Aty ańyzǵa aınalǵan aktrısa Sábıra Maıqanovanyń týǵanyna – 110 jyl
ÓMİR MEKTEBİ
Jetimdik, qatal taǵdyr erte eseıtti. «Ómir degen kók muhıttyń tolqyny» mańdaıynan sıpamaı, jaǵaǵa san laqtyrdy. Eti tiri eken, sonaý Syr boıynan jaqyn juraǵattarǵa ilesip, Almatyǵa jetip, Saýda tehnıkýmyna oqýǵa tústi. Qarny toıyp tamaq ishpegen balaǵa satýshy bolý qol jetpesteı arman edi ol kezde. Páter jaldap, bireýdiń qorasynda turyp, ólmestiń kúıin keshti.
Osynaý azapty kúnderdi, satýshy bolamyn degen armanyn artqa qaldyryp, Alashtyń aıbyndy aktrısasyna aınalǵan Sábıra Maıqanova ońashada oı keshkende taǵdyrynan túıgen taǵylymmen tereń tynystap otyratyn edi. Adal bolý, eshkimge qıanat jasamaý – jetimdiktiń oǵan tartqan syıy osy. Solaı boldy da. Jaryqtyq «Artyq aqsha ustaýǵa qorqamyn. Balalaryma da osyny ómir boıyna aıtyp júremin. Adal eńbegińmen tapqan aqshany Qudaı boıyńa qut qylsyn dep otyramyn» deýshi edi.
Án salatyny bar edi. Qurbylary ortasynda «Qaratorǵaıdy» aıtatyn. Aıtqanda jáı áýesqoılyq emes, jan-tánimen berilip, tóńiregin uıytyp tastaıtyn. Sodan bul bir kúni teatr barady ǵoı. Qaıdan barsyn, qolynan jetelep, aparǵan da qojaıynnyń pysyq qyzdary. Sóıtip, onyń ómirinde kúrt betburys jasaldy. Tulymy jelbiregen órimdeı shaǵynda teatr tabaldyryǵyn attady. «Janyndaı jaqsy kórgen» satýshylyq sandalyp qaldy. Alǵashqy aıaq alysynan-aq alysqa shabatyn shyn júırik ekendigin tanytty. Ol kezde teatr úshin oqý bitirý, joldama degen mindet emes. Teatrdy kóteretin el ishinen kelgen osyndaı týma talanttar edi.
ULYLAR ULAǴATY
Biz búginde nege ótkenge jıi oralyp, jıi qalam terbeımiz. Óıtkeni, biz súıekke sińgen kóp asyl qasıetterimizdi joǵaltyp alǵan halyqpyz. Endi sony jıyp alý, búginge oraltý jolyndamyz. Keshegi ulttyń kórkemdik dúnıesi onyń birtýarlarymen bıik, ulylarymen ulaǵatty edi. Bir aqıqat bar. Tutas bir halyqtyń rýhanı damýynda qazaq teatry óziniń paryzyn, boryshyn adal atqaryp keledi. Sol qasıetti qara shańyraqtyń jibek baýyn ustap, ýyǵyn shanshyp, onyń ulttyń ulylyq uıasyna aınalýyna ólsheýsiz úles qosqannyń biri de biregeıi Sábıra Maıqanova edi. Sóılep ketse tańdaıy jaryq sheshen, tebirense tereń, tuńǵıyq tulǵamen kózi tirisinde birneshe ret suhbattas boldyq. Ár áńgimesinde ol beınebir obrazǵa enip ketip, ózin sahnada turǵandaı sezinýshi edi. Apaımen kezdesýge talaı márte oqtalyp, jolymyz túıispeı qaıtqan kúnder de bolǵan. Sondaı bir sáti túsken kúni bastalǵan myna bir áńgime onyń óner-ómir jolyna den qoıdyrǵan edi.
– Teatrǵa alǵash kelgen kezim, – dep bastap edi-aý, apaı. – Bir kúni teatr uly Muqańdy qarsy alatyn boldy. Muhańdy Narkompros alyp keldi. Úlken mahabbatpen qarsy aldyq. Qalekeń, Qurekeń sóıledi. Ol kisiniń túrmeden shyqqan beti eken. Teatrǵa «zavlıt» bolyp ornalasty. Mine, osydan keıin teatrda burynǵydan da qyzyqty ómir bastaldy. Muhańnyń «Tas túlek» degen pesasynda baıdyń qyzyn, «Abaıynda» Uljandy, «Qobylandyda» Kóklandy, «Alma baǵynda» Raıa degen qyzdy oınadym. Osy rólge jazýshynyń asa razy bolǵany bar. Ol kisiniń ereksheligi kóp edi. Teatrdyń qaı jumysyna da usaq-túıek dep qaramaı, óz jónimen, retimen kóp aralasatyn. Tipti, rólge deıin ózi úlestiretin. Áıteýir aldymyzdan bir keńistik ashylyp sala berdi. Ár qoıylymǵa Sáken, Beıimbet, İlıas aǵalar juby ajyramaı keletin. Sol jaısańdardyń báriniń úıinen dám tattym. «Aınalaıyn Sábıra talantty, jaqsy ósip keledi» degen sózderin estip, qanattandym. Osynyń bári mektep, taǵylym emes pe?! Muhań ózi repetısıaǵa qatysyp otyratyn. «Ol olaı emes, bylaı ǵoı» dep, qalaı sóıleý kerek ekenine deıin eskertetin. Qudaı-aý, sonda qaı salada bolsa da osynsha bilimdi, aqyldy qalaı ıgergen dep tańdanatynbyz. Qallekı, Qurekeń, Elaǵań, Seraǵań, Kúlásh, Qanabekter esh eldiń oqýyn bitirmese de, oıy ozyq týǵan qandaı dara daryndar edi. Ondaılardy túsińde kóresiń qazir. Maılınniń «Maılanyndaǵy» Altynaı alǵashqy rólim boldy. Sonda Serke aǵaı ózi vagonnyń ishinde repetısıa jasap, ózi alyp shyqty. Ne degen janqıarlyq, qushtarlyq deseńshi! Ulttyq óner úshin ol kezde osylaı bel sheshpeı, attan túspeı, qolaıly jer, jaǵdaı tańdap jatpaı-aq eńbek etetin. Seraǵań ónerde óte qatty, talapshyl adam edi. Mine, biz solardy tyńdaı bildik, olar bizdi tyńdata bildi.
Adamdy shyńdaıtyn, qanattandyratyn – ortasy. Ol úshin sol ortanyń tońǵanyńda jylytatyn shýaǵy, nury bolýǵa qajet. Sábıra apaı da ózin sondaı ortadan túlep ushqanyna asa baqytty sanaıtyn jandardyń biri edi. Ol úshin keshegi qasıetti qara shaldar úlgi, bir-bir mektep, ýnıversıtet boldy. Solardyń – «samorodok» sary altyndardyń mektebin, tálimin kórgen Sábıralardyń da osal bolýǵa haqysy joq edi.
SHYŃǴYS SHAPAǴATY
Sábıra Maıqanova somdaǵan alýan túrli obrazdar bir tóbe de, Tolǵanaıynyń ózi bir tóbe. Tolǵanaı – aktrısa ónerpazdyǵynyń bıik shyńy. Kezinde ákemteatrdyń turaqty kórermenine aınalǵandardyń ony umytýy múmkin emes. Tipti, sol kúnderde «Ana-Jer-Ananyń» ár qoıylymy anshlagpen ótetin, syrtta bılet izdep sabylǵan jurt. Sábıra apaı oınaǵan kúni teatr syrtynda jasyryn «jedel járdem» turatyn degen ispetti ańyzǵa bergisiz góı-góıler de kezip júretin. Osy bir ańyzǵa aınalǵan keıipker týraly aktrısa shertken ǵajaıyp áńgimeler eske tússe, áli kúnge sol áserdiń qushaǵynan ajyraı almaısyń. Apaıdyń ózi de áńgimeni maıyn tamyzyp, daýylpaz daýysy gúrildep, sondaı áserli aıtatyn edi ǵoı. Sondaı surapyl áńgimeniń bir qaıyrymy mynaý:
– Qaısybir jyly jańa teatrǵa kóshtik. (Qazirgi Abylaı han dańǵyly boıyndaǵy jastar teatryn aıtyp otyr). Teatr repertýarynyń az ǵana ýaqytqa júdep turǵan kezi. Qoıatyn pesanyń reti keler emes, – dep áńgimesin bastaǵan apaı birden «Ana-Jer-Ana» jaıyna kiristi. – Bir kúni Sh.Aıtmatovtyń «Qus joly» povesin Máskeý teatrlary qoıaıyn dep jatyr eken degendi estidik. Sodan ol povesti Qaltaı lezde-aq aýdaryp tastady. Tamasha tárjima. Pesany Ázirbaıjan qolǵa aldy. Tolǵanaı Farıda ekeýmizge beriletin boldy. Óner ǵoı, qaqpaılaý da bolmaı qalǵan joq. Biraq rejıser kónbeı otyryp aldy. Endigi syn maǵan tústi. Pesanyń óne boıynda damyl taýyp otyratyn kez joq. Kileń ah urý, kúrsiný, jylaý-syqtaý, qımyl-qozǵalysy, psıhologıalyq ıirimi mol, tartysty týyndy. Tolǵanaı – ishi-syrty birdeı o syndaı aýyr sezimderden quralǵan, qyryqqabat obraz ǵoı. Meniń bir ádetim róldi túsinbeıinshe, obrazǵa ábden enip, boıyma sińirmeıinshe sóz jattamaımyn, kesh jattaımyn. Jattamaıyn demeısiń, ábden túsingen soń sózdiń ózi de aǵyl-tegil keledi de turady ǵoı. Onyń ústine Shyńǵystyń sózi bolsa she? Qaltaı da jutyndyryp aýdardy ǵoı. Bul bir, odan árisi jankeshti jumystyń arqasynda keldi ǵoı. Qudaıdyń bir ózgeshe syıy ma qaıdam, ózgelerge túndi uıyqtaýǵa berse, bizdiń óner adamdaryna ondaı rahatty qımaǵan ǵoı. Biz túndi jumysqa arnaýshy edik. Balalardyń bárin jatqyzǵannan keıin túngi 12-den tańǵy 6-ǵa deıin otyryp jumys isteımin. Sodan keıin kishkene boı jazyp, segiz jarymǵa deıin myzǵyp alý daǵdyǵa aınalyp ketti. Qıyn sátter kóp boldy. Onyń ústine Ázirbaıjandaı rejıserdiń qolyna túsip kór. Ázirbaıjan tek talantty rejıser emes, qalaı eńbek etýdiń de úlgisin kórsetti ǵoı bizge. Sonymen spektákl bir aıda daıyndalyp bitti. Róldi meılinshe ıgergen sıaqtymyz. Áıtse de, Jaınaqtyń bir qoshtasýǵa uqsas jeri bar edi, sol qurǵyr shyqpaı qoıdy. Bólek-bólek jasap ta kórdim. Ózi bir paraqqa da jetpeıdi. Sodan bir kúni ózimdi-ózim ustaı alsamshy. Qudaı salmasyn bir ashyldym, aǵyl-tegil ketti deısiń, ózimdi-ózim bilmeımin.
Tolǵanaı Maıqanovany ǵana emes, ult teatryn shyrqaý bıikke kóterdi. Bul rette «Jazylýynda jetispeýshilikter bolǵan shyǵar. Qazir jazsam budan asyrar ma edim. Biraq meniń oıymdy Maıqanova tolyqtyrdy» degen Shyńǵystyń óz sózinen artyq aıta almaspyz.
Rasynda da, bul obraz onyń bar shyǵarmashylyq ómirine shýaǵyn shashyp, qanat bitirdi. Ony oınaǵan kúni úsh saǵattan astam sahnada bolyp, tipti esinen adasyp, ózin-ózi umytqan kúnderi de bolǵan. Talaı tún uıqysyzdyq dertine de sharpylǵan. Birde Qazanda gastrólde júrip, bir kúnde eki márte oınaýǵa týra keldi. Sóıtip, Mámbetov pen Aıtmatovtyń tandeminiń arqasynda Odaq kóleminde aıtýly qubylysqa aınalǵan, Maıqanovanyń eshkimge uqsamaıtyn máńgilik mánerimen úndesip, máńgilikke kórermen kóz aldynda Tolǵanaı beınesi qalyp qoıdy. Uly aktrısanyń ómiriniń sońyna deıin sahnada kóz jasyn qurǵatpaǵan, halqyn zor rýhanı lázzatqa bólegen, máńgilik ana saǵynyshyn árkimniń júregine óshpesteı jazyp ketken Tolǵanaı edi bul.
...Qazaq sahnasyn keshegi Kúláshtardan bastasaq, óner bıigine jetken birtýar jandarǵa kende emes. Olar – Hadısha, Bıken, Habıba, Sholpan, Farıda, Zámzágúl bolyp kete berer edi. Sol kil oıpazdardyń ortasynda oı keshken jyldaryn baqytqa balap ótti Sábıra apaı. Sonaý búldirshin kúnindegi Altynaı men 28 jasynda oınaǵan Uljannan bastap, uly analarymyz – Aqtoqty, Zeınep, Kóklan, Tolǵanaı, Raıalardyń qaıtalanbas bolmysyn bederlep, ózi de sahnamyzdyń anasyna aınaldy.
Q.QOSHQARULY
«Almaty-akshamy». №15-16, 23 aqpan, 2024 jyl