamyzda jańa jobalarymyz dúnıege kelýde. YouTube platformasynda búldirshinderge arnap qazaqsha kontentti kóbeıtý úshin umytylyp bara jatqan óleńderimizdi jańartyp, anımasıalyq klıpter jasaýdy qolǵa aldyq.
– Qoǵamdyq kólikte kele jatqanda baıqaımyz, balalarǵa telefonnan mýltık qosyp qoıatyn ata-analar kóp, aıaldamaǵa jetkenshe jylamaı tynysh otyrsa deıdi ǵoı, árıne. Sonda kóbi sheteldik anımasıalardy kórip otyrady...
– Jalpy, múltfılmniń balanyń damýynda róli orasan. Bálkim ol jaǵy kózge kórinbes, biraq búgingideı besiktegi bóbekter de gadjetke jipsiz baılanǵan zamanda olardyń tili osyndaı múltfılmder arqyly shyǵady. Máselen, bir jyldary otandyq telearnalardan jıi kórsetilgen Kraýstyń «Aldar kósesin» alaıyq. Ol nemistigine, pysyqtyǵyna salyp bizdiń jigitterdiń aldyn orap ketti. Shyny kerek, personajdary pálendeı tartymdy deı almaısyz. Múltfılm keıipkerleri balalardy baýrap alatyndaı jaǵymdy bolýy kerek. Bala tabıǵaty ádemilikti súıedi emes pe.
Degenmen kóp dúnıe qarjyǵa kelip tireledi. Sondyqtan «ınemen qudyq qazǵandaı» eńbek etip júrgen, 10-20 mınýttyq ǵana anımasıaǵa alty-jeti aıyn jumsaıtyn jankeshti, shyǵarmashyl anımatorlardyń eńbegin saralaıtyn, ádil baǵalaıtyn kórkemdik keńes, arnaıy komısıa bolsa deımin. Aıtpaqshy, «Shańyraqtyń ıesin izdep júrmin» týyndymyz jýyrda YouTube-qa shyqty. Basqa múltfılmderimizdi áleýmettik paraqshamyzdan da kórýge bolady. Kishkentaı dostarǵa sapaly kontent hám tartymdy, súıkimdi personajdarǵa baı qazaqsha múltfılmderdiń kóp bolýyna tilekshimin.
