Qazirgideı dúkeni kóp kez emes, qystaýdan jaılaýǵa kóship júrgen burynǵy qazaq bir-birinen, onyń ishinde qudaıy kórshisinen eshteńesin qyzǵanbaǵan. Aýyly aralas, qoıy qoralas qońsy qonǵan ata-babamyzdyń qaýymdasyp, birlesip kún keshkenin bilemiz.
Halqymyzdyń turmys-tirshiligi men salt-dástúrindegi ár is pen qımyldyń, ár yrym men rásimniń óz máni bar. Biraq sonyń ishinde «uıytqy suraý» degen uǵym joq. Qazaq nege sút, aıran, irimshik, qurt sekildi taǵamdardyń uıytqysyn bótennen suramaǵan?
Bul suraqtyń túbinde tereń nanym men ómirlik fılosofıa jatyr. Qazaq úshin aǵarǵan tek as emes, yrys pen ómirdiń sımvoly. Ózim týyp ósken Qazalydaǵy «kórshi aqysy – Táńir aqysy» degen qaǵıdaǵa tastaı berik aýyldastarymnyń bekem ustaıtyn bir erejesi osy – uıytqy suramaý edi. Suraǵanda da «uıytqy» dep aıtýǵa úlkender tyıym salatyn, anda-sanda suraı qalsań «sútke salatyn aıran» dep suraý kerek degendi úıretti úlkender. Sútke salatyn aırandy da kim kóringenniń úıinen suratpaıtyn. «Pálenshe kelinniń aıaq-tabaǵy taza ǵoı, Túgenshe tazaıyn ǵoı» dep aıran suraıtyn úıdi de tańdaıtyn. Bir aptanyń bes kúninde kúıeýinen taıaq jep jylap júretin, otaǵasy mas, otanasy las úıden aıran suratpaıtyn, bala kezde mán bermegenmen, qazir oılansam, munyń da astarynda tereń tárbıe jatyr eken.
Osyǵan qatysty ne bilesiz degen suraǵyma etnograf Dosymbek Qatranuly: «Uıytqy suraýǵa bolmaıdy degen tyıym bar. Aırandaı uıyp otyrǵan qutty alyp ketedi degen yrym. Sondyqtan uıytqy alatyn kisi óz ydysymen kelip, «aıran» dep surap alady. «Aıran suraı kelip, shelegińdi jasyrma» degen sóz osydan qalǵan», dep jaýap berdi.
Ulttyq taǵam tek fızıkalyq qorek emes, rýhanı kodtyń bir bóligi, sondyqtan uıytqy tek aırannyń dámin saqtaıtyn zat emes, uıysý uǵymymen de úndes.
Ata-babalarymyz eger bir úı bótennen uıytqy surasa, onda sol úıdiń yrysy da ózge jaqqa aýady dep sengen. Sebebi uıytqy – úıdiń ishki energıasy. Osy jaıynda etnograf Marat Toqashbaı bylaı dedi:
«Sútke, sút uıytqysyn berýge baılanysty naqty qatyp qalǵan qaǵıda joq. Sút eń bastysy jerge tógilmeýi kerek. Al sút uıytqysyn syrtqa berý kóbine ózimizdiń ishki uıytqymyz, berekemiz ketedi degen qorqynyshpen shektelgen. Uıytqy berýden qashatyny sondyqtan. Al aqıqatynda uıytqy berýdiń esh tyıymy joq».
Qazir uıytqy suraý – umyt bolǵan uǵymnyń biri. Biraq onyń fılosofıasy áli ózekti. Qoǵamda da, otbasynda da «uıytqy» – birlik pen jaýapkershilik. Qazaqtyń osy qarapaıym qaǵıdasy búgingi zamanda da óz maǵynasyn joǵaltqan joq, ıaǵnı berekeniń uıytqysyn syrttan izdeme, ony ózińnen basta. Sebebi uıytqy tek aırannyń emes, berekeniń de bastaýy, úıdiń quty. Ol shańyraqtyń yrysy men rýhanı tutastyǵyn bildiredi. «Uıytqy suramaý» dástúriniń túbinde tereń danalyq bar.