Keńes Odaǵy kezinde Qazaqstandy álem úsh ataý arqyly biletin edi: "Baıqońyr" ǵarysh aılaǵy, Semeı polıgony jáne "Medeý" muz aıdyny.
Búgingi áńgimemiz Medeý týraly. Ótken ǵasyrdyń 30-shy jyldarynan bastap keńes kónkıshileri men jattyqtyrýshylary búkil Keńes Odaǵynyń taýly jerlerin aralap, Shveısarıadaǵy Davos shıpajaıyndaı jer izdeıdi. Onyń sebebi Davostaǵy bıik taýdaǵy muz aıdyny sol kezdegi jarysqa da, jattyǵýǵa da eń qolaıly jer sanalatyn. Sonymen izdenis 40-shy jyldyń aıaǵyna taman Almaty qalasynyń ortalyǵynan 16 shaqyrym jerdegi Medeý shatqalyna alyp keledi. Bul 1949 jyldyń sońyna taman bolatyn, shatqaldaǵy ashyq alań taý tastarynan tazartylyp, sý quıylyp, muz qatyrylady. Sol muzǵa kónkıshiler shyǵyp, júgirip kórip, muzdyń sapasyn óte joǵary baǵalaıdy, kónkıshiler jaqsy nátıjelerge jetedi. Sol kúnnen bastap bul alańda kónkıshilerdiń jattyǵýlary da bastalyp ketedi.
Tarıhqa úńilsek, bul shatqal revolúsıaǵa deıin Jetisý óńirine belgili kásipker Medeý Pusyrmanovtyń jaılaýy bolatyn. Medeý kezinde revolúsıany jaqsy qarsy alyp, bólshevıkterge Jetisýda ornyǵýlaryna úlken kómegi tıgen bolatyn. Sondyqtan shyǵar, shatqaldyń atyna tıispeı, bolashaq áıgili muz aıdyny da Medeý Pusyrmanov atymen atalyp ketedi.
«Medeý» muz aıdynynyń ómirge kelýi 1951 jyldyń 4, 5 aqpan kúnderi sanalady, sol kúnderi muz aıdynynda Qazaq SSR Mınıstrler Kabınetiniń júldesi úshin bolǵan kónkımen júgirý sportynan halyqaralyq jarysta: 2 álemdik, 6 odaqtyq jáne 9 qazaqstandyq rekordtar jańartylady.
Sol kezden bastap Medeý shatqalyndaǵy muz aıdyny keńes kónkıshiler quramasynyń basty daıyndyq bazasyna aınalady.
Bul tabıǵı aıazdyń kúshimen qatyrylǵan muz aıdyny bolatyn, onda 1951 jyldan 1970 jylǵa deıin 17 qysqy sport maýsymy ótkizildi. Eki jyl - 1966 jáne 1967 jyldary shatqalda úlken bóget salynýyna baılanysty jumysy ýaqytsha toqtatyldy.
Sol jyldary «Medeý» muz aıdynynda kónkımen júgirýden 47 álemdik rekord jańartyldy.
Medeýdiń jetistikterine baılanysty 1970 jyldyń 6 qańtarynda SSSR Úkimeti muz aıdynynyń ornyna ashyq muz aıdyny bar stadıon salý týraly sheshim qabyldaıdy. Qurylys jumystary 2 jylda (4 jyldyń ornyna) bitip, 1972 jyldyń 28 jeltoqsanynda iske qosylady. Bul álemde eń bıikte ornalasqan, abattandyrylǵan bıik taýdaǵy muz aıdyny bar stadıon bolatyn. Endi muz aıdyny tońazytý qondyrǵylarymen qatyrylatyn boldy.
Tońazytý qondyrǵylary arqasynda muz aıdynynyń jumys merizimi 4 aıdan 8 aıǵa deıin sozyldy (qyrkúıekten mamyr aıyna deıin). Aıdyndaǵy muzdyń sapasy burynǵy jaqsy qalpynda qaldy, rekordtar tizimi ári jalǵasty.
«Medeý» muz aıdynynda 1972-1996 jyldary arasynda 24 qysqy sport maýsymynda 73 resmı álemdik rekord jańartyldy. Sonymen qatar: 1974, 1984 jyldary shapshań júgirýden áıelder arasynda Evropa chempıonaty, 1988 jyly shapshań júgirýden erler arasynda álemdik chempıonat ótti. Bári óte joǵary deńgeıde ótti. Odan basqa da jyl saıyn halyqaralyq: Qazaq SSR Mınıstrler keńesiniń júldesi úshin, Qazaq SSR Kásipodaǵynyń júldesi úshin, «Sovetskıı sport» gazetiniń redaktory N.S.Kısılev (marqum) eske alý jarystary ótkiziletin. İri halyqaralyq týrnırlerden: SSSR – Norvegıa, SSSR – Norvegıa – Nıderlandy, SSSR – GDR, SSSR – Shvesıa, t.b ótetin edi. Kóptegen shetel kónkıshileri «Medeý» muz aıdynynda jańa rekordtar ornatyp, óz jetistikterin jańartty. Muz aıdynynyń bas tutynýshysy Keńes Odaǵynyń olımpıadalyq quramy bolatyn, basqalary búkil Keńes Odaǵynyń túkpir-túkpirinen kelgen kónkıshiler bolatyn. Olardan basqa jylyna eki ret: kúzde jáne kóktemde bir aıdan GDR kónkıshileri jattyǵatyn. 80-shi jyldardyń aıaǵyna taman Qytaı Halyq Respýblıkasynyń kónkıshileri jattyǵýǵa kele bastady.
Muz aıdynynda jattyǵýlar ýaqyty tańǵy saǵat 6-dan túngi saǵat 3-ke deıin júretin, dúısenbiden jeksenbige deıin. Almatylyqtar men qala qonaqtaryna kónkı tebý úshin muz aıdyny aptasyna bir-aq ret 4-aq saǵat, jeksenbi kúni saǵat 10-nan 14-ke deıin beriletin.
Keńes kezinde «Medeý» muz aıdynyna úlken kóńil bólindi, jylyna 300 000 rúbl dotasıa beriletin, Medeý úshin 1 kVt elektr qýatynyń baǵasy 1 tıyn bolatyn. Medeýde búkil qondyrǵylar elektr qýatymen jumys isteıtin: árqaısysy 2500 kVt jeti elektr qazandyǵy, árqaısysy 1500 kVt úsh týrbokompressorlyq tońazytý qondyrǵysy, nasostar - barlyǵy elektr qýatyn tutynatyn. Basty maqsat - muzdyń tazalyǵyn qamtamasyz etý bolatyn, eshqandaı kómir, mazýt jaǵatyn qazandyqtar qoldanýǵa tıym salynǵan bolatyn. Muzǵa kónkısiz eshkimdi shyǵarmaıtynbyz, muz aıdynyna jáne stadıonnyń ishine bóten eshnárse kirgizýge, ornatýǵa ruqsat etilmeıtin. Osylaı muz aıdynyn qorǵaıtynbyz.
Medeýdiń quldyraýy 1988 jyldan bastaldy, sol jyly «Medeý» sport keshenin ózin-ózi qamtamasyz etý júıesine aýystyrylyp, ónerkásip mekemelerimen teńestirildi. Dotasıa, elektr qýatyna beriletin jeńildik alynyp tastaldy. Sol jyldardan bastap Medeý óz kúnin ózi kóre bastady.
Ýaqyty kele, tońazytý qondyrǵylary tozdy, ekologıalyq suranys kúsheıdi. Energıa resýrstary qymbattady. Osylarǵa baılanysty 1996 jyly «Medeý» sport kesheni ýaqytyly tozǵan, elektr energıasyn mólsherden kóp jumsaıtyn, ekologıaǵa qaýipti tońazytý agenti «Freon-12» 7500 kg mólsherinde qoldanylatyna baılanysty óz jumysyn toqtatty. "Freon-12" atmosferanyń ozon qabyǵyn buzatyn zattardyń biri bolyp esepteledi jáne sol jyldary álemde ony qoldanýǵa tıym salynǵan bolatyn.
SSSR men GDR ydyraǵannan keıin, baılanystar úzildi jáne sportty qarjylandyrý nasharlap, shet eldiń, shet jerdiń kónkıshileriniń legi kúrt úzilip, "Medeýge" kelýshi kónkıshilerdiń sany Qazaqstan men Reseı shekaralas oblystarymen shekteldi. Endi muz alańyn toltyrý úshin túske deıin aıdynda Qazaqstannyń jáne Reseıdiń keıbir qalalarynan kelgen sportshy kónkıshiler jattyǵatyn da, tústen bastap túnge deıin muz demalýshy almatylyqtar men qala qonaqtaryna beriletin boldy. Demalýshylar úshin kónkıdi jalǵa beretin jáne kónkıdiń júzin qaıraıtyn bólimsheler jumys istedi.
Shynyn aıtsaq, osy ádispen "Medeý" áli kúnge deıin (2022 jylǵa deıin) kúnin kórip otyr. Áli kúnge deıin túbegeıli ózgeris joq.
«Medeý» muz aıdynynda ózgeris bolý úshin stadıonnyń tóbesin jabý kerek. Sonda ǵana "Medeýdi" burynǵy ataq-bedeline jetkizýge bolady.
Kónkımen júgirý sporty men muz aıdyndarynyń tarıhyna úńilsek, ol kóne dáýirden bastalady. Biraq progresıvtik ózgerister HH ǵasyrda boldy. Ol úsh kezeńde ótti:
1-shi kezeń – ashyq alańdaǵy tabıǵı muz aıdyny, ol 60-shy jyldarǵa deıin sozyldy;
2-shi kezeń – ashyq alańdaǵy muz aıdynyn tońazytý qondyrǵylarymen qatyrý, ol 60-shy jyldary bastaldy;
3-shi kezeń – 1986 jyly Herenven (Nıderland) qalasyndaǵy "Tıalf" muz aıdyny bar stadıonnyń tóbesi jabylyp, muz aıdyndary jabyq stadıondarda tońazytý qondyrǵylarymen qatyrylatyn boldy;
Bul degenińiz - endi kónkımen júgirý sportynyń shapshań júgirý salasy jabyq stadıondarda ótetin bolǵany. Sondyqtan sportshylar shapshań júgirýden jattyǵýlaryn jabyq muz aıdyndarynda ótkizýge tyrysady, ásirese, bıik taýdaǵy muz aıdyndarynda.
Bizdiń elde ondaı múmkindik ázirge joq, sondyqtan qazir "Medeýge" sheteldik sportshylar burynǵydaı jattyǵýǵa kelmeıdi. Bizdiń eldiń quramasy da sheteldik bıik taýdaǵy jabyq muz aıdyndarynda jattyǵýǵa tyrysady.
Bizdiń "Medeý" áli muz aıdyndarynyń órkendeýiniń ekinshi kezeńinde júr.
Biz "Medeýdiń" burynǵy dańqy men abyroıyn qaıtaramyz desek, shuǵyl túrde stadıonnyń tóbesin jabýymyz kerek. Sodan keıin muz aıdynynyń muzdatý plıtasyn qubyrlarymen birge qaıta tósep, eski tońazytý qondyrǵylaryn ekologıa jaǵynan zıansyz tońazytý agentimen isteıtin jańa qondyrǵylarǵa aýystyrýymyz qajet. Sonda ǵana "Medeý" muz aıdyndarynyń órkendeýiniń úshinshi kezeńine ótedi jáne álemge belgili bıik taýdaǵy muz aıdyndarynyń (Solt-Leık Sıtı , AQSH; Kalgarı, Kanada) tobyna qosyla alady.
Sol kezde "Medeýge" jattyǵýǵa bizdiń eldiń quramasy ǵana emes, búkil Reseıdiń qalarynan, Azıa memleketteri: Japonıa,Qytaı, Ońtústik Koreıa, Monǵolıadan jáne basqa da kontınentterdiń elderinen kónkıshiler komandalary jattyǵýǵa keledi. Jattyǵý kestesi de burynǵydaı saǵat tańǵy 6-dan túngi 3-ke deıin bolaryna senemin.
Budan "Jalpy buqaralyq kónkı tebý qaı ýaqytta ótetin bolady?" degen suraq týyndaıdy. Bizdiń jáne sheteldik sport komandalarynan muzǵa suranys kóp bolsa, muz aıdyny almatylyq jáne qonaqtarymyz úshin eshýaqytta bos bolmaýy múmkin.
Bul máseleni sheshýge múmkindik bar. Qazirgi stadıonnan joǵary, ońtústik jaǵynda úlken alań bar. Sol alań muz aıdyny bolýǵa suranyp turǵandaı, 8000 sharshy metr muz aıdynyn jasaýǵa bolady. Ol úshin kóp qarajattyń qajeti joq. Alań tegistelip, taptalyp, ústinen beton plıta quıylyp jáne syrtqy betin sporttyq jabyndymen qaptalsa bolǵany. Jazda bul alańda sporttyń barlyq túrinen jattyǵý, oıyndar ótkizýge bolar edi. Al kúzge taman onyń ústine «jyly eden» (teplye poly) tárizdi plasıkalyq qubyrlardan «salqyn eden» (holodnye poly) tóselip, olar qasyndaǵy tońazytý stansıasynyń salqyndatý suıyǵy (hladonosıtel) júretin bas qubyrlaryna qosylady. Qubyrlardyń ishine salqyndatylǵan antıfrız aıdalyp, alańnyń ústine quıylǵan sý qata bastaıdy. Bir apta ishinde muz aıdyny daıyn bolady. Kónkılerdi jalǵa berý, kónkılerdiń júzin qaıraý beketteri úshin abattalǵan júk konteınerlerin qoldanýǵa bolady. Osylaı halyq úshin de jaǵdaı jasaýǵa bolady.
Qazir jańa tehnologıa boıynsha qalanyń kez kelgen alańynda nemese taý bókterinde (mysaly, Alma arasan shatqalynda) turaqty nemese ýaqytsha muz aıdyndaryn ornatýǵa bolady. Bolashaqta sony qolǵa alsaq deımin. Medeý shatqaly qazir «Medeý» muz aıdyny men «Shymbulaq» shańǵy kesheni úshin tarylyp ketti. Sondyqtan halyq úshin basqa jerden jańa tehnologıa boıynsha úlken ǵımarat - stadıonsyz muz aıdynyn salý kerek.
Kezinde «Medeý» sport kesheniniń quramynda ashyq júzý baseıni, eski tońazytý stansıasynyń, elektr qazandyǵynyń ǵımarattary bolǵan. Bulardyń barlyǵy 2008-2016 jyldary satylyp, jekeshelenip ketken. Qazir sport kesheninde stadıon men jańa tońazytý stansıasynyń ǵımaratynan basqa eshteńe joq. Sol ǵımarattardy, jerlerdi «Medeý» sport keshenine qaıtarý kerek.
Burynǵy júzý baseıniniń ornyna 50 metrlik jabyq júzý baseınin salý kerek. Al burynǵy tońazytý stansıasynyń, elektr qazandyq ǵımarattaryn qaıta qalpyna keltirip, ishinde sporttyq oıyndar zalyn, trenajer zalyn, kıim aýystyratyn, jýynatyn oryndar jasaý kerek. Bul sport kesheniniń oqý-jattyǵý ortalyǵy bolady jáne ol stadıonmen jerasty jolymen jalǵasady (ol jol bar). «Medeý» sport kesheninde ómirde sport zaly bolmaǵan, qazir de joq. Sondyqtan osyny qolǵa alǵan jón dep sanaımyn.
Bul istiń bárin atqarsaq, "Medeý" shynymen de halyqaralyq bıik taýdaǵy sport kesheni bolady.
Taǵy bir aıtatyn jaıt - gaz qazandyǵy. "Medeýdi" jylytyp, ystyq sýmen qamtamasyz etý úshin óte qajet, sol úshin gaz qazandyǵyn salý kerek (gaz kelip tur).
Bıyl 28 jeltoqsanda «Medeý» stadıonynyń iske qosylǵanyna 50 jyl bolady, al aqpan aıynda birinshi ret muz aıdynynyń qatyrylǵanyna 73 jyl boldy.
Osy "Medeýimizdiń" tóbesin jaýyp, úlken sportqa qaıtarýǵa múmkindik bergen jón dep sanaımyn. Buǵan memleketimizdiń jaǵdaıy jetedi dep oılaımyn.
Dýlat Járdemuly Keıkın,
«Medeý» sport kesheniniń bas ınjeneri (1986-1993, 1996-2005 j.j.),
tońazytý qyzmetiniń bastyǵy (1981-1985j.j.),
«Medeý, vzglád ıznýtrı» kitabynyń avtory