Qaıyrymdylyq jasaý - halqymyzdyń qanyna sińgen, ǵasyrlar boıy qalyptasqan qundylyq. Qazaq o zamannan jetimin jylatpaǵan, jesirin qańǵytpaǵan. Qaıta kedeı-kepshiktiń kem-ketigin jaýyp, qınalǵanǵa qoly ushyn sozýǵa árqashan ázir turatyn halyq. Oǵan nebir qıyn-qystaý zamanda kezdiń ózinde qolyndaǵy sońǵy asyn bólisken oqıǵalar jetip artylady.
Qazir eldiń jaǵdaıy túzeldi. Burynǵydaı kún kóre almaı jatqandar bolmasa da, elge alaqan jaıyp, jomart jandardan qaıyrym tilep, úmit kútetin biren-saran jaǵdaılar da joq emes. Qaıyrymdylyqqa muqtaj jandar kóbeımese, azaımaı otyr. Oǵan elde keıingi jyldary qorlarynyń sańyraýqulaqsha qaptaýy dálel. Aqshamnews.kz tilshisi munda qordalanǵan keıbir jaıttarǵa nazar aýdaryp kórdi.
Ádilet mınıstrliginiń dereginshe, Qazaqstanda resmı tirkelgen qaıyrymdylyq uıymdarynyń sany 1372-ge jetken. Alaıda olardyń naqty baǵyty (bilim, mádenıet, áleýmettik, dinı) jóninde resmı statısıka júrgizilmeıdi, al kóptegen qordyń qyzmetine memlekettik baqylaý qarastyrylmaǵan.
Al egov.kz caıtynda elimizdegi qorlar negizgi alty baǵyt boıynsha toptastyrylǵan eken. Olar: áleýmettik, ǵylymı, shyǵarmashylyq, bilim berý, mádenı, halyqaralyq baǵyt. Mundaǵy derekter keıingi ret bıyl tamyzdyń 13-de jańartylǵan.
QQDI Áleýmettanýlyq zertteýler ortalyǵy júrgizgen saýalnama qoǵamdaǵy senim deńdeıin kórsetken.
- 26,4% - qorlarǵa tolyq senedi;
- 45%-dan astamy - ishinara senedi;
- 25% shamasynda - qorlarǵa múlde senbeıdi;
- 16% - jeke qaıyrymdylyq jasaýshylarǵa senim artady.
Bul derekter qaıyrymdylyq uıymdaryna qatysty qoǵamda kúmánniń kóp ekenin ańǵartady.
Almaty - qaıyrymdylyq uıymdary eń kóp ornalasqan qala. Biraq ashyqtyq pen eseptilik máselesi munda erekshe ótkir. Ult.kz basylymynyń málimetinshe, jaqynda ýákiletti organdar júrgizgen tekserister nátıjesinde qaladaǵy:
- 26 qordyń tek 11-i ǵana jumys isteıtini rastalǵan;
- 15 qor kórsetilgen mekenjaı boıynsha múlde tabylmaǵan.
Ashyqtyqtyń azdyǵynan zańbuzýshylyqtar da joq emes. Jýyrda Almatyda qaıyrymdylyq qorynyń dırektory 15 jastaǵy jasóspirimdi bazarda aqsha jınaýǵa jibergeni úshin ákimshilik jaýapqa tartylǵan edi. Sot onyń kinásin moıyndaǵanyn eskerip, 50 AEK (196 myń teńge) kóleminde aıyppul saldy.
Bul - bir ǵana oqıǵa, biraq salada senimge selkeý túsiretin mundaı jaıttar kóptep kezdesedi. Mundaı jaǵdaılar halyqtyń qorlarǵa degen senimin odan ári tómendetedi.
Zań talaptary jáne baqylaýdaǵy olqylyqtar
Qazirgi qoldanystaǵy "Qaıyrymdylyq týraly" zań 2015 jyly qabyldanǵan. Zańǵa sáıkes, qor qarjysy:
- qaıyrymdylyq kómekterge,
- uzaq merzimdi áleýmettik baǵdarlamalarǵa,
- áleýmettik jarnamaǵa,
- uıymnyń qyzmetin júzege asyrýǵa jumsalýǵa tıis.
Alaıda zańda eń mańyzdy tetik - ákimshilik shyǵyndardyń naqty shekti lımıti kórsetilmegen. Ár uıym bul normany óz betinshe belgileıdi. Tek nysanaly kapıtaldyń (endaýment) basqarý shyǵyndary jyldyq kiristiń 20%-ynan aspaýǵa tıis degen talap bar.
Sonymen qatar, árbir qor jylyna keminde bir ret atqarylǵan jumysy týraly esep jarıalaýǵa, ÚEU derekqoryna esep tapsyrýǵa mindetti. Biraq bul talaptardy oryndaý deńgeıi de birkelki emes.
Sarapshylar qazirgi zań salanyń damýyna ilese almaı qalǵanyn, jańa tehnologıalar, qarjylyq aǵyndar jáne qorlardyń kúrdelengen jumys júıesi zańnamany túpkilikti jańartýdy qajet etetinin aıtyp keledi.
Qaıyrymdylyq - qoǵamnyń birligi men berekesiniń kórinisi. Biraq uıym kóp bolǵanymen, ashyqtyq, eseptilik jáne baqylaýdyń álsizdigi halyqtyń senimine selkeý túsirip otyr.
Salany damytý úshin:
- zańnamany jańartý,
- qarjylyq ashyqtyqty kúsheıtý,
- baqylaý tetikterin naqtylaý,
- balalar men eriktilerdiń quqyqtaryn qorǵaýdy kúsheıtý sıaqty máseleler kún tártibinde tur.
Aıta keteıik, jer sharyndaǵy adamdardyń orta eseppen 64%-y qaıyrymdylyqpen aınalysady. Tabysynyń basym bóligin ózgege qol ushyn sozýǵa jumsaıtyn memleket - Nıgerıa. Al reıtıńtiń eń tómengi satysynda Japonıa tur. Qazaqstan bul tizimde TMD elderin basyp ozyp, 30-orynǵa ornalasqan.