Túster álemi - til men tanym aınasy
Keı tústerdiń reńkin kózben kórip, túısinemiz, biraq ony sózben dál sýretteý keıde qıyn. Al qazaq tilinde tús ataýlarynyń baılyǵy tildiń de "reńkin" asha túsedi. Aqshamnews.kz tilshisi tústerge tán keıbir ataýlar men zertteýshilerdiń qyzyqty derekterin taldap kórdi.
Zertteýshilerdiń dereginshe, qazaq tilinde 1230-dan astam túr-tús ataýy bar. Onyń 15-i negizgi, al 300-ge jýyǵy týyndy jáne ótpeli reńkter.
Qylqalam sheberleri boıaýmen sýret salsa, qazaq sózdiń qýatymen-aq myńdaǵan reńk jasaı alǵan.
Tústerdiń jylysy men sýyǵy
Túster ekige bólinedi:
- Jyly tústerge: sary, qyzyl, qyzǵylt sary, qońyr jatady.
- Sýyq tústerge: kók, kúlgin, kógildir jáne jasyl túster enedi.
Mysaly, kúnniń túsi - jyly, aspannyń kókshil túsi - sýyq.
Qazaq túsinigindegi boıaýlardyń máni
Qazaq halqy tústerge tek kózdiń áseri retinde emes, rýhanı jáne mádenı sımvol retinde qaraǵan.
Belgili ǵalym Álkeı Marǵulan bylaı deıdi:
«Kók tús - kókke tabynýdyń, aspannyń sımvoly.
Qyzyl - ot pen kúnniń,
Aq - shyndyq pen qýanyshtyń,
Sary - aqyl-oıdyń,
Qara - jerdiń,
Jasyl - kóktem men jastyqtyń belgisi».
Sonymen qatar, dástúrli dúnıetanym boıynsha álem tórt baǵytqa bólinedi:
shyǵys - kók, ońtústik - qyzyl, soltústik - qara, al batys - aq túspen beınelengen.
Sózben sýret salǵan qazaq
Qazaq halqy tús pen reńkti dál ajyrata bilgen. Ár tústiń san alýan ataýy bar, olardyń kóbi jylqynyń túsine, tabıǵat kórinisterine, ne janýar túrlerine baılanysty aıtylady. Jazýshy-etnograf Tórahan Maıbas qazaqqa tán tústerdi bylaı jikteıdi:
Aq tús - tazalyqtyń nyshany.
Aǵyraq (solǵyn aq), áppaq (shymqaı aq), aqshyl (aralas reń).
Qara tús - turaqtylyq pen tereńdiktiń sımvoly.
Baıqara, qaraljyq, baran, baıqońyr sekildi reńkter osy tústen taraıdy.
Qyzyl tús - qýat pen ottyń túsi.
Alqyzyl, qyp-qyzyl, qyzǵylt, qyzǵyltym sıaqty reńkter qyzyldyń baı álemin kórsetedi.
Sary tús - aqyl men danalyqtyń belgisi.
Sap-sary, sarǵylt, sarǵyltym, shıkilsary, saryala - sarynyń san boıaýy.
Kók tús - aspan men máńgiliktiń belgisi.
Kógildir, kókshil, kókpeńbek, qarakók - sýyq ári tuńǵıyq reńkter.
Qońyr tús - tabıǵılyq pen baıyptylyqtyń beınesi.
Qop-qońyr, qońyrlyq, baıqońyr - sabyr men turaqtylyqty sıpattaıdy.
Jasyl tús - jastyq pen kóktemniń túsi.
Jasyldaý, jap-jasyl, jasylyraq - tabıǵattyń tirshiligin beıneleıdi.
Tústerdiń turmystaǵy kórinisi
Qazaq ómirinde tús tek boıaý emes - beıneleý tásili.
- Kıimde, oıý-órnekte, kıiz úı jabdyqtarynda túster úılesimi qatty saqtalǵan.
- Tabıǵat qubylystary túspen atalǵan: bozala tań, qyzyl ińir, aq boran.
- Adam túr-sıpatyn sıpattaýda da qoldanylǵan: ashań júz, sursha qyz, sarǵysh óń.
Etnograf Tórehan Maıbas «Qazaq balasy negizgi tórt tústiń qyryq reńkin jazbaı tanıdy. Bul - halyqtyń túske degen tereń tanymynyń dáleli», - dep keltiredi.
Qazaq tilinde tústerdiń názik aıyrmashylyǵyn aıyra bilý - sóz óneriniń bir bóligi.
Halyq «býryl sıyr» demeı, «tarǵyl sıyr» deıdi;
«bórte eshki», «býryl baıtal» sekildi naqty ataıdy.
Bul – tildiń dáldigi men mádenıettiń náziktigi.
Qazaq úshin tús - boıaý ǵana emes, dúnıetanym men ómirlik fılosofıanyń bir bóligi.
Túster arqyly halyq tabıǵatty, minezdi, kóńil-kúıdi beınelegen.
Sondyqtan túr-tús ataýlary - qazaq tiliniń baılyǵy ǵana emes, ult rýhanıatynyń kórinisi.