Kınotaný - kıno teorıasy men tarıhyn zertteýdi qamtıtyn erekshe sala. Bul baǵyttaǵy mamandardyń eńbegi akademıalyq izdenis pen ǵylymı taldaýǵa, sondaı-aq pýblısısıkalyq oı tolǵamdarǵa ulasyp jatady. Al 20-26 qyrkúıek aralyǵynda ótken IV Almaty halyqaralyq kınotanýshylar men kınosynshylar forýmy atalmysh mamandar úshin oı almasýdyń keń alańyna aınaldy. Forým barysynda TMD elderinen kelgen bedeldi tulǵalar ózderiniń avtorlyq dáristerin ótkizip, tárbıelik ári tanymdyq mańyzy zor jumystar atqardy.
Osy mańyzdy is-shara aıasynda «Qazirgi mádenı keńistiktegi kınotaný salasynyń orny men mańyzy qandaı?» degen saýaldyń týýy zańdylyq. Bul suraqtyń jaýabyn tabý maqsatynda biz otandyq, qyrǵyzstandyq, reseılik jáne ázerbaıjandyq kınotanýshylarmen suhbattasyp, olardyń oı-pikirlerin jınadyq.
Moldıar Ergebekov, Kınotanýshy, ónertaný doktory (Qazaqstan)
Qazirgi mádenı keńistikte, ásirese kıno salasynda, komýnıkasıa men jańa tehnologıalardyń qarqyndy damýy úlken serpilis ákeldi. Búginde fılm túsirý burynǵyǵa qaraǵanda áldeqaıda qoljetimdi bolyp kórinedi. Qarjylyq turǵydan da arzan sıaqty áser qaldyrǵanymen, eń bastysy - bul úderistiń aýqymy keńeıdi. Endi fılm tek kásibı stýdıalardyń emes, áýesqoı rejıserlerdiń de qolynan shyǵa bastady.
Alaıda fılm túsirý men ony kórý jetkiliksiz. Eń mańyzdysy - sol fılmniń ne jaıynda ekenin, onyń qalaı jáne qandaı maqsatpen túsirilgenin túsiný. Bul tusta bizge kómekke keletin sala - kınotaný. Kınotaný tek fılmdi taldaý ǵana emes, onyń mádenı, áleýmettik jáne tehnologıalyq mańyzyn ashyp kórsetýge baǵyttalǵan ǵylym.
Sondyqtan kınony qabyldaý mádenıetin, ıaǵnı kórermenniń fılmdi túsiný qabiletin damytý qajet. Bul «perceptiom» - qabyldaý kezeńi - kórkem týyndynyń qoǵammen baılanysyn qalyptastyratyn mańyzdy sát.
Qazirgi tańda kıno álemi san qyrly ári alýan túrli. Sol sekildi kınotaný salasy da keńeıip, jańa baǵyttarmen tolyqýy kerek. Biz tek fılm óndirisin ǵana emes, ony zertteıtin, taldaıtyn, túsindiretin mamandardy da kóbeıtýimiz qajet. Ol úshin kınotaný salasynda bilim berýdiń mazmunyn jańartyp, baǵdarlamalardyń sapasyn arttyrý - ýaqyt talaby dep esepteımin.
Sýltan Ýsývalıev, Kınotanýshy, ónertaný kandıdaty (Qyrǵyzstan)
Kınotaný salasynyń mańyzy týraly sóz qozǵaý - búgingi mádenı keńistikte asa ózekti másele. Mysaly, Qyrǵyzstandaǵy jaǵdaıǵa kóz júgirtsek, kásibı kınotanýshylardyń sany óte az. Olardyń qatarynda otyz jyldan astam tájirıbesi bar Gýlbara Tolomýshova jáne men ǵana barmyz deýge bolady. Al Qazaqstanda bul sala áldeqaıda júıeli damyp keledi. Munda belgili ǵalym, kınotanýshy Gúlnar Ábikeeva negizin qalaǵan kınosynshylar asosıasıasy tabysty jumys isteıdi. Búginde onyń quramynda 29 múshesi bar, bul óz kezeginde kásibı qaýymdastyqtyń qalyptasqanyn kórsetetin aıqyn belgi.
Degenmen, kınotanýdyń túpki máni nede? Eń aldymen, ol - kıno óneriniń jylnamasyn saqtaý jáne zerdeleý. Kıno tarıhyn zertteý arqyly biz qoǵamdaǵy mádenı, áleýmettik, rýhanı ózgeristerdi túsinemiz. Kınotanýshynyń basty mindeti - fılmdi tek jaqsy ne jaman dep baǵalaý emes, onyń kórkemdik tabıǵatyn, qurylymyn, ıdeıalyq mazmunyn tereń taldaý.
Kınotaný - obektıvti kózqaras qalyptastyrýdyń, kınoprosestiń baǵyt-baǵdaryn aıqyndaýdyń mańyzdy quraly. Ókinishke qaraı, bizde kınony akademıalyq ǵylym retinde zertteıtin ortalyqtar men synshylar qaýymy áli de jetkiliksiz. Sol sebepti kınotanýshylar eńbegine degen qyzyǵýshylyq ta baıaý qalyptasyp keledi.
Soǵan qaramastan, men bul salanyń bolashaǵyna senemin. Kınotaný -ýaqyt óte kele óz qundylyǵy aıqyndalatyn ǵylym. Sebebi kıno arqyly biz óz dáýirimizdiń rýhyn, mádenıetimizdiń ósý jolyn jáne qoǵamnyń kórkem jadyn saqtaımyz. Ýaqyty kelgende bizdiń eńbekterimiz bolashaq urpaqqa baǵyt-baǵdar bolyp, sol kezeńniń rýhanı aınasyna aınalatynyna kámil senemin.
Evgenıı Maızel, Kınosynshy, kınotanýshy, «Iskýsstvo kıno» jýrnalynyń avtory men redaktory (Reseı)
Búgingi kınotaný salasy kóbine ótken ǵasyrdyń fılmderine súıenedi. Alaıda, qazirgi zamannyń máselelerin zertteýge den qoıǵan ǵalymdar da barshylyq. Degenmen kınotanýdyń ǵylymı sala retindegi mańyzy jıi nazardan tys qalyp jatady. Teorıalyq bilim ekinshi orynǵa ysyrylyp, tájirıbe men ıntýısıaǵa ǵana ıek artý úrdiske aınalǵandaı.
Meniń oıymsha, eger jas kınematografıster kınosynshylar men kınotanýshylardyń eńbekterine nazar aýdarmasa, óz damý jolynda kóptegen múmkindikti joǵaltyp alýy yqtımal. Sebebi teorıasyz izdenis - baǵytsyz qozǵalys ispetti. Bir qatelikti qaıta-qaıta qaıtalaý qaýpi de sodan týyndaıdy.
Sondyqtan da, rejıser men senarıst úshin teorıany zertteý - óz kásibin tereń uǵynýdyń alǵashqy baspaldaǵy. Teorıanyń kómegimen adam tek óz túısigi men tájirıbesine súıenip baıqamaıtyn, ónerdiń ishki mehanızmderin ashady. Kıno ónerin teorıalyq turǵydan zertteý arqyly kókjıek keńeıip, shyǵarmashylyq túısik tereńdeı túsedi.
Ónerde dara kúsh jetkiliksiz. Shynaıy jańalyq pen sapaly nátıje tek adamzattyń jınaǵan bilimin meńgerý arqyly keledi.
Kınotaný - kınematograftyń tabıǵatyn, onyń zańdylyqtary men kórkemdik prınsıpterin aıqyndaıtyn ǵylym. Búgingi mádenı keńistiktegi kınotanýdyń róli erekshe: ol rejıserler men senarısterge beıneniń tili arqyly kórermenmen syrlasýdyń jolyn úıretedi. Kınonyń qalaı jumys isteıtinin túsiný - shynaıy ónerdiń bastaýy.
Inna Smaılova, Kınosynshy, ónertaný kandıdaty, FIPRESCI múshesi (Qazaqstan)
Meniń oıymsha, kınotaný men kıno syny – kınematograftyń barlyq qozǵalysyn biriktirip, onyń ishki mánin aıqyndaıtyn, kórkem oıdy jınaqtaıtyn úrdister. Búgingi tańda qazaqstandyq kınonyń jan-jaqty damýynyń ortasynda kınotaný salasynyń mańyzy erekshe. Ol zamanaýı mádenı keńistikte ne bolyp jatqanyn túsinýge, rejıserlik oılaýdyń qyr-syryn ashýǵa, qazaq kınosynyń jańa tendensıalaryn saralaýǵa múmkindik beredi.
Qazir «rejıser», «qazaq kınosy» sekildi uǵymdardy qaıta qaraý qajettigi týyndap otyr. Bul uǵymdardy ulttyq mádenıet kontekstinde túsindirý - ýaqyt talaby. Zamanaýı qazaq mádenıetiniń ótkenmen toǵysýy ekranda erekshe sıpatta kórinis tabýda, al osy úderisti tereń taldaý - kınotanýshynyń basty mindeti. Tarıhı jáne muraǵattyq derektermen jumys isteý de aıryqsha mańyzdy, sebebi onsyz otandyq kınonyń evolúsıasyn tolyq ashý múmkin emes.
Kınotaný tek teorıalyq izdenis pen mátin jazýdan turmaıdy. Búginde kınotanýshy beınemen, kadrmen, vızýaldy tilmen sóıleı bilýi tıis. Bul - ýaqytpen birge ózgergen kásibı bolmystyń jańa kórinisi. Sondyqtan men jas kınotanýshylardyń osy baǵytta erkin oılap, beıneli oıdy zertteý men taldaýda jańa ádisterdi ıgerýine úlken úmit artamyn.
Gýlbara Tolomýshova, Kınotanýshy, NETPAC pen FIPRESCI múshesi (Qyrǵyzstan)
KSRO ydyraǵannan keıin Qyrǵyzstanda jas maman retinde jalǵyz qalyp edim. Aǵa býyn áriptesterimniń biri zeınetke ketip, biri shetelge qonys aýdardy. Al men óz elimniń ulttyq kınosyn zertteýge den qoıdym. Ol 1990-shy jyldar edi - bári múlde basqasha bolatyn. Fılmderdi VHS-kassetalarǵa jazyp, poshta arqyly jiberip, jaýapty aptalap kútetinbiz. Tehnıka da, jaǵdaı da shekteýli bolsa da, ol kezeńdi entýzıazm men senimniń ýaqyty dep atar edim. Sol jyldary barlyǵymyzdyń armany bir - rejıser bolý edi.
Búginde jaǵdaı ózgerdi. Kınotaný mamandyǵy tanylyp, jastardyń nazaryn ózine aýdara bastady. Qazir olar bul salanyń qanshalyqty qyzyqty ári bolashaǵy bar ekenin túsinip keledi. Pýblıkasıalar men suhbattar, festıválder men marapattar - munyń bári jas býynǵa shabyt berip, olardy jańa izdenisterge jeteleıdi. Kınotaný - mádenı ómirdiń ortasynda bolýǵa, kıno arqyly qoǵamnyń tamyryn sezinýge múmkindik beredi.
Qazir men birneshe festıválderde qatar jumys isteımin. Bul fılmge degen bilim men sheksiz qumarlyqty talap etetin, toqtaýsyz júretin jumys. Stýdent kezimde teledıdarda óndiristik tájirıbeden óttim. Sol kezde bir redaktor maǵan qyrǵyz kınosy týraly baǵdarlama daıyndaýdy usyndy. Keıin, Akademıany támamdaǵan soń, maǵan:
«Qyrǵyz anımasıasynyń tarıhyn eshkim jazǵan joq, osy taqyrypty zerttep kórseń qaıtedi?» - dedi.
Sol sát meniń ómirimdegi jańa betburys boldy. Arhıvterdi aqtaryp, sırek materıaldardy jınadym, derekterdi taldap, zertteý jumysyn jazdym. Ýaqyt óte kele, meniń eńbegim halyqaralyq deńgeıde moıyndaldy. Araǵa on bes jyl salyp, ol «Dúnıejúzilik anımasıa tarıhy» atty úsh tomdyq jınaqqa endi.
Bıyl Qyrǵyzstanda tuńǵysh ret «ToonDook» atty anımasıalyq kınofestıval ótti. Maǵan osy festıvál aıasynda qyrǵyz anımasıasynyń tarıhyna arnalǵan bir saǵattyq baǵdarlama ázirleý tapsyryldy. Anımasıa salasynyń ardagerlerin shaqyryp, olardyń fılmderin kórsettik, birge pikirtalas ótkizdik. Bul men úshin erekshe sát boldy. Sebebi kezinde shaǵyn kýrstyq jumys retinde bastalǵan dúnıem búginde ulttyq mádenı muranyń bir bólshegine aınaldy.
Óz jolyma kóz júgirtsem, kınotaný jaı ǵana teorıalyq ǵylym emes ekenin anyq túsinemin. Ol - tiri mádenıetpen, adam jadymen, ýaqyttyń izimen jumys isteý óneri.
Jazgýl Ibraımova, Kınosynshy (Qyrǵyzstan)
Bul shynymen de oryndy suraq. Kınotanýdyń mańyzy orasan, óıtkeni búgingi kıno keńistiginde bolyp jatqan úderisterdi túsiný - mádenı damýdyń ajyramas bóligi.
Degenmen másele kınotanýdyń ózi qandaı jaǵdaıda damyp jatqanyna kelip tireledi. Mysaly, Qyrǵyzstanda áli kúnge deıin kıno syny men kınotanýǵa arnalǵan turaqty oqý júıesi qalyptasqan joq. Arnaıy mekteptiń bolmaýy da seziledi. Sol sebepti kásibı deńgeıde kıno zertteýmen aınalysatyn mamandar óte az. Ásirese bul salada akademıalyq daıyndyqtan ótken zertteýshilerdiń jetispeýi aıqyn baıqalady.
Kınotanýdyń mánin men urpaqtar sabaqtastyǵymen salystyrar edim. Sebebi kıno - óz dáýiriniń kórkem aınasy. Ol ýaqyttyń únin, qoǵamnyń tynysyn, adamnyń taǵdyryn, ulttyń mádenı jadyn dál ári áserli túrde jetkizetin óner. Basqa eshbir óner túri zamandy dál osylaı beınelep, sol qalpynda saqtaı almaıdy.
Osy turǵydan alǵanda, kınotaný - ýaqyttyń beınesin taldap, túsindirip, ony saqtap qalýǵa baǵyttalǵan erekshe ǵylym. Eger fılmderge ǵylymı jáne synı turǵyda kóz júgirtpesek, olar tek sórede shań basyp jatqan materıalǵa aınalyp, óz ómirin jalǵastyra almaı qalar edi.
Kınotaný fılmge jańa tynys beredi. Ol ekrandyq týyndyny mádenı qujatqa aınaldyryp, dáýir men adamdy tanýdyń qaınar kózine jetkizedi. Sondyqtan onyń qazirgi mádenı keńistiktegi róli aıryqsha. Qalaı desek te, kınotaný búgin jasalǵan týyndylar arqyly erteńgi urpaqqa jetetin rýhanı jady men mádenı tájirıbeni saqtap qalýdyń joly bolyp keledi.
Aıgún Aslanova, Kınotanýshy (Ázerbaıjan)
Menińshe, kınotanýdyń mańyzy áldeqashan dáleldengen. Bul qubylysty biz fransýzdyń «Jańa tolqyny», ıtalándyq neorealızm nemese ózge de kıno aǵymdarynyń dáýirinen aıqyn baıqaı alamyz. Tipti brıtan kınosynyń «ashýly jas jigitteri» sahnaǵa shyqqan tusta da, osy qozǵalystardyń túp-tamyry kıno syny men kınotanýdan bastaý alǵany anyq kórinedi. Kınematograf tarıhyn túbegeıli ózgertken tulǵalar dál osy syn men zertteý ortasynan shyqty. Mysaly, Fransýa Trúffo men Jan-Lúk Godar tek rejıser ǵana emes, kınony túsiný men zerdeleýdiń jańa paradıgmasyn qalyptastyrǵan tulǵalar edi. Olar ekrandyq tildi zerttep, beıneleý múmkindikterin keńeıtip, kıno óneriniń bolashaq baǵytyn boljaýǵa talpyndy.
Sondyqtan kınotanýdyń róli aıqyn: ol kınonyń artynda únsiz baqylaýshy bolyp qalmaıdy, qaıta onyń damý jolyn aıqyndap, bolashaǵyn qalyptastyrady. Ǵylymı zertteýler, synı maqalalar men taldaýlar – kınonyń qaı arnaǵa bet alyp bara jatqanyn, aldaǵy ýaqytta qandaı pishinge ene alatynyn túsinýge múmkindik beredi.
Qazirgi zaman mádenıetinde kınotaný erekshe oryn alady. Bul sala tek fılmder týraly taldaý jasaýmen shektelmeı, qoǵamnyń rýhanı bet-beınesin, kórkemdik damý deńgeıin, estetıkalyq talǵamyn aıqyndaıtyn mańyzdy quralǵa aınalyp otyr. Kınotanýshynyń eńbegi rejıserdiń oıymen, kórermenniń qabyldaýymen, ýaqyttyń únimen tyǵyz baılanysty. Sol sebepti kınotaný - óner men ǵylymnyń, oı men sezimniń toǵysqan keńistigi.
Forým aıasynda túrli elden kelgen mamandardyń oı-pikirleri osynyń dáleli ispetti. Olar kınony tek mádenı ónim retinde emes, ulttyń dúnıetanymyn, qoǵamnyń qozǵalysyn, tarıhtyń izi men bolashaqtyń baǵdaryn beıneleıtin kúrdeli qubylys retinde qarastyrady. Qazirgi kezde sıfrlyq tehnologıalar men jahandaný úrdisi kınoónerdiń jańa múmkindikterin ashyp, sonymen qatar onyń mazmundyq sapasyna úlken syn qoıyp otyr. Osyndaı jaǵdaıda kınotanýdyń mańyzy odan ári arta túsedi, sebebi ol kınony tek kórkemdik turǵyda emes, áleýmettik, fılosofıalyq, tipti etıkalyq turǵyda túsindirýge umtylady. Árbir fılmdi zertteý arqyly biz óz ýaqytymyzdyń rýhyn, qoǵamnyń oılaý mádenıetin jáne kórermenniń ishki álemin tanyp bilemiz.
Búginde kınony kórý mádenıeti men ony túsiný mádenıeti qatar damýy qajet. Kınotaný osy eki baǵyttyń arasyndaǵy kópir qyzmetin atqarady. Ol rejıserdiń kórkemdik oıyn kórermenge jetkizýdiń, al kórermenniń qabyldaýyn tereńdetýdiń tetigi bolyp tabylady. Kınotaný arqyly biz ulttyq kınematografıanyń damý jolyn saralap qana qoımaı, onyń álemdik kıno úderisindegi ornyn aıqyndaı alamyz. Bul sala - rýhanı jańǵyrýdyń, mádenı táýelsizdiktiń jáne ulttyq biregeıliktiń ajyramas bóligi. Sol sebepti kınotanýdyń damýy eldiń mádenı órisin keńeıtip, jańa shyǵarmashylyq urpaqtyń qalyptasýyna jol ashady. Kıno týraly oı aıtý - bolashaq týraly oı aıtý, al kınotaný sol bolashaqqa bastaıtyn zıatkerlik baǵyt bolyp qala bermek.