Memleket basshysy Astana halyqaralyq forýmynda «Bizdiń maqsatymyz aıqyn – barynsha ártaraptandyrylǵan, ınklúzıvti jáne keleshekke baǵdarlanǵan ekonomıka qurý. Ekonomıkalyq ósim ornyqty bolýmen qatar, onyń ıgiligi ár azamatqa ádil bólinýge tıis» dep elimizdiń damýynyń basty baǵdaryn aıqyndap berdi. Dúnıe júzindegi saıası-ekonomıkalyq ahýaldy jan-jaqty baǵamdap, ult múddesin paıymdap, keleshekke nyq qadam basyp, jańa ári ádil qoǵam ornatý – barshamyz úshin Otan aldyndaǵy perzenttik paryz. Osy oraıda el ekonomıkasynyń damý baǵdary, jańa tyń tetikter, el tabysyn eseleý jaıynda belgili ekonomıs Beksultan YSQAQOVTY áńgimege tartyp, mamannyń analıtıkalyq taldaýlaryn zerdelep kórgen edik.
Igi bastamalarǵa jol ashyq
Úkimettiń bıylǵy alty aıdaǵy elimizdiń áleýmettik-ekonomıkalyq damýyn qorytyndylaǵan otyrysyndaǵy derektermen bastan-aıaq muqıat tanysyp shyqtym. Talaı ıgi bastamalar qolǵa alynypty. Bıyl el ekonomıkasynyń ósimi 6,2%-ǵa jetip, bul – keıingi 13 jyldaǵy rekordtyq kórsetkish retinde baǵalanypty. Jan basyna shaqqandaǵy JİÓ 14 myń dollardan asyp, Qazaqstan orta tabysty elderdiń joǵarǵy satysyna kóterilipti. Iá, ataýly tabys artty deýge bolady. Dese de, munymen toqtap qalýǵa bolmaıdy. Dúnıejúzilik banktiń zertteýi boıynsha, qazaqstandyqtar óz tabysynyń 53%-yn azyq-túlikke jumsaıdy.
Bul – óte úlken kórsetkish. Ekonomıkada belgili bir zańdylyq bar, ol – Engel zańy. Atalmysh zań boıynsha, tabysy artqan halyq azyq-túlikke az jumsaýy kerek, sonda turmysy jeńildeıdi. Qalaı da ınflásıany tejeý kerek. Nátıjesinde halyqtyń naqty tabysyn arttyrýǵa bolady. Inflásıa áli de yryqqa kónbeı tur. Eń basty faktor – tarıfterdiń qymbattaýy. Elektr, jylý, sý tarıfteri ósti, bul avtomatty túrde naýbaıhana, dúken, óndiris oryndarynyń ónim baǵasyna áser etedi. Iaǵnı ınflásıa – júıeli, tizbekti úderis. QQS mólsherlemesi 16%-ǵa deıin kóterilmek. Bul naryqtaǵy barlyq ónim men qyzmettiń baǵasyna tikeleı áser etedi. Kásipkerler táýekeldi aldyn ala eseptep, qazirdiń ózinde baǵalaryn kóterip jatyr. Bul – ınflásıany odan ári údetetin faktor. Devalvasıaǵa jol bermeý kerek.
Ártaraptandyrylǵan ekonomıka – strategıalyq qajettilik
Búginde álemdegi turaqty damyp jatqan memleketterdiń barlyǵyna tán ortaq sıpat – ártaraptandyrylǵan, ıaǵnı bir ǵana salaǵa emes, túrli sektorlarǵa súıenetin ekonomıka. Álemdegi geosaıası shıelenister, saýda soǵystary, halyqaralyq naryqtaǵy turaqsyzdyq – bári de shıkizat baǵasyna qatty áser etýde. Ásirese, munaı baǵasynyń qubylýy bizge áserin beredi. Qazaqstan óz múmkindikterin eskere otyryp, myna jańa baǵyttarǵa erekshe nazar aýdarǵany jón.
Birinshiden – logıstıka men tranzıt. Elimiz Eýropa men Azıanyń toǵysqan jerinde ornalasqan. Bul geografıalyq artyqshylyqty paıdalanyp, iri kólik-logıstıkalyq habqa aınalýymyz kerek. Qytaı men Eýropa arasyndaǵy júk aǵynyn Qazaqstan arqyly ótkizý – tabysty bıznes.
Ekinshiden – agroónerkásip jáne mal sharýashylyǵy. Bizdiń jerimiz keń, tabıǵı áleýetimiz joǵary. Azyq-túlik ónimderin ózimiz óndirip, ishki naryqty qamtamasyz etýmen qatar, eksportqa da baǵyttaý qajet. Bul – ulttyq qaýipsizdik máselesi. Eger memleket óz halqyn azyqpen qamtamasyz ete almasa, bul strategıalyq qaýip tóndiredi.
Úshinshiden – qaıta óńdeý jáne jeńil ónerkásip. Shıkizatty syrtqa arzanǵa satyp, qaıta óńdelgen taýardy qymbatqa satyp alatyn júıeden arylýymyz kerek. Ózimizde qaıta óńdeý zaýyttaryn damytý – qosylǵan qun men jumys oryndaryn arttyrady.
Tórtinshiden – týrızm. Álemde tabıǵaty men tarıhy Qazaqstandaı baı elder az. Týrızm – tek qarjy kózi emes, sonymen qatar eldiń halyqaralyq bedelin arttyratyn qural. Bul salada da júıeli jumys pen naqty nátıje kerek.
Ártaraptandyrý – bir-eki jyldyń sharýasy emes. Bul uzaq merzimdi, kezeń-kezeńmen júretin kúrdeli proses. Ǵaryshty ıgerý, jańa tehnologıa oılap tabý – árıne, bolashaqtyń isi. Biraq búgingi naqty, shynaıy qadam – aýyl sharýashylyǵyn, tamaq ónerkásibin, logıstıka men jeńil óndiristi qolǵa alý. Osyndaı salalar arqyly biz ekonomıkamyzdyń ımýnıtetin kótere alamyz.
Inflásıany tómendetý mańyzdy
Damyǵan elderdiń ekonomıkasy turaqty, halyqtyń tabysy joǵary, ınflásıa deńgeıi óte tómen. Al bizde qazirgi kezde ınflásıa deńgeıi joǵary kúıinde qalyp otyr. Osy sebepti Ulttyq bank bazalyq syıaqy mólsherlemesin 16,5% deńgeıinde bekitti. Bul – elimizdegi aqsha qunynyń negizgi baǵdary. Osy mólsherlemeden tómen paıyzben nesıe berý ekinshi deńgeıli bankter úshin tıimsiz, tipti múmkin emes. Sebebi, olardyń bıznes-modeli osy nesıeden túsetin tabysqa negizdelgen. Qysqasy, bankter arzan aqshamen jumys istep jatqan joq. Jyl sońyna deıin bazalyq mólsherleme taǵy da kóterilýi múmkin, oǵan da tańǵalýǵa bolmaıdy. Sebebi, ınflásıany tejeý áli de qıyn bolyp tur. Jaqynda ǵana Qarjy naryǵyn retteý jáne damytý agenttigi ıpotekalyq paıyzdy 25%-dan 20%-ǵa túsirý jóninde másele kótergen edi. Alaıda, bul bastama da qarasha aıyna deıin ýaqytsha toqtatylyp qoıyldy. Óıtkeni, bankter úshin bul – táýekeli joǵary sheshim.
Tómen paıyzben nesıe berý Qazaqstanda múmkin, biraq ol úshin belgili bir alǵysharttar oryndalýy tıis. Eń aldymen ınflásıany tómendetý qajet. Halyqtyń tabysy ósip, otandyq óndiris jolǵa qoıylýy kerek. Sol kezde ǵana ekonomıkamyz ártaraptanyp, nesıe júıesi turaqty ári qoljetimdi bola bastaıdy.
Teńgeni álemdik valúta deńgeıine kóterýge bola ma?
Teorıalyq turǵydan alǵanda, teńgeni de dollar nemese eýro sıaqty álemdik valúta deńgeıine deıin kóterýge bolady. Sebebi, kez kelgen ulttyq valúta – eger artynda qýatty ekonomıka, turaqty qarjy júıesi jáne halyqaralyq senim bolsa – ýaqyt óte kele álemdik aınalymǵa ene alady. Biraq realdy jaǵdaıǵa kelsek, ókinishke qaraı, qazirgi tańda bul óte alys perspektıva, ári oǵan jetý úshin uzaq jyldar men júıeli reforma qajet. Nege deseńiz, Qazaqstannyń qazirgi jahandyq ekonomıkadaǵy orny óte shaǵyn. Máselen, 2024 jylǵy málimet boıynsha, elimizdiń jalpy ishki ónimi (JİÓ) shamamen, 270 mlrd. AQSH dollaryn qurady. Al sol jyly búkil álemniń JİÓ shamamen, 105 trln. dollardy qurady (Halyqaralyq valúta qory men Dúnıejúzilik banktiń derekterine sáıkes). Iaǵnı Qazaqstannyń álemdik ekonomıkadaǵy úlesi nebári 0,2%, tipti 1 paıyzǵa da jetpeıdi.
Mine, osy jaǵdaıdy eskersek, búgingi tańda teńgeni álemdik rezervtik valúta nemese keń taralǵan halyqaralyq tólem quralyna aınaldyrý – tym alys maqsat. Ekonomıkany ártaraptandyrý, ıaǵnı tek munaı-gaz emes, aýyl sharýashylyǵy, óndiris, logıstıka, İT sıaqty basqa salalardy damytaıyq.
Qazirgi jaǵdaıda biz úshin eń mańyzdysy – ulttyq valútamyzdyń ishki turaqtylyǵyna qol jetkizý. Teńgeniń qunsyzdanýyn tejeý, halyqtyń oǵan degen senimin saqtaý – úlken jetistik bolar edi. Tól valútany nyǵaıtýdyń naqty joldary bar. Áýeli ınflásıany tómendetý kerek. Syrtqy saýdada teńgeni paıdalaný, ásirese, Orta Azıa elderimen ózara saýdada teńgemen esep aıyrysýǵa kósheıik. Eger Qazaqstan kórshi memlekettermen – Qyrǵyzstan, Ózbekstan, Tájikstan jáne t.b. eldermen teńgemen saýda júrgizýdi jolǵa qoısa, onda teńge aımaqtyq valúta retinde belgili bir deńgeıde bedelge ıe bolar edi. Bul – álemdik valúta bolýǵa jasalatyn alǵashqy naqty qadamdardyń biri.
Qarjylyq saýattylyq
Halyqtyń qarjylyq saýattylyǵy – tek jeke adamnyń ǵana emes, tutas eldiń ekonomıkalyq qaýipsizdiginiń mańyzdy bóligi. Sońǵy málimetterge súıensek, elimizdegi qarjylyq saýattylyq ındeksi nebári 40-41% shamasynda. Bul degenimiz – azamattarymyzdyń 60%-ǵa jýyǵy qarjylyq bilim men daǵdydan maqurym degen sóz. Sonyń saldarynan qanshama adamdar qarjylyq pıramıdalardyń, onlaın alaıaqtardyń qurbany bolýda. Eń qarapaıym mysal – tutynýshylyq nesıege batý, ımpúlsıvti (oılanbaı jasalǵan) satyp alýlar, emosıamen sheshim qabyldaý sekildi qarjylyq qatelikter.
Bizde, ashyǵyn aıtqanda, tutynýshylyq mádenıeti qalyptasqan. Qazir áleýmettik jeliler arqyly «jyltyraǵannyń bári altyn» degen uranmen shalqyǵan ómirdi kórsetý sánge aınaldy. Ony kórgen adam da sondaı bolǵysy keledi – biraq bul umtylys saý aqylmen emes, asyǵys ári josparsyz áreketpen jasalyp jatady.
Ekinshi bir mańyzdy sebep – tabystyń tómendigi. Qazirgi tańda 1,5 mıllıonǵa jýyq adam elimizde eń tómengi jalaqy – 85 000 teńgemen kún kórip otyr. Ondaı tabys alatyn azamatqa «aqshańdy jına», «ınvestısıa sal» nemese «qarjylyq saýatty bol» dep aıtý – shynaıylyqtan alshaq.
Ekonomıserdiń esepteýinshe, ınflásıany eskersek, eń tómengi jalaqy kem degende 150 myń teńge bolýy tıis. Bul derektiń ózi jaǵdaıdyń qanshalyqty kúrdeli ekenin kórsetip otyr. Sondyqtan qarjylyq saýattylyqty arttyrý úshin júıeli ári naqty sharalar qajet.
Qarjylyq bilim mektep baǵdarlamasyna mindetti pán retinde engizilýi kerek. Balany jastaıynan aqshaǵa degen durys kózqarasqa tárbıeleý – uzaq merzimdi nátıje beredi. Ata-analar da qarjylyq mádenıetti úıde tárbıeleýi tıis. Buny tek muǵalimge nemese memleketke artyp qoıý jetkiliksiz. Memlekettik deńgeıde ulttyq strategıalyq baǵdarlama qabyldanýy tıis.
Qarjylyq saýattylyqty tek bir rettik naýqan retinde emes, úzdiksiz aqparattyq-aǵartýshylyq jumys retinde qaraý kerek. Bul taqyryp teledıdardan bastap TikTok-qa deıingi barlyq medıada keń nasıhattalýy tıis. Qarapaıym tilmen, mysal arqyly, shynaıy oqıǵalar negizinde túsindirý mańyzdy.
Japonıa nemese Skandınavıa elderindegideı, qarjylyq mádenıetti ómirlik fılosofıa deńgeıine jetkizýimiz kerek. Ol úshin kishkentaı jastan bastap «aqsha – maqsat emes, qural» degen ustanymdy sińirgen jón.
Qarjylyq saýattylyq – búgingi emes, bolashaq urpaqtyń erteńin aıqyndaıtyn asa mańyzdy faktor. Sondyqtan bul másele jaı ǵana bilim berý emes, ulttyq qaýipsizdik pen áleýmettik turaqtylyqtyń bir bóligi retinde qaralýy tıis.
Almatynyń el ekonomıkasyndaǵy úlesi zor
Almaty qalasy – elimizdiń ekonomıkalyq jáne qarjylyq astanasy dep beker atalmaıdy. Sebebi, resmı málimetter boıynsha, Almaty Qazaqstan JİÓ-niń shamamen, 5/1 bóligin, ıakı 20-21% aralyǵyn qamtamasyz etip otyr. Bul – bir ǵana qalanyń el ekonomıkasyndaǵy orasan úlesin kórsetetin naqty derek. Almatynyń mundaı kórsetkishke jetýiniń birneshe sebebi bar. Halyq tyǵyz ornalasqan – eldiń túkpir-túkpirinen adamdar Almatyǵa kóship kelýde. Ýrbanızasıa deńgeıi joǵary – ınfraqurylym, kólik, baılanys, turǵyn úı qurylysy jaqsy damyǵan. Qyzmet kórsetý sektory qarqyndy – halyq kóp bolǵan soń, suranys ta joǵary. Bul – bıznes pen kásipkerliktiń damýyna serpin beredi. Qarjy uıymdary – elimizdegi iri bankter, saqtandyrý kompanıalary, ınvestısıalyq qorlar Almatyda shoǵyrlanǵan. Saýda-sattyq pen salyq túsimi joǵary – Almaty qalasy respýblıkalyq búdjetke de kóp qarajat túsirip otyr.
Almaty – negizinen saýda, qyzmet kórsetý jáne qarjy salasyna beıimdelgen megapolıs. Al ónerkásiptik, óndiristik áleýeti asa joǵary emes. Esesine basqa óńirler – mysaly, SHQO, Qaraǵandy, Pavlodar – ónerkásipke ıkemdi, biraq olardan halyqtyń jappaı ketýi baıqalady. Bul úrdis birneshe máseleni týyndatady. Basqa qalalar ınfraqurylymdyq, áleýmettik jaǵynan artta qalyp qoıýy múmkin. Kadr tapshylyǵy baıqalady – jastar men bilikti mamandar Almaty, Astana sekildi qalalarǵa ketip jatyr. Investısıa kóbine tek damyǵan aımaqtarǵa baǵyttalady, bul óz kezeginde teńsizdikti tereńdetedi. Al memleket saıasatynyń basty maqsaty – tek Almatyny ǵana emes, óńirlerdi de damytyp, teńgerimdi ekonomıkalyq ósýge qol jetkizý. Sebebi, mıllıon turǵyny bar qalalar sany artqan saıyn – qarjy qazynaǵa kóbirek túsip, jumys oryndary ashylyp, ishki mıgrasıa teńelip, aımaqtyq turaqtylyq artady. Sondyqtan uzaq merzimdi damý strategıasynda óńirler arasyndaǵy alshaqtyqty azaıtý, teń múmkindikter jasaý – basty nazarda bolýy qajet. Almaty – lokomotıv qala, biraq ol jalǵyz ózi búkil eldi alǵa súıreı almaıdy. El damýy úshin óńirlik qýatty ortalyqtardyń árqaısysy ózinshe órkendeýi tıis. Baǵany rettep, óndiris oryndaryn ashyp, qazba baılyqqa senip otyra bermeı, zaýyt pen fabrıkalar ashý qajet. Sonda ǵana naryqta otandyq ónimniń úlesi artyp, ınflıasıa tómendeıdi, halyqtyń tabysy artady. Ártaraptanǵan qýatty ekonomıka, eldi myqty derjavaǵa aınaldyrady.