Qazaq ádebıetinde ár dáýirdiń óz úni, óz úmiti, óz tulǵasy bar. Al keıbir jazýshylar ýaqytpen ǵana ólshenbeıdi – olar ádebıettiń ózeginen oıyp oryn alyp, ult rýhanıatyna aınalady. Sondaı tulǵanyń biri – Qalıhan Ysqaq.
Qalamger shyǵarmashylyǵy – rýhanı keńistigimizdiń altyn arqaýy. Ol – qarapaıym qazaq tirshiliginiń ózeginen kórkemdik álem jasap, oqyrmanyn oıly sózimen tárbıelegen, ádebıetti janymen súıip, sózdiń salmaǵyna, poezıanyń ıirimine tereń boılaǵan sýretker.
Qazaq ádebıetiniń kórnekti ókili, jazýshy-dramatýrg Qalıhan Ysqaqtyń 90 jyldyǵyna oraı jýyrda Almatydaǵy Ulttyq kitaphanada ótken konferensıada qalamgerdiń ádebı murasy men adamı bolmysy jaıly qalamdastary men zamandastary tereń pikirler aıtyp, syr bólisti.
Jazýshy-dramatýrg Sultanáli Balǵabaev aǵa býyn qalamgerlerdiń, onyń ishinde osy Qalıhan aǵanyń ádebıetke jańa kelgen jastarǵa qamqorlyǵy erekshe bolǵanyna toqtaldy: «Bizdiń zamanymyzda, ásirese 70-jyldardan bastap Qalıhan aǵa ádebıetke de, Jazýshylar odaǵynyń tirshiligine de belsene aralasty. Buryn bir másele týyndasa birden Jazýshylar odaǵyna jınalatynbyz. Sondaı sátterde eń birinshi qamqorlyq jasaıtyn, qoldaý kórsetetin – osy Qalıhan aǵa, Ákim aǵa, Saıyn aǵalar edi. Olardyń aldynda Ǵabıt Músirepov, Sábıt Muqanov, Ǵabıden Mustafın syndy alyptar boldy. Ol kisiler biz úshin áýlıedeı bolatyn.
Qazir jazýshy kóp, biraq Qalıhan aǵanyń boıyndaǵy shynaıy talant – sırek qubylys. Onyń jazǵanyn oqyǵanda, avtorynyń kim ekenin aıtpaı-aq, birden Qalıhan aǵaǵa tán qoltańbany tanısyz. Ol – qazaq ádebıetiniń shynaıy ádebıet bolýyna úles qosqan qaıratker», – deıdi Sultanáli Balǵabaev.
Qalıhan Ysqaq shyǵarmashylyǵy tek qazaq ádebıetiniń sheńberimen shektelmeıdi. Ol túrki dúnıesine ortaq rýhanı keńistikte eńbek etti. Elimizdegi ózge etnos ókilderiniń shyǵarmashylyǵyna da beıjaı qaramaǵanyn zamandastary iltıpatpen eske alady. Uıǵyr ádebıetiniń kórnekti ókili, jazýshy Ahmetjan Ashırı Qalıhan aǵany qalamdas dos qana emes, rýhanı tirek sanaǵanyn aıta kelip: «Qalıhandy saǵyný – júrekte qalyp qoıǵan bir jaryq núktege qaıta-qaıta oralý sıaqty. Ol tek qazaq ádebıeti úshin emes, kúlli túrki áleminiń mádenı keńistigi úshin mańyzdy sýretker boldy. Jazýshy eshqashan ólmeıdi. Qalıhan Ysqaq – tirilerdiń arasynda júrgen rýhanı alyp. Qaımaǵy buzylmaǵan qazaq sózin bizge sol kisi jetkizdi. Men ony baqılyqqa ketti dep aıta almaımyn. Ol bizdiń aramyzda. «Tirilerdiń arasynda ólgender júre beredi» deýshi edi ózi. Jazýshyny eske alýdyń ózi – rýhanı baılyq. Osy Qotanqaraǵaı óńirinen shyqqan jigitterdiń bári myqty. Dıdaxmet, Álibek, Asqar syndy azamattar – árqaısysy bir-bir tulǵa. Bul eldiń topyraǵy myqty ma, halqy ma álde tabıǵaty ma – bilmeımin, biraq bir kúsh bar, bir rýh bar. Laıym sol rýh óshpesin, sol myqtylyq jalǵasa bersin!», – dep kórkem sóz sheberine degen sheksiz qurmetin jetkizdi.
Qalıhan Ysqaq prozasyna den qoıǵanadam óleń oqyǵandaı áserde qalady, poetıkalyq tynysty birden sezinedi. Jazýshynyń stıli týraly aıtqanda, onyń ádebı tamyry Muhtar Áýezovten, Júsipbek Aımaýytovtan bastaý alatynyn, al shetel ádebıetinen Býnınmen rýhanı úndestik tapqanyn kóremiz. Qalıhan aǵanyń ózi de Býnınniń keremet stılıs ekenin, onyń sóz boıaýyn, ishki yrǵaq pen tereńdigin joǵary baǵalaǵanyn ańǵartqan.
«Qalıhan Ysqaq – qazaq prozasynyń poetıkalyq bolmysyn daralaı bilgen qalamger. Ol álem ádebıetin tereń meńgerip, kórkemdik-estetıkalyq paradıgmalardy jaqsy ıgergen. Óz tolǵamdarynda kásibı qazaq prozasynyń bastaý kózderin dál tap basyp, ádebı stıl men estetıkalyq yqpaldardyń baǵyt-baǵdaryn júıeli saralaǵan. Jazýshy ózine áser etken ádebı dástúrlerdi shartty túrde sqemaǵa salǵandaı saralaǵan. Onyń shyǵarmashylyq tamyry Muhtar Áýezov, Júsipbek Aımaýytov, orys ádebıetiniń «altyn ǵasyry», ásirese Ivan Býnın prozasymen ushtasyp jatady. Qalıhan aǵa Býnınniń sóz sheberligine, stılısıkasyna erekshe mán bergen. Onyń shyǵarmalaryn qazaqsha tárjimalaǵanda kóp nárse úırengenin, jazýynan ańqyp turatyn poezıa ıisin jetkizýge umtylǵanyn aıtady, – deıdi ádebıettanýshy, synshy Álıa Bópejanova.
Ádebıettanýshynyń pikirinshe, Qalıhan Ysqaq ózi de asa kórkem, áýezdi, san qubylmaly boıaýǵa tunyp turǵan tilmen jazǵan qalamger bolatyn. Onyń kórkemdik álemine engen adam birden tildiń qudiretin sezinedi. Bul turǵydan alǵanda, Qalıhan Ysqaq – Júsipbek Aımaýytov pen Muhtar Áýezov dástúrin ózinshe jalǵastyryp damytqan biregeı sýretker. Kórkem tildiń nárin, qazaq sóziniń qasıetin tereń sezingisi kelgen janǵa, ásirese qalam ustaýǵa talaptanǵan jasqa Qalıhan shyǵarmalaryna qaıta-qaıta oralyp otyrý aýadaı qajet. Óıtkeni, Qalıhannan alatyn tálim tek kórkem tilmen shektelmeıdi. Onyń shyǵarmalaryndaǵy pýblısısıkasy da – ulttyń bary men joǵyn túgendeıtin, eldiń taǵdyryna alańdaǵan naǵyz ulttyq oı ıesiniń úni. Qalamger tarıhı shyndyqty kórkemdikpen qaıta tiriltedi, qajet bolsa – ult rýhyn qaıta jazady. Sonymen qatar, ol ulttyń muńy men úmitin, qaıǵysy men qýanyshyn birtutas júıeli oımen jetkize biledi. Qalıhan Ysqaq shyǵarmalary – ulttyq rýhty, ulttyq kodty dáripteýdiń mektebi. Bul – jas jazýshylar úshin úlken úlgi.
Kórnekti aqyn Ulyqbek Esdáýlettiń aıtýynsha, Qalıhan Ysqaq – ádebıetke erekshe talǵammen kelgen qalamger. Onyń tek óz shyǵarmashylyǵymen shektelmeı, ózgelerdiń jazǵanyna da janashyrlyqpen qarap, keıbir jartylaı qalǵan dúnıelerdi tolyqtyryp, aıaqtap bergeni – qalamgerlik úlken jaýapkershiliktiń úlgisi.
Ulyqbek Esdáýlet bul rette jazýshy Aqan Nurmanovtyń «Qulannyń ajaly» romanyn mysalǵa keltirdi. «Eger Qalıhan aǵa aralaspaǵanda atalmysh týyndy oqyrman qolyna tolyqqandy shyǵarma bolyp tımeýi múmkin edi», – deıdi ol.
Qalıhan Ysqaqty eske alǵanda, Rymǵalı Nurǵalıdyń «Jıyrmasynshy ǵasyr – qazaq ádebıetiniń altyn ǵasyry boldy» degen sózi oıǵa oralady. «Menińshe, sol altyn ǵasyrdy XXI ǵasyrda Qalıhan aǵa syndy qalamgerler jalǵady», – deıdi aqyn. Bul dáýirde de Qalıhan Ysqaq talǵamy bıik, sapasy joǵary shyǵarmalar berip qana qoımaı, ózge avtorlardyń da jazǵanyn túzetip, keńes berip júrgeni jıi aıtylady. Ulyqbek Esdáýlet osy oraıda Ábdijámil Nurpeıisov te keı shyǵarmalaryn Qalıhan aǵaǵa oqytyp otyrǵanyn aıtty. Ol sondaı-aq
Qalıhan Ysqaq pen Asqar Súleımenovtiń shyǵarmashylyq dostyǵy da erekshe bolǵanyna toqtaldy. Onyń aıtýynsha, qos qalamgerdiń arasynda tek rýhanı jaqyndyq emes, shyn mánindegi ádebı senimge negizdelgen baılanys ornaǵan. Asqar Súleımenovpen kórshi turǵan aqynnyń esinde erekshe saqtalǵan bir jaıt – ol kisi óz shyǵarmalaryn eshkimge senip tapsyrmaı, tek Qalıhan aǵanyń ǵana pikirine júginýi. Keıde: «Sen Odaqta júrsiń ǵoı, myna shyǵarmany Qalıhan aǵańa aparyp bershi», – dep ony kýrer retinde jumsaǵan kórinedi. Qalıhan aǵa ol shyǵarmalardy oqyp, qajet tustaryna eskertpeler jazyp, ádebı turǵydan baǵyt berip otyrǵan. Bul – jazýshynyń joǵary talǵamy men ádildiginiń, sondaı-aq qarapaıymdylyǵynyń belgisi. Ulyqbek Esdáýlettiń aıtýynsha, keıbir dramatýrgter de Qalıhan aǵaǵa kelip, dıalog jazyp berýdi ótingen sátter bolǵan. Sondaı kezderi Asqar Súleımenov: «Bul tek Qalıhannyń qolynan keledi», – dep, jazýshynyń tilge, stılge sheberligin erekshe baǵalaǵan.
Búginde Qalıhan aǵanyń ádebı mektebi Asqar Altaı syndy keıingi býyn jazýshylardyń shyǵarmalarynan da anyq baıqalady. Bul – ýaqyt synynan ótken úlken mekteptiń jalǵasy. Ulyqbek Esdáýlettiń aıtýynsha, qara sózdiń qaımaǵyn buzbaı jetkize alatyn qalamgerler saýsaqpen sanarlyq. Qalıhan Ysqaq – sol sanaýlynyń biri.
Qoryta aıtqanda, Qalıhan Ysqaqtyń týǵanyna 90 jyl tolýyna oraı, QR Ulttyq kitaphanasynda «Qazaqy qara sózdiń aldaspany» degen atpen ótken ǵylymı konferensıada qalamgerdiń shyǵarmashylyq joly, ádebıettegi orny men ult rýhanıatyna sińirgen eren eńbegi keńinen baıandaldy.
Qalıhan Ysqaq – XX ǵasyr ádebıetin XXI ǵasyrǵa jalǵaǵan altyn kópir. Onyń shyǵarmashylyǵy – sózge, ádebıetke, ultqa degen adaldyqtyń úlgisi. Qlamger murasyn oqý – kórkem sózge, tereń oıǵa, ulttyq rýhqa boılaý.
Qalıhan aǵa – kózi tirisinde de, búgingi kúni de rýhanı bıik tulǵa. Onyń 90 jyldyǵyn atap ótý – tek bir qalamgerdi eske alý emes, tutas bir dáýirdi, ádebıetti, mádenıetti ulyqtaý.
