Qazaq tarıhynyń tamyry tereń!
SHEJİRELİ TARIH
Patsha zamany tusynda júrgizilgen saıası-ákimshilik reformalarǵa qarsy qazaq dalasynda ult-azattyq kóterlister boldy. Bul úderistiń XIX ǵasyrda kúsheıe túskendigi barshamyzǵa málim. Sonyń nátıjesinde qazaq halqy kóptegen syndarly oqıǵalardy basynan keshken edi. Sol ýaqyttarda Qazaqstan terıtorıasynda jergilikti qazaq halqy óziniń tarıhyn, fólkloryn mádenıetin, ádet-ǵurpyn, salt-dástúrin zertteýdiń mańyzdylyǵy zor. Bul maqalada qazaq jerin saqtaýdy maqsat etken ata-babalarymyz ben dańqty qolbasshy, sońǵy han «Kenesary-Naýryzbaı» tarıhı shyndyǵy baıandalady. Ǵylymı maqalanyń maqsaty – batyr babalarymyzdyń erlikterin tarıhy men fólklory jaǵynan zertteý. Osy maqalada Kenesary men Naýryzbaıdyń arasyndaǵy oqıǵa aıtylady. Sonymen qatar sol dáýirdegi aqyn-jyraýlardyń, jyrshylardyń, aıtýshylardyń, jetkizýshilerdiń jyrlary týraly málimetterdi taldaý bolyp tabylady.
Qazaqstan aýmaǵynda kóptegen tarıhı oqıǵalar ótken. Turan dalany at tuıaǵymen dúbirletip, san myńdaǵan jyldardan beri meken etken halyqtar bolǵan. Bertin kele ata-babalarymyzdyń basyna syndarly kezder týdy. Ol - XIX ǵasyrdaǵy patshalyq Reseı ımperıasyna qarsy kóterilister. Bul kóterilisterdiń túpki negizgi sebebi bar. Qazaq dalasynyń soltústik-batysynan bekinister salyp, kóshpendilerdiń malynyń jaıylymdyq jerlerin tarylta bastady. Sonyń nátıjesinde el ashýǵa mine bastady. Bulaı deýimizge birneshe sebepter keltirýge bolady. Óziniń ataqonys mekeninen aırylyp, ózgegeniń qolyna qaraýdy jón sanamaǵan. Otarlaýshy ımperıanyń saıasaty qashannan belgili. Olar eń áýeli bekinister men qalalar sala bastaıdy. Artynan saıası tutqynnan bastap, myńdaǵan jumysshy mamandar ákeledi.Odan soń otarlanǵan ólkeniń baıyrǵy halqy ol jerde ekinshi orynǵa syrǵıdy. Elbasy Nursultan Ábishuly Nazarbaev óziniń «Tarıh tolqynynda» kitabynda qazaq tarıhyna qatysty birshama oı aıtqan. Onda: «Sonaý alys-jaqyn ǵasyrlardyń ón boıynda dala bıleýshileri asa qýatty ımperıalardyń qysymyna jáne ishki alaýyzdyqtyń dúmpýine tótep bere júrip, eń basty baılyǵymyzdy – ulttyq tutastyq pen ulttyq jer aýmaǵyn saqtap qala aldy.
Múmkin, olar dál búgingi termındi, uǵymdardy oılaı qoımaǵan shyǵar, biraq tarıhta óz rólderin túsine bilgen. Búgin aradaǵy arqyraǵan ǵasyrlardy artqa tastaı otyryp, biz, sonaý uly babalarymyzdyń urpaqtary, eshqandaı kúmiljýsiz, kúmánsiz aıta almaımyz. Iá, olar ulttyq múdde úshin qyzmet etip, ólsheýsiz is tyndyryp ketti» deıdi. Kenesary-Naýryzbaı qazaq halqynyń basyna bitken eń iri ult azattyq kóterilis basshysy bolǵan. Olaı deýimizge sol zamandaǵy myqty, bilikti reseı áskerı qolbasshylarynyń pikirin keltirýdi jón sanaımyz. Reseı áskerı tarıhynyń iri mamany A.I.Ivanın qazaq basshysynyń atyna mynadaı maqtaý bildiredi: «ádildiktiń ornaýyn talap etken, Kenesary ólgenshe Reseıdiń jaýy boldy. Sondyqtan da ony «dalanyń sońǵy batyry» dep atasam, óz Otanymnyń aldynda kúnáli emespin» degen. Kóterilister uly dalanyń árbir óńirinde bolyp jatty. Tynyshy ketken jurt osy tusta halyq arasynan shyqqan tulǵalarǵa ıek artty. Olaı etpeske amaly da taýsylǵan edi. Desek te, qazaq dalasy arda uldarǵa kemshin emes-tuǵyn. Solardyń biri - 1836-1838 jyldary Kishi júzdegi Isataı-Mahambet bastaǵan sharýalar kóterilisi.
KÓNE ÁFSANA
Syr boıyndaǵy Janqoja Nurmuhameduly basshylyq jasaǵan qarsylyq. Qazaq dalasynda 1837-47 jyldar aralyǵynda eń ózekti barsha aýmaqty túgeldeı derlik qamtyǵan kóterilisti Kenesary han basqardy. Jalpy, atyn atap, túsin tústeı bersek, shamamen Qazaqstan aýmaǵynda patshalyq Reseıdiń ozbyr saıasatyna qarsy irili-usaqty 500-ge tarta kóterilis bolǵan eken. Joǵaryda el arasynan shyqqan batyr tulǵalardyń bir parasyn ǵana aıttyq. XIX ǵasyrda jurt úshin janyn berip, qasyq qany qalǵansha shaıqasqan batyrlardy qazaq halqy áste jadynan shyǵarǵan emes. Sondaı aty ańyzǵa aınalǵan darabozdardyń erligi atadan balaǵa, aýyzdan-aýyzǵa taraı bergen. Bunyń ózindik syry bar. Óıtkeni sol oqıǵalardy kózimen kórip, ishinde bolǵan adam óziniń urpaǵyna jyr qyp aıtyp jetkizip otyrǵan. Bastapqyda áńgime, ańyz, jyr bop aıtyla bastaǵan. Máselen, bir Kenesary han jaıynda el arasynda qanshama ańyz-áfsanalyq dúnıeler kóptep kezigedi. Tipti ár óńir ony óz betinshe aıtýy múmkin. Talqylaý. Kenesary-Naýryzbaı jyrynyń folkordaǵy kórinisi. Negizinen bul jyr týraly jazylǵan ǵylymı eńbekter, kitaptar men maqalalar bar. Kóptegen ǵalymdarymyzdyń jazbalarynyń baǵyty ár alýan bolǵany ras. Qansha adam bolsa sonsha pikir bolary haq. Áıtse de, tarıhı shyndyq bireý. Ony eshkim joqqa shyǵara almasy anyq. Bizdiń nazarymyzǵa birneshe fólklorlyq eńbekterdegi materıaldar tústi. Dálirek aıtar bolsaq, kórnekti fólklortanýshy, akademık S.Qasqabasov pen J.Aımuhambettiń «Qazaq fólklory» atty kitaby. Bul eńbektiń «XIX ǵasyrdaǵy qazaq fólklory» degen bóliminde «Naýryzbaı-Qanshaıym» atty maqala jazylǵan. Akademık S.Qasqabasov osy kitapta: «Naýryzbaı-Qanshaıym» jyrynyń sújeti jaı ǵana oıdan shyǵarylmaǵan, taqyr jerden týmaǵan, munda erteden kele jatqan, búkil eposymyz ben ertegimizde baıandalatyn sújet paıdalanylǵan. Ol sújet – jigittiń erlikpen úılenýi. Ejelgi ertegide keıipker aıdahardan nemese basqa bir dushpannan qutqaryp, qyzǵa úılense, qaharmandyq eposta batyr óz súıgenin qalmaqty ıakı basqa jaýdy jeńip alady. Al, myna jyrda erlikpen úılený sújeti sál ózgerip, qaharmandyqtan góri lırıkalyq baǵytta baıandalǵan. Biraq soǵan qaramastan, burynǵy eposqa tán klasıkalyq kompozısıany saqtaǵan: batyrdyń babasyn, ata-anasyn tanystyrý, onyń erekshe týýy, jastaı erlik jasaýy, qalyńdyq izdep shyǵýy, qyzdyń eline kelýi, onyń ákesimen (basqa bireýmen) shekisýi, qyzǵa úılenýi, sol jerde biraz ýaqyt meken etýi, eline qaıtýy, kelgende (keıde) tótenshe jaǵdaıǵa tap bolýy (elin dushpannyń shaýyp ketýi), t.s.s.», – deıdi. Ádister. Maqalany jazýda negizinen taldaý, tarıhı-folklorlyq salystyrmaly ádisi keńinen qoldanylǵan. Ásirese, qazaq halqynyń salt-dástúri, sharýashylyǵy, ulttyq-azattyq kúresteri salystyrmaly túrde taldanyp, júıelenip jazylǵan. Nátıjesi. Jyrdyń bastalýy – dástúrli prolog boıynsha Abylaı «musylmanǵa han bolyp ótedi», Túrkistanǵa bata qylyp qoıylady. Onyń qalmaq áıelinen Qasym han erekshe, qan sheńgeldep, eki kózin qyzartyp, ashyp týady. Qasym han ólgen soń, Kenesary han bolady. Mine, burynǵy epostaǵydaı Naýryzbaıdyń ata-tegi týraly baıandalyp, olardyń ıdealdy obrazy jasalady. Endi dástúr boıynsha bolashaq batyr da erekshe jaǵdaıda týýǵa tıis: áýlıeniń qoldaýymen nemese kúshti ańnyń (totemniń) etinen, áıtpese, kún sáýlesinen ıakı gúlden, t.b. Keıin keıipkerler ákesi ólgen kúni dúnıege keledi, bul – ǵajaıyp týýdyń ózgergen túri, - delinedi. Kórip otyrǵanymyzdaı, bastapqyda Abylaı han týraly aıtylady. Onyń han bolǵandyǵy, talaı jyl el bılegendigi týrasynda oqıǵa jelisi óriledi.
Rasynda da, resmı derekter boıynsha, Abylaı 1771-1781 jyldary bılik qurady. Onyń aldyńǵy kezdegi el arasyndaǵy bedelin aıtpaǵanda. Naqtyraq baıandar bolsaq, Abylaı óz zamanynda beıbitshilik pen tynyshtyqty ornata bildi. Osylaı aıtyp keledi de, Qasym Sultan jaıynda baıandaıdy. Sultannyń anasy qalmaq qyzy ekendigi aıtylady. Sol ýaqytta «qatynyń bolsyn qalmaqtan» dep urandatyp turǵan kez edi. Bul da tarıhı shyndyqtyń bir kórinisi, tipti taıǵa tańba basqandaı belgi. Tarıhta qazaq pen qalmaq soǵysy boldy. Naq jońǵarlar qazaq halqyna kóptegen jábir kórsetti. Onymen qatar XVIII ekinshi shıreginde jer betinen joıylyp ketti. Mine, osylaısha aıbyndy Abylaıhan dúnıeden qaıtqannan keıin, Qasym han bolady. Odan soń bılik tizgini Kenesaryǵa kóshti. Árbir batyrdyń janynda jaýǵa shapqanda, dem beretin senimdi joldasy, bylaısha aıtqanda, úzeńgilesi bolady. Ol únemi keńesip, kerek jerde dem berip otyrady. Batyrdyń senimdi serikteriniń fýnksıasy jyrlarda qysyltaıań mezetterde kózge túsedi. Endi kelesi mátinge zer salaıyq. Akademık ǵalym: «Naýryzbaı-Qanshaıym» jyry olaı támamdalmaıdy, tragedıamen aıaqtalady. Sulýlyǵyna eldiń bári tańyrqaǵan Qanshaıym óziniń qaıyn aǵasy Kenesarynyń kózi tıip, qaıtys bolady. Naýryzbaı qatty qaıǵyrady, jylap turyp, qyryq jigitke óziniń jaıyn aıtady: «Oılaısyzdar, qyryq jigit, Bir qatynǵa qaıǵyryp, Munsha nege soldy dep. Men oılaımyn isimniń Yrymy jaman boldy dep... Qaýip qylyp qatty qorqamyn... Ómirim de meniń qysqa dep». Aıtsa aıtqandaı, «onan soń toǵyz-aq jyl ómir súrip, jıyrma bes jasynda qaza jetti», – delinedi jyrda. Mine, osy fınal «Naýryzbaı-Qanshaıym» jyryna balladalyq sıpat berip tur. Qanshaıymnyń ólimi jyrdyń sújetin kúrt úzip, oqıǵasyn kilt toqtatyp tastaǵan. Odan keıin eshqandaı oqıǵa baıandalmaıdy da sýrettelmeıdi. Tipti, Kenesary ózine, joldastaryna toqtaý aıtyp, «Maqul kórse Kenekem, qazaqqa Qoqan qas deıdi. Soǵan taman jetelik!» dep urysqa shaqyrsa da, sújet ári qaraı damymaıdy. Tek jyrshy ómir týraly, onyń ótkinshi ekenin eskertip tolǵaıdy da, Naýryzbaıdyń qaıtys bolǵanyn habarlaıdy. Bul jyrda batyrlyqtan góri, Naýryzbaı men ǵashyǵy týraly áńgime basymyraq aıtylady. Jyrdyń sújetiniń ózi eki jastyń mahabatyna qaraı baǵyttalǵan sıaqty. Munymen osy arada tek súıispenshlik qana aıtylyp, basqalaı sıpaty bolmady degenimiz emes. Desek te, súıispenshilik, birin-biri unatý jaǵy basymdaý. Han Kenege baılanysty aıtylatyn tustaryna zer salaıyq. Onda qazaqtyń eski yrymy boıynsha Qanshaıymǵa kóz tıedi. Ol kóz tıý burynnan kóshpendilerde, odan burynǵy tarıhta bar. Osy tusta Qanshaıymǵa kóldeneńnen kelgen kók attynyń emes, óziniń qaıynaǵasy Kenesarynyń kózi tıip qaıtys bolýy erekshe aıtylǵan. Bul jyrdyń aıtpaq oıy, hannyń boıynda erekshe «nazar», keı jerlerde halyq arasynda «mysy» bar dep te aıtylady. Demek – ras. Baıqasańyz, bul shyndyqqa uqsas. Ol týraly el arasynda ańyz bolyp aıtylyp ketken áńgimeler jeterlik. Oqıǵa jelisi jyrdaǵy bas keıipkerdiń biri Naýryzbaıdyń qaıtys bolýymen aıaqtalady.
Osy mátinniń aıaǵynda Kenesaryǵa Qoqannyń qazaqqa jaý ekendigi týrasynda aıtady. Tarıhı derekterge kóz jibertip oqysańyz, Han Kene tusynda, qazaqqa tynyshtyq bermeı bir búıirden shapqynshylyq jasaǵan ol ońtústiktegi kórshiler edi. Aýyldardy shaýyp, mal-múlikti aıdap áketip, qıynshylyq kórsetkenin tarıhtan bilemiz. Mine, sondaı ozbyrlyqqa tózbegen el óz betinshe qarsylasyp baqty. Ol zamanda jan-jaqtan qyspaq kóp edi. Bir shetinen, patshalyq Reseı otarlaý saıasatyn júrgizip jatty. Bizdiń batys-soltústik aımaqtarymyzǵa aýyz sala bastady. İshki jaǵymyzdan, óz-ózimizdi jep, bılik pen mansapqa talasqandar kóbeıdi. Bı bolýǵa, starshyn, aǵa sultan bolmaqqa jantalasty. Osynyń bárin kórip-bilip otyrǵan Kenesary jastaıynan atqa qondy. Negizgi tarıhı ýaqytqa qarasańyz, 1841 jyldan bastan resmı taqqa otyrdy desedi. Bar qazaqtyń rýlary jıylyp, Ulytaýdyń bókterinde aq kıizge otyrǵyzyp han kótergen. Biraq, el aýzyndaǵy tarıhı áńgimelerge nazar aýdarsaq, onda ol aǵasyn óltirip, týystaryna zábir kórsetken, qala berdi, qazaqtardy qyspaqqa alǵan patsha ókimetine narazy bolǵan eken. Qarap tursańyz, ol han kóterýge deıin de birneshe qarsylyqtar jasap júrgen. Jalpy, qazaq halqynyń batyr uldary az bolmaǵan, uly dala talaı ulyny dúnıege ákelgen. Qazaq ádebıeti tarıhy «fólklorlyq kezeńi», I tomynda « Kenesary týraly tarıhı shyǵarmalar» degen bólim bar. Bul jerde Kenesary týraly barynsha aıtylǵan. Bylaı qarap tursańyz, barynsha zerdelengen sıaqty. Mátinge nazar aýdaralyq: «Kenesary – ıdealdy qaharman, bılik tizginin myqtap ustaǵan ámirshi, kúlli qazaqty ózine qaratqan han. Onyń qol astyna ataqty batyrlar jınalǵan. Olar hannyń ordasyn memleket ortalyǵyna aınaldyrǵan»,- dep aıtyp keledi de, odan soń: «Kenesary jaı ǵana han emes. Ol el qamyn jegen han. Qazaq eliniń erkindigin, eldigin saqtaýǵa kúsh salǵan ámirshi. Jutqa óz oıyn ashyq aıtyp, bostandyqqa shaqyrǵan kóshbasshy» [4, 588-b]. Eki mátinniń arasynda eshqandaı bir aıyrmashylyq nemese tarıhı oqıǵa kórinis bermeıdi. Bul arada ult qozǵalysynyń basshysy biregeı kósem jaıynda aıtady. Naqtyraq baıandar bolsaq, Kenesary hannyń obrazyn jurtqa myqty etip kórsetý. Munda halyq tul jetim emes ekenin jáne elim, jerim dep urandatatyn arda uldarǵa kende emestigi jaıynda málimet berip tur. Joǵaryda aıtylǵan mysaldardyń ishinde Kenesarynyń taǵy bir qyry jaıynda aıttyq. Onyń batyrlyǵy, tapqyrlyǵy, aılakerligi, kóregendiligi bir tóbe. Sonymen qatar onda úlken fólklorlyq qasıet bolǵan. Onda: «Kenesary – ıdealdy keıipker bolǵandyqtan, onyń boıynda taǵy bir erekshe qasıet bar. Ol – onyń keremettigi, kóziniń magıasy. Ol suqtanyp, qatty mán bere qarasa, kóz tıedi, sóıtip, onyń nazaryna ushyraǵan adam jaryq dúnıemen qoshtasady. Osy halge Qanshaıym sulý ushyraıdy». Bul jerde nazar salyp qarasańyz, fólklordaǵy «kóz tıý», ıaǵnı magıa kórinis beredi. Demek, «Kenesary tegin adam emes» degen sóz. Tarıh jaǵynan qarastyrsaq, profesor M. Qoıgeldıevtiń "Ýaqyt tezinen ótken jyr" (Nysanbaı jyraýdyń «Kenesary-Naýryzbaı» dastanynyń tarıhı negizi jóninde) maqalasyna kózimiz tústi. Bunda XIX ǵasyrdaǵy Kenesary hannyń ult úshin jasaǵan erligi men qıan-keski urystaryn jazady. Onyń qalaısha el arasynda jyrǵa aınalǵanyn aıtady. Iaǵnı Nysanbaı jyraýdyń jyrlaǵanyna toqtalady. Onda: «El arasynda Nysanbaı jyraýdyń Kenesary hannyń qolyna qosylýyna baılanysty mynadaı bir áńgime saqtalǵan. Kenesary qoly Syrdyń boıyndaǵy Jalaǵash óńirine at basyn burady. Jergilikti halyq han men onyń onyń qosynyn úlken qurmetpen qarsy alyp, túrli sharalar ótkizedi. Sol ótkizilgen sharalardyń biri qonaqtardyń aldyna kelip, alpysqa jýyq aqyn-jyraýlardyń óz ónerleri arqyly el tilegin bildirýi edi.
JYRAÝLYQ PEN BATYRLYQ - QANǴA SİŃGEN QASIET
Syr boıy - jyraýlyq ónerdiń úlken tamyr jaıǵan óńiri. Birneshe kún boıy jyraýlardyń ónerin tamashalaǵan Kene han olardyń arasynan jyryn qobyzymen aıtqan arqaly Nysanbaı jyraýdy unatyp, óz qolymen birge ala ketedi. Bizdiń túsinigimizshe, jyraý han qosynyna onyń Jetisýǵa bet alǵan kezeńinde qosylǵan bolý kerek. Óıtkeni, onyń shyǵarmashylyǵy da basym túrde Kene han tarıhynyń osy kezeńin ǵana baıandaıdy». Mine, bul tarıhı derekterge qaraǵanda, Nysanbaı jyraýdyń Kenesaryny dáripteýi osyndaı tanystyqtan dostyqqa ulasqan dep qaraýǵa bolady. Odan keıin ózimen birge Jetisýǵa alyp ketýi de biraz dúnıeni ańǵartady. Bul degenimiz - senimdi serikteriniń birine aınaldy degenmen para-par. «Jyraý Kenesary men Naýryzbaıǵa baılanysty baıanyn á degende-aq Abylaı han urpaǵynyń saıası ustanymyna baılanysty óz kózqarasyn bildirýden bastaıdy. Bul áýletti ol qazaqtyń jeri men eliniń tutastyǵy jáne táýelsizdigi jolynda jan alyp, jan berisken áýlet bolǵandyǵy úshin, qurmet tutatyndyǵyn anyq bildiredi. Jyraýdyń túsiniginde Kenesary sıaqty memleketshil tulǵa el qorǵany, al onyń qyzmeti - ulttyq memlekettilikke umtylystyń kórinisi. Kene han halyqqa ıe bıleýshiler qatarynda, sondyqtan da qamqorshy bolar hany joq eldi jyraý «shegirtkege talanǵan qyrǵaýylǵa» nemese «japalaqtan seskengen jalǵyz qazǵa» teńeıdi». Tarıhshy ǵalym, M. Qoıgeldıev osy maqalasynda jyrdy tarıhı shyndyq turǵysynan dáleldeýge tyrysty dep aıtýymyzǵa tolyq negiz bar. Óıtkeni, munda tarıhı faktiler kóptep baıandalady. XIX ǵasyrda Kenesary qol jıynamaq maqsatpen qazaq dalasynyń túpkir-túpkirin aralady. Mindetti túrde júrgen, barǵan, basyp ótken aımaqtarynda belgili batyrlar men kóregen, bilikti adamdardy janyna toptady. Tarıhı derekterden Syr boıy qazaqtarynyń da qazaqtyń sońǵy hanyna barynsha qoldan kelgeninshe kómegin jasaǵanyn bilemiz. Sonymen qatar, zertteýshi R.S.Karenovtyń "Nysanbaı jyraý – «Kenesary-Naýryzbaı» dastanynyń týyndygeri, qazaq tarıhynyń asa kórnekti tulǵalarynyń biri" atty maqalasyn málimet retinde qosýdy jón sanadyq. Onda: «Nysanbaı jyraý Kenesary áskeri jeńiliske ushyraǵan tusta Kenesary Naýryzbaımen birge jaý qolyna túsedi. Bul oqıǵa týraly orys zertteýshisi Ia.Palferov bylaı dep baıandaǵan: «Kenet shatqal tynyshtyǵyn dombyra úni buzdy, oǵan qosa «e..e..Alla...» dep alyp bastalǵan qaıǵyly, jan túrshiktirer, Nysanbaıdyń sol jerde shyǵarǵan joqtaý óleńi bastaldy: Erkin jel búgin tynyqsyn, Aqyndar ánin umytsyn. Erke ulyn izdep joqtaǵan, Týǵan jer zary estilsin. Ot tıgen qalyń aǵashtaı, Jalyndap ketti-aý, Kenekem. Joqtaý uzaq, qaıǵyly túrde aıtylyp, shatqal-shatqaldy, saı-saıdy qýalap, keń dalaǵa Kenesary batyrdyń ólimin estirtip kete barady. Zar jylaǵan dombyra úni barlyq dúnıeni býlyqtyrady. Tyńdaýshylardyń qara tory júzin jas jýdy, keıde olar óksip-óksip qoıady. Búkil tabıǵat osy jubatýǵa bolmaıtyn ánmen birge jylap turǵan sıaqty». Mátinniń sújeti boıynsha, Nysanbaı jyraý Kenesary men Naýryzbaıdyń jaý qolyna túsip qalǵandyǵyn jyrlap bastaıdy. Jyrdyń sońynda fólklor ǵylymyndaǵy «joqtaý» janry kórinis tabady. Bunda Nysanbaı jyraýdyń «Kenesary-Naýryzbaı» jyryndaǵy joqtaýy eń áıgili hám osy kúnge deıin el esinde saqtalǵan eski nusqasy deýge bolatyndaı. «Fólklordaǵy Kenesary – halyqtyń «ádil de, minsiz patsha» týraly obrazy. Onyń boıynda handa bolýǵa tıisti izgilikti qasıettiń bári jınaqtalǵan, halyq qıalyndaǵy, el armanyndaǵy hannyń beınesi kórinis tapqan». Osy «Táýelsizdik jáne fólklor» kitabynda Han Keneniń batyrlyq pen eljandylyq beınesin ashyp kórsetedi. Negizi bizdiń túsinigimizde, jalpy, fólklorda ne tarıhı derekterde bolsyn, sońǵy hanymyz týraly biraz tarıhı derek bar. Bir tańǵalarlyq dúnıe, naqty derekter boıynsha da, fólklordaǵy sújettik mátinder boıynsha da oqıǵa jelisi bir. Asa bir tarıhı shyndyq pen fólklorlyq mátinderde bir-birine qarsy keletin tustary joq. Bul arada akademık, fólklortanýshy S. Qasqabasov pen tarıhshy M. Qoıgeldıevtiń aıtpaq oıy bir ekendigi. Ol oı qandaı? Árıne, eki ǵalymnyń zertteý nysany qıal ǵajaıyptan shyqqan keıipker emes, kerisinshe, ómirde bolǵan naqty tulǵa. Atalǵan jer-sý attary da shynaıy ómirde bar. Fakt. Jyrdaǵy aıtylǵan oqıǵalar da, kóterilister de, shapqynshylyqtar da tarıhta bolǵan. Demek, bul arada bir ǵana aıyrmashylyq bar. Mazmun – bir. Biraq ǵalymdardyń árqaısysy óz salasy boıynsha zertteý obektisin eki túrli qarastyrady. Biriniń qarastyryp otyrǵan baǵyty – fólklor. Ekinshisi tarıhı baǵyt ustanǵan. Qaıtalap aıta keteıik, sala san túrli bolǵanmen, tarıhı shyndyq bireý ǵana. Qorytyndy. Qoryta aıtqanda, qazaq halqy óziniń baı tarıhymen, mádenıetimen, salt-dástúrimen, etnografıalyq baı murasymen erekshelenip, ol qazirgi kezge deıin óziniń qaımaǵyn buzbaı keledi. Sonyń ishinde Qazaqstandaǵy qazaqtyń da da ózindik tarıhy qalyptasty. «Kenesary-Naýryzbaı» jyryn zertteı kele, kóptegen dúnıelermen tanys boldyq. Birazyn qaradyq, oqydyq. Degenmen, alda áli de zertteıtin materıaldar kóp. Sonymen qatar, el úshin etigimen qan keshken dara tulǵalar úshin XIX ǵasyr arpalys hám jantalas ǵasyry bolǵany anyq. Jan-jaqtan antalaǵan jaý. Shalt ketseń, shap bereıin dep tur. Bizdiń eshkimmen bólise almaıtyn enshimiz bolǵan emes. Áıtkenmen, keń dalany kóre almaı, el ishine alaýyzdyq týdyrǵysy keletinder az bolmady. Qazaq halqynyń bar bolý nemese joq bop ketý qaýpi týǵanda, bizdiń erler qarap jatpady. Aq bilektiń kúshi men aq naıza ushymen ulan-ǵaıyr atyrapty aman saqtap qaldy. Túnde uıqy kórmedi, kúndiz kúlmedi.
TARIH QATPARLARY BOLASHAQPEN ÚNDESEDİ
Joǵaryda biraz tarıhty kórsetýge tyrystyq. Onda batyrlardyń erligi men ony halyqqa pash ete bilgen jyraýlardy da ǵylymı maqalamyzǵa tuzdyq ettik. Óıtkeni, sol jyraýlar arqasynda búgingi urpaq óz ata-babalarynyń týǵan el úshin aıanbaı erlik kórsetkenin bilýde. Mine, maqalanyń negizgi aıtpaq oıy da, qorytyndylamaq tujyrymy da jyrdyń shynaıy ómirde bolǵanyn aıtyp jetkizý bolatyn. Biz tarıhı shyndyqtyń bir parasyn ǵana aıttyq. Qalǵany bolashaqtyń enshisinde!