· 2025 jyly qańtarda qytaılyq DeepSeek startapy jasandy ıntellekt naryǵyn dúr silkindirdi. Jańa chat bot amerıkalyq JI ónimderin óndirýshi kompanıalardyń aksıalarynyń túsýine áser etti. Alaıda, qor naryǵy sarapshylary bul qysqa ýaqytty qamtıtyn eıforıa dep túsindirýde. Jańa dúnıe únemi adamdardy ózine tartymdy etedi degen pikirde. Sarapshylardyń pikirimen kelispeske amal joq. Amerıkalyq tehnologıalyq alyptar básekege tótep bere almaıdy dep aıta almaımyz. Sebebi, AQSH-ta qalyptastan ınovasıalyq júıeni yntalandyrý mehanızmderi óziniń tıimdiligimen erekshelenedi.
Memlekettik qoldaý bar
AQSH JI salasynda kóshbasshy ekeni sózsiz. Sebebi, álemdegi eń alǵashqy chat bot startaptar sonda paıda boldy. Bul startaptar iri kompanıaǵa aınalyp, JI naryǵy qalaı damıtynyn aıqyndaýda. Qazir Beıjiń Vashıngtonǵa básekelestik jasaýǵa tyrysýda. Amerıkalyq sarapshylardyń pikirinshe Qytaı AQSH-tan 2-3 jylǵa qalyp barady. Alaıda, qýyp jetý múmkindigi joǵary. Degenmen, AQSH ta sol 2-3 jylda qol qýsyryp qarap otyrmaq emes.
AQSH mundaı jetistikke qalaı jetti? Bul suraqqa jaýapty ınovasıalyq júıesinen izdeý qajet. Júıeniń qurylý qaǵıdalary, onyń elementteri mańyzdy ról atqarady.
Amerıkanyń ınovasıalyq júıesiniń negizgi úsh elementi bar. Olar memleket, ýnıversıtetter jáne bıznes. Memlekettik qoldaýsyz jáne qorǵaýsyz ınovasıany damytý múmkin emes. Startapty jasaýǵa memlekettik qoldaý árkez kerek bolmas. Alaıda, ol ósip iri bızneske aınalýy úshin memlekettik qoldaý men qorǵaý qajet. Mysaly, Google kompanıasynyń negizin qalaýshylar memlekettik qarjylandyrý arqyly óz ıdeıasyn júzege asyrǵan. Mundaı mysaldar óte kóp.
Qazir Tramptyń saıasaty da JI salasyn damytýǵa baǵyttalǵan. Sol úshin de 500 mlrd AQSH dollary kóleminde qarjy bólý týraly sheshim qabyldady. Ol birneshe jylǵa beriletin qarajat ekeni sózsiz. Degenmen, bul óte kóp ınvestısıa. Salystyrý úshin mysal retinde amerıkalyq kompanıalardyń bólgen qarjylaryn aıta keteıik. Mysaly, Meta 2026 jyly 60 mlrd, al Microsoft bıyl 80 mldr AQSH dollaryn JI-ge bólgen.
Óz naryǵyn qorǵaýdan taıynbaıdy
Vashıngton tek qarjylaı qoldaý ǵana emes, ishki naryqty qorǵaý sharalaryn da júzege asyrýda. Bıyl qańtarda taǵy bir mańyzdy qujat qabyldandy. Ol álemde JI-ge qoljetimdilikti baqylaý úshin grafıkalyq prosesorlar saýdasyna shekteý qoıady. Chat bottar jumys isteýi úshin birinshiden, iri kólemde energıa kózi, ekinshiden sońǵy modeldegi qýatty chıpter qajet. Grafıkalyq prosesor (GPU) sondaı chıp bolyp tabylady. Al ony óndirýshi álemdegi eń iri kompanıa Nvidia AQSH-ta ornalasqan. Álemdegi GPU naryǵynyń 80%-y Nvidia-ǵa tıesili. Iaǵnı álemdik monopolıs. Nvidia turǵysynan qaraıtyn bolsaq, árıne onyń óniminiń álemdegi saýdasyna memlekettiń shekteý qoıýy tıimdi emes. Alaıda, ulttyq múdde men qaýipsizdik turǵysynan bul shekteýler qajet.
AQSH GPU saýdasyna qandaı shekteý qoıýda? Bul memleketterge baǵyttalǵan shekteý. Qytaı, Iran jáne Reseı kompanıalary men olardyń terıtorıasyna grafıkalyq prosesorlar múldem satylmaıdy. Sebebi, atalmysh elder amerıkanyń strategıalyq qarsylastary.
Al 18 memleketke saýda shekteýi joq. Olar: Avstralıa, Belgıa, Ulybrıtanıa, Kanada, Danıa, Fınlándıa, Fransıa, Germanıa, Irlandıa, Italıa, Japonıa, Nıderlandy, Jańa Zelandıa, Norvegıa, Ońtústik Koreıa, Ispanıa, Shvesıa, Taıvan. Árıne, AQSH-tyń kompanıalaryna shekteý qoıylmaǵan. Qalǵan memleketterge ishinara shekteýler bar. Munyń bári JI salasynda amerıkanyń kóshbasshylyǵyn nyǵaıtýǵa baǵyttalǵan sharalar.
İshki básekelestik joǵary deńgeıde
Amerıkada 7 tehnologıalyq alyp kompanıa bar. Olar Alphabet, Amazon, Apple, Meta, Microsoft, Nvidia jáne Tesla. Qańtarda ótken Donald Tramptyń ulyqtaý rásimine atalmysh kompanıalar basshylary da qatysty. Bul neni bildiredi? Tehnologıalyq alyptardyń Vashıngtonǵa lobbılik etip jatqanyn kórsetedi. Ásirese, Tesla basshysy Ilon Masktiń yqpaly basym. Sebebi, ol prezıdenttiń keńesshisi ári úkimettiń nátıjelilik departamentin basqarady.
Tehnologıalyq alyptardyń lobbıligi men olarǵa degen memlekettiń kóńil bólýi ınovasıalyq júıeniń álsizdigin bildirmeıdi. Sebebi, alyptardyń óz arasynda básekelestik óte joǵary deńgeıde. Qazir OpenAI kompanıasynyń ónimi – ChatGpt amerıkada ǵana emes álemde kóshbasshy. Biraq 18 aqpanda Ilon Masktiń xAI startapy Grok 3 chat bot modelin usyndy. Onyń sózinshe Grok 3 –álemdegi eń aqyldy chat bot. Grok-tyń aldyńǵy modelderine qaraǵanda fýnksıonaldy. Alaıda, sarapshylar ChatGpt-men salystyrǵanda álsizdeý dep baǵalaýda. Degenmen, osy modeldi jasap shyǵarǵannyń ózi AQSH-ta básekelestik joǵary deńgeıde ekenin kórsetedi.
Eki alyp arasyndaǵy báseke tek tehnologıalyq sıpatta júrip jatqan joq. Bıyl Ilon Mask OpenAI kompanıasyn satyp alýǵa nıeti bar ekenin málimdedi. Ol úshin 97 mlrd AQSH dollaryn berýge deıin. Biraq OpenAI basshysy S.Áltman odan bas tartty. Onyń qarsylasýy qansha ýaqytqa sozylatyny belgisiz. Sebebi, Masktiń Twitter sıaqty iri kompanıany satyp alý tájirıbesi bar.
Qazir bul eki kompanıadan bólek ózgeler de JI-di damytýǵa kúsh salýda. Mundaı qatań básekelestik mindetti túrde AQSH-tyń álemdegi kóshbasshylyǵyn nyǵaıtady.