Osy aptada Birikken Ulttar Uıymy dúnıe júzindegi azyq- túlik qaýipsizdigi men tamaqtanýdyń sońǵy jaǵdaıyna qatysty óz esebin jarıa etti. Onyń qorytyndysy alańdatarlyq deńgeıde. Sebebi, sońǵy jyldary ashtyqqa ushyraǵandar sany júz mıllıondap artqan. Buǵan pandemıa, ekonomıkalyq damýdyń turalaýy jáne soǵys sekildi faktorlar áser etken. Halyqaralyq qaýymdastyqtyń bes birdeı mamandandyrylǵan mekemesi ortaq esepti usyna otyryp, álem elderin máselege kóńil bólýge shaqyrdy. Óıtetini, qaýipti tendensıa qazirgi qarqynmen jalǵassa, adamzattyń ashtyqty joıý baǵytynda 2030 jylǵa belgilegen «nóldik» maqsaty júzege aspaı qalady. Ondaı jaǵdaıda adamzat qoǵamynyń turaqty damýy úlken kedergige tap bolady, tipti daǵdarysqa ushyraıdy degen boljam bar.
783 mıllıon adam ashtyqqa ushyraýda
Úsh kún buryn jarıalanǵan esepti BUU- nyń bes iri mekemesi birlese daıyndaǵan. Olar – Azyq-túlik jáne aýyl sharýashylyǵy uıymy (FAO), Aýyl sharýashylyǵyn damytýdyń halyqaralyq qory (IFAD), Birikken Ulttar Uıymynyń Balalar qory (IýNISEF), Dúnıejúzilik densaýlyq saqtaý uıymy (DDU) jáne Dúnıejúzilik azyq-túlik baǵdarlamasy (WFP) qatarlylar.
Eskerte keteıik, halyqaralyq qaýymdastyqtyń 2023 jylǵa arnalǵan esebi, byltyrǵy, ıaǵnı 2022 jylǵy naqty jaǵdaıdy kórsetedi. Soǵan sáıkes, 2019–2022 jyldar arasynda asharshylyqqa ushyraǵandar sany 122 mıllıon adamǵa kóbeıgen. Iaǵnı 2019 jyly 613 mıllıon adam ashtyqpen betpe-bet kelgen dep eseptelse, byltyrǵy shama ortasha dıapazonmen sanaǵanda 735 mıllıon adam. Úsh jyldaǵy joǵary kórsetkish 692–783 mıllıon aralyǵynda (FAO-nyń resmı saıtyndaǵy derekter boıynsha).
Bes iri agenttiktiń esebinen mynany ańǵarýǵa bolady: jahandyq ashtyq deńgeıi 2021 jáne 2022 jyldar arasynda ósýin baıaýlatqan, biraq jalpy jaǵdaı máz emes. Aıtalyq, álemde azyq-túlik daǵdarysy tereńdep bara jatqan aımaqtar keńeıgen. Aımaqtar boıynsha qarastyrǵanda Azıa men Latyn Amerıkasynda ashtyq jaǵdaıy burynǵydan jaqsardy, alaıda 2022 jyly Batys Azıada, Karıb teńizi aımaǵynda másele burynǵydan aýyrlaı túsken. Al Afrıkanyń barlyq sýbaımaqtarynda ashtyq áli de ósý ústinde. Tutas álem boıynsha Afrıka ashtyqtan eń kóp zardap shekken materık sanalady. Ondaǵy ashtyq deńgeıi dúnıejúzilik ortasha kórsetkishten eki ese artyq.
Sandar sóıleıdi
* 2022 jyly – azyq-túlik qaýipsizdigi men tamaqtaný jaǵdaıy nashar deńgeıde tur. Iaǵnı álem halqynyń 29,6 paıyzynda sapalyq azyq-túlik tutyný jáne azyq-túlikke turaqty qol jetkizý jaǵdaıy tómen kúıde. Bul degenimiz, 2,4 mıllıard adam. Olardyń ishinde 900 mıllıon adamnyń jaǵdaıy múlde qıyn kúıde.
* Durys tamaqtaný jáne salaýatty dıetaǵa qol jetkizý deńgeıi de kóńil kónshitpeıdi. 2021 jylǵy jaǵdaıdan qaraǵanda álemde
3,1 mıllıardtan astam adam (álem halqynyń 42 paıyz) durys tamaqtanýdy qamtamasyz ete almady. Demek, 2019 jylǵy sannan 134 mıllıonǵa ósken.
* Bes jasqa deıingi mıllıondaǵan balalar durys tamaqtanbaýdan zardap shegýde. Aıtalyq, 2022 jyly bes jasqa deıingi 148 mıllıon balanyń (22,3 paıyz) qalypty ósý prosesi buzylǵan, 45 mıllıon bala (6,8 paıyz) aryqtaýǵa, álsizdikke shaldyqqan; 37 mıllıon (5,6 paıyz) artyq salmaq jınaǵan.
Adamzat qoǵamyndaǵy regrestiń belgileri
Ashtyq, soǵys jáne ınfeksıa – adamzattyń myńdaǵan jyldyq tarıhy, mine osy úsh úlken «jaýmen» kúres ústinde qurylǵan. Óıtkeni, adamzat osy qubylystardan zardap shegip keldi. Erte zamanǵy dúnıetanymda bulardy adamzatpen máńgi birge jasaıtyn, jaratýshynyń arnaıy jibergen synaǵy retinde qarastyrǵan. Óz álinshe zerttegen ár dáýir oıshyldary ony jeńip shyǵý múmkin emes qubylystar dep tanyǵan kezderi bar. Al ǵylym men tehnıkanyń damýyna ilese, adam sanasyndaǵy bundaı siresken túsinikter seıile bastady. Tipti, áıgili Iýval Hararı óziniń «Bolashaqtyń qysqasha tarıhy» atty tanymal eńbeginde «Adamzat XXI ǵasyrǵa attaǵan tusta atalmysh úsh úlken jaýdy jeńip shyqty. Endigi maqsaty – uzaq jasaý, baqytty bolý, táńirı sapaǵa umtylý» degen paıymyn usynǵan edi.
Rasynda, udaıy adam janyna qas jáne qoǵam men onyń jetistigin kúıretýshi osy qubylystarǵa qarsy adamzattyń kúresi aýyl sharýashylyǵy, tehnologıa jáne medısına salalarynyń damýyna qozǵaýshy kúsh boldy. Hararı mysal etkendeı, qazirgi qoǵamda soǵysta qaza tabatyndar sanynan ózine qol jumsaıtyndardyń sany, ashtan óletinderge qaraǵanda artyq tamaq jeýden paıda bolatyn aýrýlardan kóz jumatyndar sany kóp delinedi. Al túrli qaýipti vırýstardan, ınfeksıalardan óletinder sanyna qaraǵanda, qartaıyp kóz jumatyndar sany kóbirek dep keltiredi. Statısıkalyq málimetterge súıengen bul paıymy rasynda onyń kózqarasyn rastaı túsetindeı. Alaıda...
Ókinishke qaraı, qazirgi álemniń bet- beınesine qarap adamzat qoǵamy áli de osy kúreste túbegeıli jeńiske ıe bolmaǵanyn kóremiz. Qysqa ǵana birneshe jylda pandemıa, soǵys jáne ekonomıkalyq turalaý qatarlasa soqqy berdi. Jahan taǵdyryn talqylaýy tıis qazirgi damyǵan qoǵamda adam balasynyń qaıtadan qarýǵa júginýi órkenıet jetistikterin mazaq etkendeı seziledi. Bul oıdy osydan bir ǵasyr buryn Erıh Marıa Remark qynjyla otyryp aıtqan joq pa edi! Al biz osy máselelerge qaıta tap kelip otyrǵanymyz regrestiń belgisi sanalatyndaı.
«Úmit nury bar, keıbir aımaqtar 2030 jylǵa deıingi azyq-túlik qaýipsizdigi boıynsha maqsattarǵa jetý jolynda bara jatyr. Biraq tutastaı alǵanda, bizge turaqty damý maqsattaryn qutqarý úshin dereý arada jahandyq kúsh biriktirý qajet», – depti BUU Bas hatshysy Antonıý Gýterrısh Nú-Iorkte joǵarydaǵy esepti jarıalaý kezinde. Demek, bul álem úshin de, bizdiń el úshin de kóńil bóler másele.
«Almaty-akshamý», №84, 15 shilde, 2023 jyl