Arasynda jahandyq ındekster týraly jazyp tursam deımin. Óıtkeni, ındekster ár saladaǵy dınamıkany, áleýmettik-ekonomıkalyq tendensıany kórsetip otyrady. Sonyń ishinen Qazaqstan týraly derekterdi de kóremiz.
Institute for Economics & Peace (Ekonomıka jáne beıbitshilik ınstıtýty) jyl saıyn Global Peace Index zertteýin jarıalap keledi. Iaǵnı, jahandaǵy beıbitshilik týraly. Indeks bıyl 17-shi ret jarıalanyp otyr. 163 memleket qamtylyp, 23 kórsetkish boıynsha baǵalanǵan. 163 memleket degenińiz álem halqynyń 99,7%-y. Beıbitshilik deńgeıin zertteýde ár eldegi qoǵamdyq qaýipsizdik; ishki jáne halyqaralyq qaqtyǵys; mılıtarızasıa deńgeıine nazar aýdarylady.
Toǵyzynshy jyl qatarynan beıbitshilik deńgeıi tómendep keledi. Bıylǵy kórsetkish boıynsha álem elderindegi beıbitshiliktiń ortasha deńgeıi 0,42 paıyzǵa tómendegen. Ótken jyly 84 memlekette ol jaqsarsa, 79 elde nasharlaǵan.
Zertteýde Eýropa – álemdegi eń beıbit aımaq delingen. Eń beıbit on eldiń jeteýi kári qurlyqta tur. Biraq búgingi Eýropanyń kúıi 15 jyl burynǵydaı emes. Islandıa 2008 jyldan beri álemdegi eń beıbit el dárejesin saqtap keledi. Onyń qatarynda Danıa, Irlandıa, Jańa Zelandıa jáne Avstrıa da bar.
Sońǵy onjyldyqtarda qaqtyǵys oshaǵyna aınalǵan Lıvıa, Kot-d'Ivýar men Aýǵanstan beıbitshilikke kóshken bes eldiń qataryna kirdi.
Al, Reseı-Ýkraına konflıktisi – jer dúnıedegi beıbitshiliktiń buzylýyna tikeleı áser etip otyrǵan faktor. Gaıtı, Malı jáne Izraıl de beıbitshilik jaǵdaıy nashar eldiń qatarynda tur.
113 elde áskerı qyzmetshi sany azaıǵan, áskerı shyǵyndardyń ortasha deńgeıi JİÓ-niń 2,04-ten 1,95 paıyzǵa deıin tómendegen. Degenmen, áskerı shyǵynnyń absolútti deńgeıi ósip, 2008 jyldan beri ol Qytaıda 180 mıllıard, AQSH-ta 70 mıllıard, Indıada 40 mıllıard AQSH dollaryna deıin jetti.
Sońǵy jyldary áskerı maqsatta drondardy qoldaný jıilegen. 2018-2022 jyldary drondy qoldanatyn jeke toptardyń sany 2 ese, dronnyń “qara basynyń” sany 3 esege jýyq ósken.
Qaqtyǵys pen zorlyq-zombylyq ekonomıkaǵa qalaı áser etedi? 2022 jyly onyń áseri 17,5 trln AQSH dollardy qurady, bul álemdik JİÓ-niń 12,9%-na nemese bir adamǵa shaqqanda 2200 AQSH dollaryna teń bolyp shyǵady eken. Zertteýge sáıkes, Ýkraınadaǵy soǵystyń ekonomıkalyq saldary 479 paıyzǵa nemese 449 mıllıard AQSH dollarǵa jetken. Bul – búkil jer-jahandaǵy shyǵynnyń eń úlkeni, ekonomıkany eseńgiretken aýyr soqqy.
Instıtýt Taıvan blokadaǵa túsken jaǵdaıda álem ekonomıkasy qandaı kúı keshetinin de zerttep kórgen. Qurlyqtaǵy Qytaı Taıvandy “buǵattasa” alǵashqy jyly álemdik ekonomıkalyq óndiris kólemi 2,7 trıllıon dollarǵa tómendeıdi. Bundaı jaǵdaıda Qytaı ekonomıkasy 7 paıyzǵa, al Taıvan ekonomıkasy shamamen 40 paıyzǵa qysqarady. Blokada halyqaralyq kompúter men elektronıka saýdasyn eseńgiretip tastaıdy. Beleń alyp bara jatqan geosaıası báseke men saıası turaqsyzdyq beıbitshiliktiń ahýalyn odan ary nasharlatýy yqtımal.
Jahandaǵy beıbitshiliktiń betalysynan túıip alǵan tustarym osy.