Sáýkele qazaqy naqysh, syrly oıý-órnekterimen-aq ultymyzdyń kelbetin aıshyqtap, keshegi tarıhtyń jádigerindeı kózge tym ystyq kórinedi. Sonymen qatar, bul teńeý qazaq halqynyń ulttyq kıimge degen bıik talǵamynyń da bir kórsetkishi bolsa kerek. Shyndyǵynda, ǵasyrlar týyndatqan buralań joldardan búginge jetip, sanamyzda saqtalǵan qazaqtyń ulttyq kıimderi sansyz syrǵa da, qadir-qasıetke de toly. Biz qalamyzdaǵy «Anaǵa qurmet» mýzeıiniń ǵylymı qyzmetkeri Aqerke Amantaıǵa jolyǵyp, qazaq analarynyń asyl táji bolǵan kımeshekten keıingi erekshe oryn alatyn bas kıim túri – sáýkele tóńireginde sóz qozǵaǵan edik.
– Qalamyzda murajaılar óte kóp. Degenmen, baıyrǵy mýzeılerden bolmysy bólek, «Anaǵa qurmet» mýzeıi týraly qala turǵyndarynyń barlyǵynyń bile bermeýi múmkin...
– Árıne, ashylǵanyna týra 10 jyl bolǵan «Anaǵa qurmet» mýzeıi ultymyzdyń shyraqshysy ispetti. Bardy baǵalap, joqty túgendep otyrǵan mekeme. Munda ardaqty abyz analarymyzdyń bas kıim túrlerinen arnaıy burysh ashyp, jasaqtap qoıǵan edik. Degenmen, ár jádigerdiń ózindik orny bar emes pe? Sáýkeleniń orny oısyrap, bos turǵan edi. Halyqaralyq oramaldar kúnine uıymdastyrylǵan sharada «ZARATA» ulttyq kıimder brendiniń negizin salýshy Lázzat Isahanova mýzeı qoryndaǵy bul kemshiliktiń ornyn toltyryp, óz qolynan shyqqan sáýkeleni syıǵa tartty. Qyzyl barhyt mataǵa baǵaly tastar men monshaqtar japsyrylyp tigilgen bul sáýkele qazir mýzeıimizdiń etnografıa bóliminde tur. Mýzeıge kelýshilerdi qatty qyzyqtyrady. Rýhanı bolmysymyzdy ashatyn ulttyq kıimderimiz san ǵasyrlar boıy urpaqtarǵa amanat bolǵan salt-dástúri mizdiń jarqyn kórinisi ispetti. Talaı aqynnyń jyryna arqaý bolǵan sáýkele de jyl ótken saıyn jańaryp, zamanaýı stılde jańdaný ústinde. Onyń ústine, halqymyz erteden bas kıimderge erekshe qurmetpen qarap, aıaqasty etpeı bıikke ilip qoıǵan. Tipti, bas kıimder týraly túrli yrym-tyıymdar, maqal-mátelder de kóptep kezdesedi.
– Aqerke, siz únemi sáýkele tóńireginde oı-pikirińizdi ashyq aıtyp, óz qurmetińizdi bildirip júresiz. Munyń syry nede?
– Iá, durys aıtasyz. Ómirde bir-aq ret kıiletin sáýkele kez kelgen qyz-kelinshek úshin eń asyly ǵana emes, onyń jubaılyq ómirindegi esten ketpes ystyq estelikterge toly kezeńi dese de bolady. Altynmen aptalyp, kúmispen kúptelgen óne boıyndaǵy ár tastyń ózi sán úshin ǵana emes, tarıhy tereńde, úlken maǵynaǵa ıe. Qarap otyrsańyz, jaqmonshaq, jaqtama, jaqtaý, jyrǵa, sáýkeleniń syrǵasy syndy áshekeıler men basqa da quramdas bólikteriniń sáýkelege taǵylý sebepteri, aıtar oıy, ózindik erekshelikteri bar. Bir qýantarlyǵy, bir kezderi tek kınodan kórip, turmystaǵy qoldanystan qalyp, tarıhtyń tereńine ketken sáýkeleniń sáni búginde erekshe baǵalanyp, qaıta oralýyna barynsha jaǵdaı jasalyp jatyr. Qyz uzatqanda kópten beri eýropalyq úlgidegi kóılek pen fata kıse, sońǵy kezderi halqymyz sáýkele men búrmeli kóılekke qaıtadan bet buryp jatyr.
– Sáýkeleniń qadir-qasıeti týraly ne aıtasyz?
– Sáýkeleni buryndary uzatylǵaly jatqan qyzdyń ata-anasy sheberlerge tapsyrys berip, aldyn ala tiktirgen ǵoı. Sáýkele tigetin sheber boıjetkenniń minez-qulqyna, sulý symbatyna, ıba-ádebine qarap arnaıy daıyndaǵan eken. Jalpy, salt-dástúrine adal qazaq halqy úshin sáýkeleniń tarıhı taǵylymy tereńde jatyr. Olaı deıtinim, erterekte uzatylyp bara jatqan qyzdyń basyndaǵy sáýkeleniń oıý-órnegine, baǵaly tastaryna qarap-aq sol áýlettiń qoǵamdaǵy ornyn baıqaǵan eken. Sosyn, sáýkeleni bireýge berýge, basqa adamnyń kıýine, aıyrbastaýǵa ruqsat etilmegen. Qazir halyq arasynda sáýkelege qatysty túrli ańyz áńgimeler aıtylyp júr. Máselen, sáýkeleniń qunyna, sheberdiń ismerligine baılanysty etnograf Máshhúr Júsip Kópeıulynyń eńbeginde bylaı delinedi.
«XIX ǵasyrdyń alǵashqy jartysynda Kishi júzdiń Baısaqal atty baıy men Orta júzdiń Sapaq baıy quda bolǵan oqıǵany jazǵan. Sonda Baısaqal qudalaryna qyzdyń sáýkelesin jiberip: «Basqa eshteńe suramaımyn, tek osy bir sáýkeleniń baǵasyn ózderi eseptep berse boldy», – depti. Sonda Kenesarynyń aǵasy Sarjan tóre: «Bul sáýkeleniń baǵasy 500 baıtal bolady eken, sondyqtan qyzynyń qalyń maly 500 jylqy bolsyn», – dep kesken eken desedi.
Belgili mádenıet qaıratkeri, etnograf Ózbekáli Jánibekulynyń ózi unatqan kelinine sáýkele tikkeni jaıly ańyzǵa bergisiz áńgimesin oqyǵanym bar.
Bul jaıynda Ózbekáli Jánibekulynyń jary Qalıhan Aıdosqyzynyń esteliginde bylaı jazylǵan «Ózekeń: «Balam kóńilimizden shyǵatyn qyzǵa úılense, qalyńdyqtyń sáýkelesin óz qolymmen tiger edim» degen bolatyn. Ýádege saı ol shetelge shyǵatyn ár saparynda asyl tastar ákelip jınastyrýdy ádetke aınaldyrdy. Keıin Baýyrjanymyz úılengende ýáde boıynsha kelinimiz Gaýharǵa arnap úkili sáýkeleni óz qolymen tigip shyqty» dep jazdy.
Bizdiń murajaıǵa kelýshiler óte kóp. Sondaǵy baıqaǵanym, sáýkelege degen qyzyǵýshylyqtyń erekshe ekendigi. Ásirese, sheteldik týrıser men zertteýshiler sáýkeleniń bıiktigi men tóbesine qarap, qatty tańqalyp jatady. Árıne, salmaǵy aýyr sáýkeleni taldyrmash qyz bala eńsesin tik ustap, qalaı kóterip júr deýi anyq qoı. Baǵzy zamanda analarymyz kóz tıýden, pále-jaladan, aýrý-syrqaýdan qorǵaıdy dep sáýkeleniń tóbesine úki taǵyp ta qoıǵan eken. Úkiniń júnin qazaq qashanda qasıetti dep sanaǵan ǵoı. Sońǵy ýaqytta uzatylyp bara jatqan qyzdarymyz qurbylaryna úki syılaıtyn úrdis paıda boldy. Bul, árıne, bizdiń tabıǵatymyzǵa jaqyn, quptarlyq úrdis.
– Ýaqyt taýyp, oı bóliskenińizge rahmet!
Suhbattasqan Raıa ESKENDİR.