Qazaqtyń ár aıda keletin amaldarynyń sany jıyrma tórt. Bul amaldar eki-ekiden on eki aıdan oryn alǵan. Alǵashqy on ekisi (naýryzdan bastap) – shýaqty, jyly bolyp keletin alty aıdyki, ekinshi on ekisi (qyrkúıekten bastap) – qytymyr, daýyldy bolatyn alty aıdyń enshisinde. Olar óz ishinen úsheýi – kóktem maýsymyna, úsheýi – jaz maýsymyna, úsheýi – kúz maýsymyna, úsheýi – qys maýsymyna bólinedi. Babalardyń boljamdaryna saı, aıtqan, eskertken paıymdaryna súıene otyryp, men sol 24 amaldy túgel jyl boıy (2023 j.) atap kórsettim. Árbir amaldyń ýaqytyn, minezin, qandaı qaýpi baryn, olardan babalarymyzdyń qalaı saqtanǵanyn jazdym.
Qazir ótken joly jazǵanymdaı, Toqyraý amaly bitý qarsańynda. Muny «qara sýyq» dep te ataǵan. Bul kez – úskiriktiń asa qatty kezi. Bul amaldy «qyzyl soǵyp tur» dep te, «qyzyldatyp tur» dep te ataıdy. Osy mezgilde aıaz betti qaryp, úskirik jalap turady. Aǵash butaqtaryna súńgi qatyp, qar kesh batqansha qylaýlap jaýady.
Qysqy toqyraý mezgili bolǵandyqtan «toqyraý» dep te ataǵan. Esepshiler osy amaldan bastap kúnniń uzarýy qarqyn alady dep sanaıdy. Toqyraýdyń taǵy bir aty – qylaý. Qardyń qylaýlap jaýatynyna baılanysty qoıylsa kerek. «Qys shildesi» qatar júrip jatyr. Qańtardyń sońǵy kúnderi qys kúshine enip, saqyldaǵan sary aıaz ornaıdy. Qystyń osyndaı naǵyz óz kúshine engen ýaqytyn «qys shildesi» deıdi. Ol týraly ótken joly jazǵanbyz. Qańtardyń tuıaqserperi dese de bolady.
...Áleýmettik jelide jylannyń vıdeosy tarady. Sol-aq eken, talqylaý, pikir talasy bastaldy da ketti. Qaqaǵan qysta jylannyń asfalt jolda jortýy kim-kimdi de tańqaldyrdy ári oılandyrdy. Jeli qoldanýshylar óz paıymdaryn jazyp jatty. Biri jaqsylyqqa jorysa, ekinshisi tosyn jaǵdaı bolýy múmkin dep topshylady...
Jylan týraly qazaqta túrli joramal bar. «Jylan jyly jylys (jaıly) boldy», «Jylan jyly – jaıly» dep jatady. «Jylan tósin kórsetse, jer tolqıdy» degen de támsil bar. 22 qańtar kúngi tosyn jer terbelisi osy sońǵy támsilge saıady. Dala danyshpany atanǵan babalardyń «Adam túshkirgende jeńildeıdi, jylqy pysqyrǵanda jeńildeıdi, jer silkingende jeńildeıdi» degen parasatty paıymy da bar emes pe? Olaı bolsa, joǵarydaǵy qubylystardy jaqsylyqqa joryǵanymyz jón. Egemen elimizdiń erteńi jarqyn bolsyn. Aldaǵy kúnge izgi tilekpen, ıgi nıetpen qaraıyq!
Jylqyǵa jabý japqyzǵan adýyndy Aqpan esik qaǵyp tur. Danagóı babalarymyz: «Qańtar – aıaz aıy, aqpan – boran aıy» nemese «Qańtar bóget salady, ony aqpan buzady» dep qaýiptengen. «Bilmeseń bildirem, bilseń búldirem!» deıtin de osy aı...
Bul aıazdy kúnder aqpannyń alǵashqy aptasyna deıin jalǵasady. Aqpannyń 5-inen 6-syna qaraǵan túni toqtaıdy. Óıtkeni, osy túnde Úrker joǵarylap bara jatqan baǵytyn ózgertip, batysqa bet burady (tómendeıdi). Muny qazekeń «Úrkerdiń aýýy» dep ataǵan. Jetiqaraqshynyń shómishi tómen qaraı salbyrap, saby joǵary kóteriledi. Sol mezgilden bastap sýyq kúnder qatary sıreıdi...