Abaı Qunanbaıuly (1845-1904)
Abaı (Ibrahım) Qunanbaıuly qazaqtyń uly aqyny, aǵartýshysy, jazba qazaq ádebıetiniń, qazaq ádebı tiliniń negizin qalaýshy, fılosof, kompozıtor, aýdarmashy, saıası qaıratker, qazaq mádenıetin jańartýdy kózdegen reformator. Abaı osy kúngi Semeı oblysyndaǵy Shyńǵys degen taýdy jaılaǵan Tobyqty rýynyń ishinde, 1845 jyly týǵan. 10 tamyz, ıaǵnı búgin - uly Abaı atamyzdyń týǵan kúni. Osy oraıda ult maqtanyshy týraly 15 qyzyqty derekti usynýdy jón kórdik.
1.1845 jyly qazirgi Shyǵys Qazaqstan oblysyndaǵy Semeı qalasynan 180 shaqyrym qashyqtyqtaǵy Jıdebaı qystaǵynda dúnıege kelgen. 59 jyl ǵana ǵumyr keshken aqyn Shyńǵystaýǵa jaqyn Jıdebaıdyń mańyndaǵy óz qystaǵyna taıaý tusqa jerlengen.
2. Abaı tobyqty rýynan. Ákesi – Qunanbaı Óskenbaıuly óz zamanynyń óte bedeldi, qoǵamdyq, saıası qaıratker adamy bolǵan. Aǵa sultan dárejesinde qyzmet atqarǵan. Ol qajylyqqa baryp, Mekkede qazaq elinen qajylyqqa barǵandarǵa arnap, qonaqúı saldyrǵan. Sóıtip, qonaqúı XX ǵasyrdyń ortasyna deıin saqtalyp, keıinnen Mekkedegi meshitti keńeıtý úshin, satyp alynady. Qarqaralydaǵy áli kúnge deıin Qunanbaı saldyrtqan meshit qoldanysta.
3. Ibrahım – Abaıdyń shyn esimi. «Abaı» dep ájesi erkeletken. Anasynyń esimi – Uljan. Uljan – Qunanbaıdyń ekinshi áıeli.
4. Aqyndyq jolǵa ol 10 jasynda túse bastaıdy. Eń alǵashqy óleńderin Kókbaıdyń atynan jarıalaǵan. Bir derekterde Abaı Kókbaıdan óz óleńin bir qaraǵa satyp alǵany aıtylady.
5. Abaı kózi tirisinde 176-ǵa jýyq óleń jazǵan. Eń tanymaly – «Qara sózderi». 45 qara sózden quralǵan bul shyǵarmany aqyn toǵyz jyl boıy jazǵan. Shyǵarma eń alǵash 1918 jyly, ózi ómirden ótken soń 14 jyldan keıin «Abaı» jýrnalynda jaryq kórdi. Abaı shyǵarmalary álemniń 60 tiline aýdarylǵan.
6. Hákimniń aqyn, jazýshylyqtan bólek, kompozıtorlyq qabileti de bolǵan. Ol 20-ǵa jýyq án shyǵarǵan. Sonyń biregeıi – «Kózimniń qarasy».
7. Muhtar Áýezov «Abaı joly» romanyn 20 jylǵa jýyq boıy jazǵan. Sondaı-aq bul roman Lenındik syılyqqa ıe bolyp, búkil álemge taraldy.
8. Abaı shyǵarmashylyǵynda bitpeı qalǵan poema "Ázim áńgimesi". Bul poemanyń sújeti "Myń bir tún" oqıǵasynan alynyp, qarttan eki ret aldanyp qalǵan Ázim týraly tańǵajaıyp oqıǵalar týraly baıandalady.
9. Abaıdyń alǵashqy mahabbaty – Toǵjan. Birinshi jary Dildáǵa 1860 jyly 15 jasynda, ekinshi áıeli Áıgerimge 30 jasynda úılengen. Abaıdyń birinshi áıeli Dildá, áıgili Qazybek bıdiń shóberesi bolyp keledi. Ámeńgerlik jolmen alǵan áıeliniń esimi – Erkejan. Ol Abaıdyń inisi – Ospannyń qalyńdyǵy.
10. Abaı 16 jasynda áke atanady. Onyń tuńǵyshy – Aqylbaı. On balanyń ákesi atanǵan Abaı alǵashqy nemeresin qolyna 36 jasynda alady. Onyń aty – Áýbákir;
Báıbishesi Dildádan – Aqylbaı, Ábdirahman, Kúlbadan, Ákimbaı, Maǵaýıa men Raıhan, ekinshi áıeli Áıgerimnen - Turaǵul, Mekaıyl, İzkaıil men Kenje, barlyǵy 7 ul, 3 qyz súıgen. Al Erkejannan urpaq kórgen joq.
11. Abaı bolystyq qyzmet atqarǵan. Zańdy jetik bilgen. El basqarý isine 13 jasynda aralasyp, 21 jasynda bolys bolyp saılanady.
12. Abaı: «Atadan altaý, anadan tórteý edim». Qunanbaı qajynyń 4 áıeli bolǵan. Báıbishesi Kúńkeden – Kudaıberdi. Uljannan – Táńirberdi (Tákejan), Ibrahım, Ysqaq, Ospan. Úshinshi áıeli Aıǵyzdan – Halıýlla, Ysmaǵul týady. Tórtinshisi – Nurǵanym. Odan urpaq joq.
13. 1885 jyly Abaı bastaǵan komısıa úsh kún, úsh tún 93 baptan turatyn «Semeı qazaqtary úshin qylmysty isterge qarsy zań erejesin» jazyp shyǵady. Aqynnyń abyroıyn asqaqtatqan da osy «Qaramola sezi» edi.
14. «Qaramola sezinen» keıin Abaıdyń dushpandary tipti elire bastaıdy. Bul áreketteri 1890 jyly asqynyp baryp, aqynǵa qastyq qylmaqqa ulasady. Dushpandyq árekettiń basynda Baıǵulaq, Quntý atty jýandar men 16 atqa miner turǵan edi.
15. Ahmet Baıtursynuly eń alǵashqy – Abaıtanýshy. Ol 1913 jyly "Qazaq" gazetinde "Qazaqtyń bas aqyny" maqalasyn Abaıǵa arnap jarıalap, «Odan asqan buryn-sońǵy zamanda qazaq balasynda biz biletin aqyn bolǵan joq» degen bolatyn.