Erlan Qarın: Óz tarıhymyzdy ózimiz jazyp jatyrmyz

Egemen.kz gazetinde Qazaqstan Respýblıkasynyń Memlekettik keńesshisi Erlan Qarınniń "Uly dala – kóshpendiler órkenıetiniń altyn besigi" atty maqalasy jaryq kórdi, - dep habarlaıdy Aqshamnews.kz tilshisi. 

2021 jyly 5 qańtarda Memleket basshysy Qasym-Jomart Toqaevtyń «Táýelsizdik bárinen qymbat» atty maqalasy jaryq kórdi. Onda Pre­zı­dent halqymyzdyń tarıhı sanasyn jańǵyrtý aıryqsha mańyzdy ekenine erekshe nazar aýdardy. Sodan bergi 4 jyldan astam ýaqytta biraz sharýa jasaldy.

Bul rette, eń aldymen, Prezı­dent­­­ tapsyrmasymen «Qazaqstan tarıhy: ejelgi dáýirden búginge deıin» atty akademıalyq 7 tomdyq­tyń ázirlenýin atap ótken jón. Ár tomǵa arnaýly ǵylymı ınstı­týt jetek­shilik etti. Biregeı jınaqty daıyn­daýǵa elimizden 250 tarıhshy qatysty. Júzdegen ǵalym kóptomdyqtyń qosalqy avtory boldy. Jumys barysynda buryn bizge beımálim bolyp kelgen kóptegen tyń derek tabylyp, ǵylymı aına­lymǵa qosylyp jatyr.

Bir sózben aıtqanda, tarıhymyz túgendelip, barlyq málimet obek­tıvti túrde saralandy. Ult jylnamasyn ulttyq múdde turǵysynan jazý qa­ǵıdasy berik saqtaldy. Tarıhı ádil­dikti qalpyna keltirgen jańa eńbek, shyn máninde, ulttyq jobaǵa aınaldy.

Biz tarıhymyzdy jazǵanda asy­ǵystyqqa jol bermeýimiz kerek. So­zyp jiberýge de bolmaıdy. Aldyńǵy akademıalyq basylymdar­dy ázir­leý kezinde jumys tipti uzaqqa sozylǵany belgili. 1943 jylǵy 1 tom­­dyq basylymǵa 5 jyl, 1957 jyl­ǵy 2 tom­dyqqa 5 jyldan astam, 70-jyldary shyqqan 5 tomdyqqa 10 jylǵa jýyq ýaqyt ketken.

Al táýelsizdik kezeńindegi 5 tom­­dyqtyń birinshi tomy 1996 jyly shy­qsa, sońǵy besinshi tomy 2010 jyly kópshiliktiń qolyna tıdi. Daıyn­dyq jumystaryn aıt­paǵannyń ózin­de, bes tomdyqtyń tolyq basylyp shy­ǵýyna 15 jylǵa jýyq ýaqyt ketti.

Mádenı-rýhanı muramyzdy, tarıhymyzdy túgendeýge arnalǵan túrli joba aıasynda keıingi jıyrma-otyz jylda edáýir materıal jınaqtaldy. Keıin Memleket basshysynyń tapsyrmasymen bul jumys tyń qarqynǵa ıe boldy. «Arhıv-2025» baǵdarlamasy jú­zege asyrylyp, shet memleket­terge arnaýly ekspedısıalar uıymdastyryldy. 9 memleketten (Eýropa elderindegi, ásirese Va­tıkandaǵy, Parsy mem­leket­terindegi, Qytaı men Reseıdegi arhıvterden) 5 myńǵa jýyq qujat tabylyp, zerttelip, engizildi. Pekın ar­hıvterinen tabylǵan qujattar Qazaq handyǵynyń Sın ımperıasymen, Hıýa, Qoqan handyqtarymen, Reseımen dıplomatıalyq, saıası jáne saýda qatynasynan mol aqparat beredi. Abylaı hannyń, Bolat jáne Ýálı sultandardyń hattary, túrli jarlyq XVIII ǵasyrda Qazaq handarynyń keńsesi, aýqymdy qujat aınalymy bolǵanyn aıqyn kórsetedi.

Al Ulybrıtanıadan tabylǵan «Tarıhı-ı Qypshaq hanı», «Nýsrat­-Name», «Mýʻızz al-ansab»,­ «Bahr al-asrar» sıaqty qol­jazbalarda XIV ǵasyrdan beri qazaq je­rinde bolǵan mańyzdy oqı­ǵa­lar týraly óte qundy málimetter jınaqtalǵan.

Tarıhymyzǵa qatysty burynǵy basylymdarda kartografıalyq materıaldar asa kóp qoldanylmaǵan edi. Maqsatty túrde júrgizilgen keshendi sharalardyń arqasynda óte aýqymdy kartografıalyq materıal jınaldy, Italıa, Fransıa, Qytaı jáne Reseı arhıvterinen buryn bizge beımálim bolyp kelgen kartalar tabyldy. Sondaı-aq keıingi jyldary arheologıalyq qazba ju­mystary belsendi júrgizilip, ma­ńyzdy jańalyqtar ashyldy. Osy­nyń bári jańa basylymnyń maz­munyn tolyqtyryp, baıyta túsedi.

Bul jeti tomdyqty tól tarıhy­myzǵa qatysty osyǵan deıin ja­salǵan iri jobalardyń buryn-sońdy bolmaǵan deńgeıde tolyqtyrylyp, táýelsiz Qazaqstannyń kózqarasy men múddesi turǵysynan zerdeleı jazylǵan qorytyndy nusqasy deý­ge bolady.

Osylaısha, jumys negizinen jumyrlanyp qaldy. Biz aýqymdy jumystyń sońǵy kezeńine qadam bastyq. Jaqynda akademıalyq basylymnyń resmı redaksıalyq alqasy quryldy. Oǵan elimizdegi eń beldi ǵylymı-zertteý ıns­tı­týt­tarynyń jetekshileri, Ult­tyq­ mýzeıdiń, Ortalyq memle­ket­­tik arhıvtiń basshylary, son­daı-aq Bolat Kómekov, Jáken Taı­ma­ǵam­betov, Mámbet Qoıgeldıev, Han­gel­di Ábjanov, Murat Ábdirov, Jaq­sy­lyq Sábıtov, Radık Temirǵalıev jáne basqa da kóptegen belgili ǵa­lym men sarapshy kirdi. Alqa­ músheleriniń arasynda aǵa býyn­, orta býyn jáne jas býyn ókil­deri bar. Bir sózben aıtsaq, bul ju­mys­­qa jan-jaqty qarap, ony ke­shendi túr­de atqaryp jatyrmyz. Re­­daksıa al­qa­synyń jumysyn «Ta­­rıh­­shy­lar­dyń quryltaıy» ­deý­ge bo­­­lady. Olar ár tomdy jeke-jeke­ qa­­rap, muqıat saralaǵannan keıin­ bas­pa­­ǵa ji­berý týraly sheshim qabyldaıdy.

Redaksıa alqasy músheleriniń bar­lyǵy óz mamandarymyz. Iaǵnı 7 tomdyq akademıalyq basylymnyń jalpy maz­mu­nyn aıqyndaıtyn da, ár tom, ár taraý, ár bólim, ár taqyrypty súzgiden ótkizip, túpkilikti sheshimdi qabyldaıtyn da ózimiz. Toqeterin aıtqanda, óz tarıhymyzdy ózimiz jazyp jatyrmyz. Men muny redaksıa alqasynyń tóraǵasy retinde resmı túrde málimdeımin. Sondyqtan túrli alypqashpa sózge senýdiń qajeti joq.

Árıne, basqa ǵylymdar sekildi tarıh ǵylymy da bir orynda turmaıdy. Jeti tomdyqty tórt qubylasy túgel, san myń jyldyq shejiremizdiń uńǵyl-shuńǵyly tegis qamtylǵan, eshbir kemshiliksiz eńbek dep túbegeıli baǵa berýge qaqymyz joq. Baǵany erteń ony oqıtyn aýdıtorıa men keıingi urpaq beredi. Biraq bolashaqta tarıhpen aınalysamyn degen azamattardyń ult jylnamasyn tereń zerdeleýine, ári qa­raı zertteýler júrgizýine sara jol ashyp, berik negiz qalaýǵa tyrysqanymyz anyq.

Kóp uzamaı jeti tomdyq jaryqqa shyǵady. Ondaǵy derekter mektepter men joǵary oqý oryndaryndaǵy bilim baǵdarlamalaryna engiziledi.

Osylaısha, tarıhymyzdy birtutas shejire retine jetkizetin basylym jaryqqa shyqqanda keıingi urpaqtyń aldyndaǵy bir paryzymyz oryndaldy dep senimmen aıtýǵa bolady.

Uly dala – órkenıetter oshaǵy

Biz tól tarıhymyzǵa aýqymdy, keń kózqaraspen qaraýymyz kerek. Qazaq jerinde bizdiń jyl sanaýymyzǵa deıingi zamandarda-aq túrli taıpalar án­sheıin saıası, áskerı, ıa sharýashylyq bir­les­tikter emes, ortalyqtandyrylǵan bılik júıesi bar, ıerarhıasy men taptyq bó­linisi naqtylanǵan tolyqqandy memle­ket­ter bolǵan. Kóneden kele jatqan mem­leket­ti­gimizdiń tuǵyry saıası qurylymdarǵa, ortalyq bılik júıesine ǵana emes, or­taq qundylyqtarǵa, rýhanı-mádenı bire­geılikke negizdeldi. Sondyqtan tarıhy­myzdy zerdelep, dáriptegende qazaq jeriniń ejelgi jáne ortaǵasyrlyq qýatty memleketterdiń mekeni ǵana emes, eń bastysy, biregeı kóshpendiler órkenıetiniń altyn besigiekenine basa nazar aýdarýy­myz kerek.

Jalpy, Ortalyq Azıa aımaǵy, so­nyń ishinde bizdiń óńir baı tarıhymen, qazy­naly shejiresimen erekshelenedi. Qazaq jerindegi ejelgi kenishter men ken baıytý ortalyqtarynan bul aımaqta metal­lýrgıanyń qanshalyqty joǵary damy­ǵanyn aıqyn ańǵarýǵa bolady. Ejel­gi kóshpendiler Eýrazıa keńistigindegi teńdessiz mádenıettiń ıesiboldy. Adam­zat balasy eń alǵash jylqyny qolǵa úı­retken jer ekeni ǵylymı turǵyda dá­leldengen Botaı qonysy, qýatty mem­le­ketterdiń ámirshileri – Esik qorǵanynan tabylǵan Altyn adam, Araltóbedegi Sarmat kósemi, Shyǵys Qazaqstandaǵy Shilikti ámirshisi, Berel hanshaıymy men Eleke sazy degdary jáne basqa da teńdessiz tarıhı muralar qazaq jerinde este joq eski zamandardyń ózinde joǵary damyǵan órkenıet bolǵanyn kórsetedi.

Tól tarıhymyzǵa tikeleı qatysy bar kóne jádigerler qazirgi Qazaqstan jerimen ǵana shektelmeıdi. Arǵy babalarymyzdyń qanshalyqty keń aýmaqty en jaılap, erkin bılep tóstegenin kórsetetin balbal tastardyalyp qurlyqtyń barlyq qıyrynan kórýge bolady.

Kezinde tarıhpen aınalysyp júr­gende osy balbaldardy ózim de zert­tegenmin. Bastapqyda Orhonnan Dýnaıǵa deıingi keń-baıtaq alqaptaǵy kóne eskertkishterdi zertteýge umtylyp, keıin ýaqyttyń tar­lyǵyna baılanysty Orhonnan Kaspııge deıingi aralyqpen shektelýime týra keldi. Jınaǵan materıaldarym «Uly dalanyń tas saqshy­lary» degen ataýmen jaryqqa shyqty. Rasymen, basynan aıaǵyna deıin san myń shaqyrymdyq ulan-ǵaıyr dalada shashyraı ornalasqan balbaldar bir kezde babalarymyz ıelik etken aýmaqtyń shekara shebi ispetti kórinedi. Asqan sheberlikpen qashalǵan tas músinder keıingi urpaqqa amanat etken jerin qorǵap, kúzetip turǵan batyrlar sıaqty áser qaldyrady.

Sondaı-aq búlinbeı saqtalǵan balbal­dardyń murty, qylyshtary, qumyralary – bári bir-birinen aýmaıdy. Osynyń ózi qazir birneshe memleketke qaraıtyn, keń-baıtaq dalany meken etken halyqtardyń mádenıeti, dástúri men nanym-senimi birdeı ekenin, ıaǵnı birtutas órkenıetke tıesili ekenin kórsetedi.

Balbaldan bólek, Kók túrikter dáýi­rinen qalǵan ǵajaıyp muralardyń eń áıgilisi – Kúltegin men Bilge qaǵannyńbitiktastary. Bul eskertkishter arǵy babalarymyzdan barsha adamzatqa mıras bolyp qalǵan teńdessiz jádigerler ekeni sózsiz. Olardyń qataryn jýyrda taǵy bir tamasha eskertkish tolyqtyrdy, Qutlyq qaǵannyńbitiktasy tabyldy.

Uly Jibek jolynyń boıyndaǵy árisi eki myń jyldan beri asqaqtap turǵan qa­la­larymyz da – biregeı órkenıetterdiń kó­nekóz kýási. Shirik-Rabat, Taraz, Túrkis­ta­n, Otyrar, Qaıalyq, Almalyq, Jan­kent, Saraıshyq, Syǵanaq jáne basqa da shahar­lardyń árqaısysy týraly tutas eńbek jazýǵa bolady. Súan-Szán, ál-Makdısı, Ibn-Battýta, Gılom de Rýbrýk, Plano Karpını, Marko Polo sıaqty ataqty jı­hankezder qalalarymyzdyń jáne kósh­pendiler ómiriniń sán-sal­tanatyn tamsana jazǵan.

Kelesi másele. Biz buǵan deıin tól shejiremizge qatysty materıaldyq qun­dylyqtardy IýNESKO-nyń Álemdik mura nysandarynyń tizimine qosýǵa basa mán berip keldik. Bul durys, ju­mys aldaǵy ýaqytta da jalǵasa beredi. My­saly, jaqynda Mańǵystaýdaǵy jeras­ty me­shit­terin atalǵan tizimge qosý týraly ótinish berdik. Budan bólek, mate­rıaldyq emes mádenı muralar tizimine «Salbýryn» sıaqty ulttyq dástúrimizdi, «Alpamys batyr» eposyn engizý máselesi pysyqtalyp jatyr. Byltyr osy tizimge «Betashar» rásimi qosyldy. Oǵan deıin dombyramen kúı tartý óneri, kıiz úı tigý, aıtys óneri, qazaq kúresi, Naýryz, asyq atý sıaqty ult­tyq ónerimiz ben salt-dástúrlerimizdi engizgen edik.

Biraq osy halyqaralyq uıymmen yn­tymaqtastyqtyń taǵy bir qyry buǵan deıin nazardan tys qalyp keldi. Qazir qazaq tarıhynan syr shertetin derekti mu­ramyzdy IýNESKO-nyń «Álem jady» ti­zimine engizý jumystaryn qolǵa aldyq. Kezinde tizimge Qoja Ahmet Iasaýı­­diń jáne onyń izbasary Súleımen Baqyrǵanıdyń qoljazbalar koleksıasy (2003 jyly), «Nevada-Semeı» halyqaralyq an­tıadrolyq qozǵalysynyń aýdıo-vı­zýal­dy qujattary (2005 jyly), Aral te­ńiziniń arhıv qorynyń materıaldary (2011 jyly) qosylǵan. Sodan keıin jumys biraz jyl toqyrap qalǵan edi. Mem­leket basshysy Ulttyq quryltaıdyń Býrabaıda ótken otyrysynda jumysty qaıta jandandyrý týraly naqty tapsyrma berdi. Tıisti sharalar qolǵa aly­nyp, bıyl sáýir aıynda IýNESKO-nyń derekti muralar tizimine «Handar sheji­resiniń» qoljazbasy resmı túrde engizildi. Osynyń bári qazaq dalasynyń qaıtalanbas órkenıet oshaǵy ekenin dáleldeı túsedi.

Qazaq eli – oıshyldar mekeni

Ótken zamandarda, ásirese orta ǵasyrlardaǵy Ortalyq Azıa aımaǵy bar­sha adamzattyń damýyna ólsheýsiz úles qosqan ozyq oılardyń da ordasy bolǵan. Áıgili ǵalym Frederık Starr «Aıyrylyp qalǵan aǵartý isi» atty kita­bynda bul óńirdiń álemdik ǵylymnyń, fılosofıa men mádenıettiń negizin qalaý isinde Batystan kósh ilgeri bolǵanyn naqty dáleldermen kórsetedi. Altaıdan Atyraýǵa, Arqadan Alataýǵa deıin qula­shyn keń sozyp jatqan dalada talaı ǵulama ǵalymdar ótken. Biz – olardyń teń­des­siz eńbekteriniń jáne danalyq dástúrleriniń zańdy muragerimiz.

Qazaq dalasyn ár dáýirde paıda bolyp, úzdiksiz jalǵasyp kele jatqan ıdeıalyq tuǵyrnamalardyń oshaǵy deýge tolyq negiz bar. Ál-Farabı, Júsip Balasaǵun, Mahmud Qashqarı, Qoja Ahmet Iasaýı sıaqty oıshyldardyń irgeli eńbekteri, jy­raýlarymyzdyń tolǵaýlary men bıleri­mizdiń sheshendik sózderi, Abaıdyń, Sháká­rim men Másh­húr Júsiptiń asyl mu­ralary – sonyń aıqyn dáleli. Túrli tarıhı kezeńde ómir súrse de, olardyń saıası-fı­losofıalyq kózqarastary uqsaıdy. Óıt­keni bir-biriniń arasynda qansha dáýir jatsa da, olardyń rýhanı sabaqtastyǵy eshqashan úzilgen emes.

Tarıhta «Álemniń ekinshi ustazy» degen atpen qalǵan Ál-Farabı óz eńbekterinde ádildik ıdeıasyn dáriptep, qaıyrymdy qoǵam qurý máselesin kóterdi. Onyń «Qaıy­rymdy qala turǵyndarynyń kóz­­qa­rastary» atty traktatynda memle­ket­ti basqarý isine qatysty erekshe usta­nym­dar aıtylǵan. Uly ǵulama kez kelgen mem­lekettiń qýaty onyń áskerı nemese eko­nomıkalyq ústemdiginde emes, adamger­shi­lik­ qundylyqtarda ekenin aıtady. Júsip Balasaǵunnyń kózqarastary Ál-Farabı ıdeıalarymen tyǵyz astasyp jatyr. Ol «Qutadǵý bilik» atty negizgi eńbeginde memleketti durys basqarýdyń eń tóte joly ádil zańdar jáne barlyq iste qara qyl­dy qaq jaratyn ádildiktiń ústemdik qurýy ekenin alǵa tartady. Al Mahmud Qash­qarıdyń «Dıýanı luǵat at-túrik» eńbegin óz zamanyndaǵy eń aýqymdy sózdik qana emes, tutas dáýirdiń tynys-tirshiligi týraly orasan zor maǵlumat beretin teń­dessiz ensıklopedıa deýge bolady. Adam­zat órkenıetin damytýǵa Qoja Ahmet Iasaýı ilimi zor yqpalyn tıgizdi. Ol áıgili dana­lyq kitaby – «Dıýanı hıkmette» adam­gershilik qundylyqtar jáne rýhanı bir­lik týraly tolǵanyp, artyna máńgi óshpes mura qaldyrdy. Uly Abaı árbir óleńi men qarasózinde qazaqty boıyndaǵy kemshi­likten arylyp, kemel jurt bolýǵa shaqyr­dy. «Aqyl, qaırat, júrekti birdeı usta, son­da tolyq bolasyń elden bólek» dep, ta­laı urpaqqa rýhanı azyq bolatyn ósh­pes ósıet aıtyp ketti. Shákárim de adal­­dyq, eńbekqorlyq, bilimpazdyq sıaq­ty qa­sıet­ter­di urpaq sanasyna sińirýge umtyl­dy.

Bul oıshyldar qazaq jerinen shyq­qany úshin ǵana emes, eń bastysy, eńbek­teri halqymyzdyń tanym-túsinigine, ta­bıǵatyna saı bolǵany úshin bizdiń ja­ny­myzǵa jaqyn. Ǵulamalarymyzdyń kózqarastary ózimizdegi ómir shyndyǵynan alyn­ǵandyqtan, qansha ǵasyr, qansha jyl ótse de, eshqaısysy ózektiligin joıǵan joq.

Onyń syrtynda uly oıshyldary­myzdyń muralary kúlli adamzatqa ortaq jahandyq órkenıetke de áserin tıgizdi dep tolyq senimmen aıta alamyz.

Tarıh – kórkem týyndy emes

Tarıh ǵylymy únemi damyp otyrady. Jańa derekter, tyń tásilder paıda bolady. Osy rette tarıhqa qatysty birneshe máseleni muqıat qaperde ustaýymyz kerek dep oılaımyn.

Birinshiden, tarıh, eń aldymen, ǵy­lymǵa negizdelip jazylýǵa tıis. Qandaı da bir mıfti joqqa shyǵaramyz, onymen kú­resemiz dep ekinshi bir mıfologıaǵa jol bermeýimiz kerek.

Ashyǵyn aıtsaq, keıbir adamdar jekelegen oqıǵalardy, úrdisterdi, tulǵalardy tym ásireleýge qumar. Sonyń kesirinen daý-damaı týyndaıdy. Bázbireýler bolmaǵan oqıǵany boldy dep oıdan shyǵaryp, ras­talmaǵandy aqıqat dep jatady. Ult múd­desin emes, ata-babasyn dáripteýge um­ty­latyndar bar. Tarıhı shyǵarmalarǵa senip, ony shyndyq retinde kóretinder de ta­bylady. Biraq tarıh degenimiz – kórkem týyn­dy emes. Sondyqtan mundaı keleńsiz jaıt­tarǵa búkil qoǵam bolyp tosqaýyl qoıýymyz kerek.

Ekinshiden, tarıh obektıvti kóz­qaras­pen jazylýǵa tıis. Bir tulǵanyń rólin arttyrý úshin ekinshi bir tulǵany synaý durys emes. Tipti túrli zamannyń qaıratkerlerin salystyryp, synap-mineýdiń ózi orynsyz. Tulǵalarymyz óziniń saıası ustanymyna, kózqarasyna sáıkes el múddesine qyzmet etti, óz mısıasyn oryndady.

Sonymen qatar bir kezeńdi ekinshi kezeńge qarsy qoımaý kerek. Árıne, ár zamannyń óz ereksheligi bar. Tarıhı oqıǵalarǵa árqıly ahýal áser etedi. Zamandardy bir-birine qarsy qoıyp, salystyrý saldarynan el ishinde qarama-qaıshylyq týyndaıdy, qoǵamnyń bereke-birligi buzylady.

Úshinshiden, ár kezeńde tarıhty zert­teýshilerdiń aldynda belgili bir min­det­ter turady. Mysaly, 90-jyldardyń basynda tarıhtaǵy aqtańdaqtardy ashý basty máseleniń biri edi. Buryn belgisiz bolǵan, ty­ıym salynǵan taqyryptardy zertteýge múmkindik týdy. Árıne, ol durys boldy. Qazirgi zertteýshilerdiń óz mindeti bar. Memleket ǵalymdardyń zertteý isine aralaspaıdy. Ǵylymnyń órkendeýine jaǵdaı jasaıdy. Degenmen qaı máselede bolsyn bir dıskýrspen, bir tujyrymdamamen shektelmegen jón. Ádis-tásilderge, ǵylymı ustanymdarǵa súıenip, zertteý taqyrybyna qashanda aýqymdy kózqaraspen qaraý kerek. Halqymyzdyń jylnamasyn álem ór­kenıetiniń tamyry tereń, aýqymy keń, aıryqsha mańyzdy bólshegi retinde jan-jaqty kórsete bilý kerek. Sondaı-aq ony elimizdiń qazirgi mısıasymen ushtastyra otyryp dáripteý qajet. Ulttyq tarıh ǵylymynyń basty min­detiniń biri osy.

Tórtinshiden, Álıhan Bókeıhannyń «Tarıh – túzý jóndi úıretýshi» degen sózi bar. Memleket kásibı tarıhshylardyń be­delin kóterip, olardy barynsha qol­daı­dy. Osy oraıda kásibı standarttardy qa­lyptastyryp, ony qatań ustaný mańyzdy.

Keıingi kezde qoǵamnyń tarıhqa degen qyzyǵýshylyǵy artyp keledi. Bul – jaqsy úrdis. Biraq ony áýesqoılar da paıdalanyp jatyr. Túrli podkast túsirip, áleýmettik jelige shyǵaratyndar, taqyrypty tereń bilmese de, tarıhqa baǵa beretinder kóbeıip ketti. Árıne, áýesqoılardyń el shejiresin nasıhattaý isinde óz orny bar. Biraq tarıhtyń burmalanbaýy aıryqsha mańyzdy.

Qazir psevdo-tarıhshylar paıda boldy. Olar da áleýmettik jeli arqyly aqylǵa qonymsyz pikir taratyp, eldi adastyryp jatyr. Buǵan jol berýge bolmaıdy. Kásibı tarıhshylar ǵana jurttyń tarıhı saýatyn arttyra alady.

Keıingi jyldary elimizde aýqymdy reformalar jasaldy. Saıası-ekonomıkalyq ózgeristermen qatar, halyqtyń tanym-túsinigi, bolmys-bitimi, ómirlik qaǵı­da­lary ózgerip jatyr. «Adal azamat» tujy­rymdamasyna negizdelgen jańa qoǵamdyq etıka qalyptasyp keledi. Táýelsiz memlekette týyp, oıy azat, sanasy sergek bolyp ósip kele jatqan jas urpaq halqymyzdyń tereń tarıhyn jetik bilýi kerek. Biraq bul bizge maqtaný emes, saqtaný úshin, bireýge kektený úshin emes, bolashaqqa aıqyn kózqaraspen qarap, alǵa nyq senimmen qadam basý úshin qajet.

Memleket basshysy Qasym-Jomart Toqaev aıtqandaı, «Tarıhty bilý degenimiz – ótkenmen ómir súrý emes». Ras, tarıh bizdiń sana-sezimimizde, ulttyq bolmysymyzda erekshe oryn alady. Biz tarıhymyzdy tereń bilý jáne odan taǵylym alý arqyly ótkenniń qateligin qaıtalamaıtyn, Uly dalany mekendegen uly babalar jolyn laıyqty jalǵastyra alatyn halyq bolýǵa tıispiz. Biz osy ıdeıany jastardyń boıy­na sińirip jatyrmyz dep oılaımyn.