Semeı ıadrolyq polıgonynyń jabylýynyń otyz jyldyǵy qarsańynda «Nevada–Semeı» halyqtyq qozǵalysynyń bastamashysy jáne kóshbasshysy Oljas Omaruly Súleımenovpen áńgimelesken edik.
Oljas Súleımenov – qazaqtyń birtýar aqyny, jazýshy, qoǵam jáne saıası qaıratker, ádebıettanýshy, zertteýshi ǵalym, dıplomat, Qazaqstannyń Eńbek Eri, Qazaq KSR Halyq jazýshysy. Kóptegen irgeli lıngvısıkalyq eńbekterdiń avtory, «Alataý Aqparat» medıaholdıngi Shyǵarmashylyq damý jónindegi keńesiniń tóraǵasy.
– Osydan týra 30 jyl buryn táýelsiz memlekette halyqtyń kúshimen alǵash ret ıadrolyq polıgon jabyldy jáne tuńǵysh ret elimiz óz erkimen ıadrolyq qarýlardan bas tartty. Osynyń nátıjesinde álemde de birneshe polıgon jabyldy.
Polıgondar jabyldy, biraq onyń zardaby áli ondaǵan jyldarǵa sozylady. Qazir «Nevada–Semeı» qozǵalysy qaı baǵytta jumys isteıdi, sońǵy jyldary qandaı jetistikterge jetti?
– «Nevada–Semeı» KSRO men Qazaqstandaǵy alǵashqy ekologıalyq qozǵalys boldy. Biz birinshi bolyp tabıǵattyń ıadrolyq lastanýymen kúresýdi bastadyq. Bizdiń uranymyz: «Taza aýa, taza jer, taza sý». Sońǵy onjyldyqtarda ne bitire aldyq?
KSRO-nyń ydyraýyna az ǵana ýaqyt qalǵanda búkil álem «Nevada–Semeı» taratqan habarlamalarǵa qulaq túre bastaǵan edi. Tarıhta alǵash ret XX ǵasyrda qurlyqtyń altynshy bóligin alyp jatqan memleket – Qazaqstannyń halqy óz jeri men óz ómirin qorǵaý úshin bas kóterdi. Polıgonǵa jaqyn ornalasqan oblystardaǵy eki mıllıonnan astam qazaqstandyq bizdiń 1989 jyly 28 aqpanda bastaǵan «Polıgon jabylsyn!» atty janaıqaıymyzǵa qoldaý bildirdi. Bul kún qozǵalys ardagerleriniń ǵana esinde.
Elbasy «Rýhanı jańǵyrý» uranyn engizgenin bárimiz bilemiz. Biraq ótken tarıhty bilmeı, rýhanı jańǵyrý múmkin emes. Sondyqtan ótken-ketkenimizdi túgendeýge umtyldyq, biraq naqty ǵylymı derek tappadyq. Bizdiń sanamyzda «Kóshpendilerde tarıh qaıdan bolsyn?» degen túsinik qalyptasyp qalǵan. Ótkenimizge degen osyndaı kózqaras ejelden bar. Tipti, bertindegi tarıhymyzdy da bile bermeımiz. Elimizdegi XX ǵasyrdyń ekinshi jarty jyldyǵyndaǵy qandaı tarıhı oqıǵalar halyqtyń jadynda? Mundaı oqıǵalar saýsaqpen sanarlyq. Al bizdiń qozǵalys tarıhymyzdy álem tarıhynda mańyzy bar birneshe oqıǵalarmen tolyqtyrdy. Bul isimizben maqtanýǵa, jastardy tárbıeleýge, qoǵamdyq sanany jańǵyrtýǵa bolady, biraq biz jar sala bermeımiz. Mektep oqýlyqtaryna engizýge suranyp turǵan faktiler joq emes.
Eń alǵash polıgondaǵy jarylys 1949 jyldyń 28 tamyzynda bastaldy. 1989 jyldyń 28 aqpanynda bizdiń qozǵalys paıda boldy. Eń sońǵy jarylys 1989 jyldyń 19 qazanynda jerdi kúńirentken edi. 1991 jyly 29 tamyzda Tuńǵysh Prezıdent Nursultan Nazarbaevtyń Jarlyǵymen Semeı ıadrolyq polıgony máńgilikke jabyldy. Kóbinese, osy mańyzdy kún ǵana jıi aıtylady. Negizi, joǵarydaǵy barlyq mańyzdy kúnder týraly jastar bilip júrýi kerek. Sonda ǵana jer betindegi 5 polıgonnyń birin Qazaqstan halqy joıǵanyn bári biletin bolady.
Iadrolyq synaqtardyń toqtatylǵany týraly resmı qujat bolǵan joq, biraq jarylystar toqtady. Bul bizdiń qolymyzdan kelgenine álem sene bastady. Jer planetasyndaǵy barlyq antıáskerı, antıadrolyq qoǵamdyq uıymdardyń ishinde jarylystardy toqtatý bizdiń qolymyzdan keldi. Nege? Biz alǵash ret erekshe ádisti qoldandyq, bizdiń strategıamyz durys bolyp shyqty. Halyq pen KSRO Joǵary keńesiniń quramyndaǵy parlamenttiń kúshin biriktirip, myqty «Iadrosyz álem» fraksıasyn qurdym. Bul degenimiz – 500 daýystyń ishinde 150 belsendi daýys degen sóz. Fraksıa halyqtyq qozǵalystyń sózin sóılep, 1989 jyly 20 qarashada Joǵarǵy Keńestiń Semeı polıgonyn jabý máselesin qaraýyna muryndyq boldy. Osy aksıa bizdiń ary qaraıǵy baǵytymyzdy aıqyndap berdi. Bul bizdiń «Álem saılaýshylary ıadrolyq qarýǵa qarsy» degen uranymyzda kórinis tapty.
Barlyq ıadrolyq memleketter men antıáskerı uıymdarǵa «Álem saılaýshylary ıadrolyq qarýǵa qarsy» atty tuńǵysh Halyqaralyq konferensıaǵa shaqyrtý jiberdik. Konferensıa 1990 jyldyń mamyrynda sol kezdegi Alma-Atada ótti.
El egemendigi men bizdiń qozǵalystyń 30 jyldyǵy atqarylǵan ıgi ister men jetistikterdi qorytyndylaýǵa, eske túsirýge túrtki bolyp otyr. Konferensıada asa mańyzdy máseleni kótere otyryp, biz Ǵalamdyq antıadrolyq alánstyń qurylýyna sebepker boldyq. Bul alánsqa Shyǵys pen Batystyń barlyq bedeldi degen antıáskerı, antıadrolyq uıymdary kirdi.
Alánstyń aýqymdy konferensıasyn 1991 jyly Nú-Iorktegi BUU shtab-kvartıralarynyń birinde ótkizdik. Sol jerde bizdiń kúrestiń negizgi maqsaty – ıadrolyq qarýdy ulttyq qorǵanys quraly mártebesinen aıyrý týraly másele kóterildi.
Biz tabıǵat pen adamzatty qorǵaý úshin baryn salǵan KSRO-daǵy alǵashqy qozǵalys qurdyq. Basqasha aıtqanda, tuńǵysh ekologıalyq uıym. 90-shy jyldary jáne keıingi jyldary bizdiń qozǵalys belsendileri ıadrolyq jarylystyń saldarymen kúresti. Óıtkeni, «beıbit» jarylystar tek belgili polıgondarda ǵana emes, belgisiz polıgondarda da bolǵan edi. Bizdiń tájirıbemiz oblystar men aýdandarda, qalalarda ekologıalyq toptar men uıymdardyń qurylýyna kómektesedi. Mine, sońǵy úsh jyldan beri «Baıtaq bolashaq» ekologıalyq alánsy kúsh alyp keledi. Bul degenimiz, qazirgi kezde ekologıalyq máselelerdiń mańyzdy ekenin kórsetedi.
Adamzat úshin ekologıany saqtaý máselesi alǵashqy orynǵa shyqty. Qazir atomdyq soǵys bolmaýy múmkin, sebebi, ıadroly alpaýyt elderdiń basshylaryna azdap aqyl kirdi, biraq ekologıalyq apat bastalyp ta ketti. Adamzat ǵasyrdyń ortasyna deıin jete ala ma degen suraq týyndap otyr.
Al bizde, qazaqstandyqtarda 2050 jylǵa keremet josparymyz bar. Órkenıetti 30 eldiń qataryna enýimiz kerek. Buǵan da jetemiz, biraq ol úshin búkil álemde bizdiń áriptesterimiz birigip, jer sharynda ashyq aspan, taza ózen, taza jerdi saqtaý úshin kúresýimiz kerek.
«Myń bir sóz»
– Siz – zertteýshi-ǵalymsyz, sizdiń tarıhqa, til men jazýdyń damýyna qatysty ózindik kózqarasyńyz bar. Suhbattaryńyzdyń birinde «Tysácha ı odno slovo» eńbegińiz ben jańa lıngvısıkalyq ádistemelerińiz jaıly aıtqan edińiz. Sizdiń aıtýyńyzsha, bul eńbek fılologıalyq túsinikti túbegeıli ózgertedi, buǵan eski mektep qarsy shyǵady. Osy týraly naqtyraq aıtyp berińizshi.
– Bul kitappen birneshe onjyldyqtan beri jumys istep kelemin. Qosymsha osy taqyrypty ashýǵa kómektesetin basqa da kitaptar da basylyp shyǵyp jatyr. Kitap ne jóninde? Sóz týraly. Ǵylymı tiltaný XIX ǵasyrda paıda boldy. Sóz ben tildiń paıda bolýyn shirkeý Qudaıdan dep sanaıdy. Sózdi adamdar shyǵardy degen boljamdy eń alǵash Shveısarıa ýnıversıtetiniń ǵalymy Ferdınand de Sossúr aıtqan bolatyn. Ol óziniń shákirtterine «Kez kelgen sóz erkin paıda boldy» dep aıtatyn. Eýropanyń ǵalymdary osy pikirdi ilip áketip, sózdiń paıda bolýy týraly ǵylymnyń, etımologıanyń negizi etti.
Endi sóz tarıhynyń betki qabattaryn qazbalaýǵa múmkindik týdy, ıaǵnı sóz qalaı taraldy, fonetıkalyq jaǵynan qalaı damydy degen sekildi boljamdar ǵylymı túrde dáleldene bastady. Leksemanyń júıelik ózgeristeri men arhaıkalyq formalaryn qalpyna keltirý etımologtyń negizgi maqsaty boldy. Al jasandy arhetıp qalaı paıda boldy, bul eshkimdi qyzyqtyrmady. HH ǵasyrdaǵy barlyq etımologıalyq sózdikter Sossúrdiń «Kez kelgen sóz erkin paıda boldy» degen tujyrymyn basshylyqqa aldy.
Osydan birneshe jyl buryn «Iazyk pısma» atty kitabym shyqty. Bul eńbek taqyrypty ashýǵa baǵyt beredi. Kitap sózdiń paıda bolýyn alǵashqy jazý ıeroglıfpen baılanystyrady. Al beıneli jazý belgisi erkin paıda bolmaǵan, ol naqty bir zatty beıneledi.
Menińshe, qazaqstandyq ǵylym jaqyn aralyqta fýndamentaldy salalar boıynsha ózin tanytýy ekitalaı, biraq gýmanıtarlyq salada ájeptáýir jetistikke jetýi múmkin. Qazaqstanda etımologıanyń jańa ádisteri jasaldy, bul kóptegen túrik, slaván, basqa tilderdiń tarıhı mańyzyn ashýǵa múmkindik beredi. Eger birneshe ýnıversıtette fılologıa («sózdi súıý») tek synaq pen emtıhan tapsyrý úshin ǵana oqytylmaı, mamandar osy taqyrypty ashý úshin eńbek etse, bes jyldyń ishinde qazaqstandyq fılologıa «Jańa tiltaný» salasynda úlken jetistikke jeter edi. Bul degenimiz, bizdiń ǵalymdardyń Prezıdent aıtqan qoǵamdyq sanany jańǵyrtýǵa qosqan úlesi bolar edi.
Sonda biz tilderdiń qashan paıda bolǵanyn, alǵashqy jazý Ejelgi Azıada ma, Jerorta teńizinde me, Qytaıda paıda boldy ma, biletin edik. Bul derekter bizde joq artefakt mýzeılerde emes, aýyzeki tilde, kóne sózderde saqtalǵan.
Tarıhtyń bul muraǵatyn óshirýge, kóshirýge, redaksıalaýǵa kelmeıdi. Bizde qazir sózdiń qupıasyn ashatyn «altyn kilt» bar. Muny qoldanbaý – kezekti márte mádenıetke degen salǵyrttyq.
Sondyqtan qolymyzdaǵy kiltti ózgeler qaǵyp ketpeı turǵanda, qoldaýymyz kerek. Etımologıanyń jańa ádisi týraly men ózimniń «Kod slova» (2013 jyl) kitabymda jazdym. Al Halyqaralyq etımologıalyq sózdik «1001 slovo» kitabyn shyǵarýǵa halyqaralyq avtorlar ujymy kúsh salýy qajet, aldymen qazaqstandyq ǵalymdar bastaýǵa mindetti.
Ata-babalarymyzdyń Shýmer jazýlary, Egıpettegi papırýsqa jazylǵan jazýlar, Ejelgi Qytaıdaǵy tasbaqanyń qabyna jazylǵan jazbalar arqyly qaldyrǵan izderin jarty ǵasyrǵa jýyq izdep, zerttep, zerdelegendikten, ejelgi adamzat tarıhynda túrkilerdiń mádenıetti, zıaly, memleketshil bolǵanyn dáleldeıtin sóz ben jazý belgileri bar ekenin naqty aıta alamyn.
Qazir tek arheologtar ǵana emes, lıngvıst-etımologtar da tabylǵan derekterdi taldaıdy, olar oǵyzbaba (túrikterdiń, ázerbaıjandardyń, túrkimenderdiń babasy), qypshaqbaba (qazaqtardyń, tatarlardyń, qarashaılardyń babasy), bulǵarbaba (chývashtardyń babasy) jáne basqa da ata-babalarymyz ózderiniń izderin qaıda, qashan qaldyrǵanyn aıta alady.
Ejelgi qazaqtar ózderiniń ataýlaryn birneshe ret ózgertti. Biraq tildiń gramatıkalyq normalary daktıloskopıa sekildi qazaqtyń sózderin álemniń kez kelgen buryshynan, myńjyldyqtardan taba alady.
Aqyn jáne jazýshy
– Aqyn, jazýshy, Qazaqstan Jazýshylar odaǵy basqarmasynyń tóraǵasy. Bir kezderi kitap shyǵarý qanshalyqty qıyn bolǵanyn, qazir qanshalyqty ońaı ekenin ózińiz jaqsy bilesiz. Alaıda, qazir naǵyz ádebıet óte az. Búginde jazýshylar birlestiginde ne bolyp jatyr? Jalpy, jazýshylar uıymy bar ma ózi? Kitap qundylyq bolyp qala ma?
– Kez kelgen elde qoǵamdyq sanany qalyptastyrý qarapaıym orta mektepterde tarıh, ádebıet pánderinde júredi, rýhanı jańǵyrý da solaı. Sosyn árıne, úıdegi sóredegi kitaptaryńyzdyń yqpaly zor. Kitap ósip kele jatqan, bilimge qumar adamǵa «adam» fenomenin túsinýge, óziniń qaı etnosqa jatatynyn bilýge, «Biz kimbiz?», «Men kimmin?» degen suraqtarǵa jaýap tabýǵa múmkindik beredi.
Sońǵy úsh onjyldyqta birneshe jańa býyn aýysty, olar úshin kórkem ádebıettiń ornyn sms-ter basty. Buryn «eń kóp oqıtyn» memlekettiń qoǵamdyq sanasy ózgerdi. Sondyqtan osy 30 jylda ádebıet pen gýmanıtarlyq pánderdi joǵaltyp alǵanymyz ókinishti. Meniń aıtyp otyrǵanym, naǵyz ádebıet pen ǵylym. Pulp Fiction («Krımınalnoe chtıvo») kóp danamen basylady jáne jaqsy satylady, psevdoǵylymı akademıalyq dúnıeler de dál solaı. Ókinishke qaraı, ádebıet te, ǵylymı tiltaný da mamandyq bolýdan qaldy.
Kitap oqý mıdy da, rýhty da damytady, adamnyń oılaýyn, sezinýin kúsheıtedi. Sonda adamǵa seks, tanystyq, mindetten góri mahabbat, dostyq, paryz degen dúnıeler jaqynyraq bolady.
Eger halyq arasynda ultymyzdyń zıaly elıtasy bolatyndaı adamdar kóp bolsa, ózara kelisimge kelý de, kez kelgen máseleni beıbit túrde sheshý de ońaı bolar edi.
Qandaı jaǵdaıda da sıfrlyq zamanda áripten turatyn kitapsyz ómir súrý múmkin emes. «San» – álemniń kúrdeli kartınasyn san túrli boıaýmen salatyn Sýretshi qylqalamynyń bir ǵana qımyly. Sıfrlyq zamannan soń taǵy basqa zaman keledi, al kitaptyń dáýreni sol kezde de aıaqtalmaıdy.
Ókinishke qaraı, sońǵy otyz jylda ádebıetten sán ketken soń syn jáne aýdarma janry da joǵaldy. Mysal keltireıin. Jaqynda maǵan Lev Tolstoıdyń «Voskresene» romanynyń aýdarmasyn alyp keldi. Aýdarǵan adam barynsha tyrysypty, úsh jyl jumys istegen. Men bir ǵana eskertý aıttym. Tolstoısha – «Voskresene» – bul demalys kúni emes (jeksenbi), tirilý, qaıta týý ekenin túsindirdim.
Qazaq ádebıetine de qaıta tirilýdi tiler edim.
Ázirlegen Aınur SENBAEVA.