Aıtýǵan Adamqululy – Qazaq-nemis qymyz ǵylymı-zertteý ınstıtýtynyń dırektory, kásipker. Ol ómiriniń 20 jylyn qymyzdy zertteýge arnap, búginde Germanıa tehnologıasymen bıe sútin keptirip, Koreıa men Malaızıa kásipkerlerimen seriktestik arqyly bıe sútinen 20-ǵa jýyq ónim alyp otyr. Elordaǵa óz jumystarymen kelgen kásipkermen suhbattasýdyń sáti túsip, odan bıznesti bastaý, ony jolǵa qoıý, sheteldik kásipkerlermen seriktestik, kompanıa ónimi men tabysy týraly surap bildik.
- Bizdiń eldegi kásip túrleri kóbine bıznesten góri komersıa men qyzmet kórsetýge jaqynyraq. Nelikten bıznes ashýǵa umtylý kerek jáne ony neden bastaǵan durys?
Jalpy, bıznes memleketke kiris kirgizip, el ekonomıkasyn kótermese jáne ǵylym damýyna baǵyt-baǵdar bermese, ol bıznes emes. Mysaly, biz qanshama iship-jemimizdi shetelden kirgizip jatyrmyz. Eger biz Qazaqstanda bıznes jasap, ónim óndirip, ony syrtqa satsaq, baıyp ketetin edik.
Máselen, pandemıa kezinde bári jabylyp jatqanda, bizdiń jumys júrip jatty. Nege? Óıtkeni biz zat shyǵaryp jatyrmyz. Bizdiń zatymyzǵa kúnnen-kúnge suranys artpasa, kemigen joq. Eldiń bárine qymyz kerek boldy. Qymyzdy suıyq kúıinde saqtaý qıyn bolǵandyqtan, biz ony keptirdik jáne adamdarǵa jetkizdik. Bul komersıa emes, bıznes. Sebebi onyń artynda ǵylym tur, ıaǵnı qymyzdy keptirý, qoraptaý jáne satý ádisteri. Qazir biz ony Reseıge, Qyrǵyzstanǵa jáne basqa memleketterge satý máselesin qarastyryp jatyrmyz.
Biraq negizinen bıznes komersıadan týady. Óıtkeni búgin siz qyzmet kórsetesiz, erteń sol qyzmet kórsetýge qajet zatty ózińizden shyǵarýǵa kóńil bólesiz. Mysaly, shash qısańyz, qaıshy, taraq sıaqty zattar kerek. Endi ony bızneske aınaldyrý úshin jalǵyz ózińizdi emes, basqalardy da qamtamasyz etip, osy zattardy shyǵaratyn kásiporyn ashýǵa bolady ǵoı?! Bálkim sapasy jaqsy bolsa, shetelge shyǵarasyz. Al biz kúndelikti tabysymyz bar dep táýekelge barmaımyz. Ary qaraı izdenbegendikten, tutynýshy bolyp qala beremiz.
Pandemıa shekara jabylyp, kúndelikti tutynatyn zatymyz bolmaı qalsa, jumysymyzdyń toqtaıtynyn kórsetti. Sondyqtan komersıadan jaılap bızneske ótý kerek.
Bıznesti jaqsy uıymdastyratyn bolsańyz, barlyq nársemen ózińiz aınalysýdyń da qajeti bolmaıdy. Mysaly, mende jylqy joq bolsa, fermerlerde bar. Olar 500 teńgeden ótkize almaǵan qymyzyn men 600 teńgeden alamyn. Sondyqtan óz talabymdy qoıamyn. Sol sıaqty qural-jabdyq pen ony alatyn aqsha da bolmaýy múmkin. Biraq bireýde bar. Oǵan kelip bıe sútin keptirýdi úırettim delik, keptirýdi oǵan tapsyramyn. Basqa bir jerde dárini qoraptaıtyn jer bar, biraq ondaı oryn ashýǵa mende 1 mıllıon shamasynda aqsha joq. Sondyqtan sol qyzmetti paıdalanam. Bul – menedjment. Iaǵnı ǵylym.
Endi bıznes ashýdy neden bastaýǵa bolatynyna keleıik. Alysqa barmaı-aq, kúnde soıyp otyrǵan malymyzdyń terisin óńdep otyrǵan joqpyz. Babalarymyz osyny iske asyrdy ǵoı, biz nege asyrmaımyz? Aýyldan ketip, qalaǵa kelsek, bıznesmen bolyp ketemiz be? Bilim men aqsha bolmasa, bıznes asha almaısyń. Aýyldan bastaý kerek. Mysaly, birde menen Qytaıdan kelgen bir bala ne bıznespen aınalyssam dep aqyl surady. Nemen aınalystyń desem, aıaqkıim sattym deıdi. Jylyna qansha aıaqkıim satasyń desem, mıllıondaı deıdi. Mıllıon aıaqkıimniń keminde 1 000-yna ultaraq satýǵa bola ma? Bolady. 1 ultaraq shamamen 1 000 teńge turady. Sonda 1 000 ultaraq satsań, 1 mıllıon teńge paıda kóresiń dedim. Ol balaǵa aýylyna baryp, qoılardy terisin kesip almaı soıyp, ılep, sol teriden ultaraq jasaýǵa keńes berdim. Jasaǵan ultaraǵyn satyp, birjyldyq eńbegin alady. Teri óńdeýdi túsinip alǵan soń bıznesin qaıysqa, beldikke, sómkege deıin damytýyna bolady. Sonda bıznes neden bastaldy? Qarapaıym qoı soıýdan. Sol úshin erinýdiń keregi joq. Máselen, jylyna myńdaǵan tonna kartop tutynamyz, biraq óz-ózimizdi qamtamasyz ete almaımyz. Mysaly, 1 gektar jerge kartop sal, kúrekpen jumys iste. Kelesi jyly 2 gektar, odan keıin 10 gektar, 20 gektar ek. Ol da bıznes. Óıtkeni óz ónimińdi óziń satyp jatyrsyń. Birinshi aýyldy qamtamasyz et, keıinnen aýdandy qamtýǵa bolady. Biraq biz búgin eshnárse istemeı, erteń baı bolǵymyz keledi, olaı bolýy múmkin emes.
- Endi óz bıznesińizge, ashqan jańalyǵyńyzǵa toqtalyp ótseńiz. Ony jolǵa qoıý úshin qansha ýaqyt jumsadyńyz?
Biz qymyzdan kosmetıka, sabyn, shampýn jasap, qymyz ben saýmaldy kapsýlaǵa saldyq. Meniń jańalyǵym bıe sútin kapsýldaý. Oǵan 20 jyl ýaqytym ketti. Bireýge keptirtip, bireýge qoraptatyp, daıyn ónimdi naryqqa shyǵaramyn. Biraq qýanatynym, bul bıznesti osy ýaqytqa deıin eshkim ashpapty. Erteń osyny basqa bireýler qaıtalasa, kómektesýge daıynmyn. Sebebi búkil Qazaqstannyń bıesin ózim saýyp, keptire almaımyn. Mysaly, osy jaqqa kelýimniń sebebi Qostanaıda bir kisiniń myń jylqysy bar eken, maǵan seriktes bolaıyq deıdi. Birinshi kelip, jaǵdaıyńdy kóreıin dedim. Úıretem, oqytam, kórsetem. Bıznesin ashyp, belgili bir qarajatymdy alyp, ary qaraı kete berem. Mysaly, Qazaqstannyń bári bıelerin saýyp, sútin keptirse, men Kanadaǵa, Japonıaǵa keteıin. Biraq aldymen ónim túrlerin shyǵaryp, Qazaqstandy retke keltirip alaıyn.
- Bıznesińizge baılanysty taǵy qandaı maqsattaryńyz bar?
Ǵylymyn jyljytyp, bıe sútiniń qanshalyqty qýatty ekenin túsindirý. Qazir bir jumys qorǵaldy. Prezıdenttik aýrýhananyń bas gastroenterology Baqytjan degen jigit baýyr sırrozyn bıe sútimen emdeýge bolatynyn dáleldep shyqty, patentin aldy. Endi biz olarmen birigip, qymyzdyń búırek aýrýyna da em ekenin dáleldemekpiz. Óıtkeni bizdiń 20 jyldyq praktıkada bıe sútimen jazylmaǵan aýrý joq. Endigi maqsat – sony basqa eldiń bıe sútimen aınalysatyn ǵalymdarymen ótetin konferensıada ǵylymı dáleldep shyǵý. Ol ǵalymdar óz elderine baryp, Shyńǵysqan qazaq eken, onyń mingen jylqylary Qazaqstanda, qymyzdan ónimder óndiredi, bıe sútimen aýrýlardy emdep jatyr deýi kerek. Sosyn bizge sheteldiń shekarasy ashyq. Ózimizdiń qymyzdan jasalǵan ónimderimizdi shetelge ótkizsek bolady. Mine osylaı Qazaqstannyń bıznesi, sharýashylyǵy damıdy.
Men júrgen salada bitpeı jatqan sharýa jetedi, al ony ǵylymǵa aınaldyrsaq, dúnıege shyǵýǵa bolady. Mysalǵa, qazir jylqy terisiniń paıdasy qoı men sıyr terisimen salystyrǵanda aıtarlyqtaı kóp ekeni dáleldenip jatyr. Óıtkeni jylqy 40 gradýs aıazda da, ystyqta da júrgendikten, jylqy terisinen jasalǵan ónimder 40 gradýs ystyqqa da, sýyqqa da jaraı beredi eken. Máselen, mende Italıanyń jylqy terisinen jasalǵan aıaqkıimi bar. Kıip júrgenime 15 jyldaı ýaqyt boldy. Jylqy terisiniń keremettigi osynda.
Sondaı-aq 2 000 dollar turatyn Shanel sıaqty brendterdiń qolǵaptary men sómkeleri Italıada óńdelgenimen, ony Fransıanyń qazaqtary jylqy terisinen tigip otyrǵanyn bireý bilse, biri bilmeıdi. Sol ámıan, sómkelerdi jasap jatqan bizdiń qazaqtar. Al nege sol ónimderdi ózimizde óndirip satpasqa?
- Durys aıtasyz, aǵa, sózińizdiń jany bar. Endi sizdiń bıznesińizge qaıta oralaıyqshy. Siz kapsýlalar men kosmetıkańyzdy sheteldik kompanıalarmen seriktestik arqyly jasap jatyrsyz ba?
Keptirý tehnologıasy nemistiki bolǵanymen, kapsýlalardy qazaqstandyq kompanıalarmen Qazaqstanda, al kosmetıkany Koreıada jasap jatyrmyz. Qazaqstanda kosmetıkalyq ınstıtýt joq bolǵandyqtan, Koreıamen áriptes boldyq. Koreıada shyqqan kosmetıkanyń satylymy da jaqsy bolady, sebebi bári koreı kosmetıkasyna senedi. Bolashaqta Qazaqstanda jasamaq oıymyz bar. Sebebi kosmetıka quramyna qosylatyn shópterdiń barlyǵy Qazaqstanda ósedi, sony ózimizde óńdep jasaıtyn oı bar. Mysaly, osydan 5 jyl buryn bıe sútinen balmuzdaq, shokolad jasaımyn dep aıtqan ekenmin. Jasaldy. Balmuzdaq ta, shokolad ta bar, biraq jappaı satylymǵa shyqpady. Sebebi tehnologtar joq, sehtar kishkentaı degen sıaqty máseleler bar. Bolashaqta jalpy satylymǵa shyǵady. Qazir satylymda kosmetıka, kapsýla, sabyn bar jáne jaqynda sýsabyn shyǵady. Qaz health, ıaǵnı Qazaq densaýlyǵy degen serıada shyǵady. Bizde anaý joq, mynaý joq dep qol qýsyryp otyrmaı, bar jerge aparyp ónim shyǵarý kerek. Mysaly, nege kosmetıkany Koreıada jasadyq, sebebi onda búkil shıkizattary bar zaýyt bar. Men tek bıe sútin keptirip, untaǵyn ǵana aparyp jasap ákeldim. Internetten Global Trend Aidai Cosmetics deseńiz shyǵady. Al sabynnyń quramyndaǵy taza 18 túrli maıdy Malaızıadan alamyz. Osy jaqta túrik tehnolog bar, sonyń aspabynda qysyp, bıe súti untaǵyn qosyp, sabyn shyǵaramyz. Iaǵnı shıkizatty Malaızıadan alamyz, biraq Qazaqstanda shyǵarylady. Al kosmetıkany kelesi jyldardan bastap Qazaqstanda shyǵarýdy, aldymen shóp jınaýdy jolǵa qoıamyz. Ekinshi jyly sol ósimdikterden maı shyǵarý isimen aınalysamyz. Tek úshinshi jyly kosmetıka óndirýge kirisemiz. Degenmen kosmetıkany Koreıada jasap, osy jaqqa ákelip quıý máselesimen aınalysamyz. Al saýmal men qymyzdy keptirýdi de, kapsýlaǵa salýdy da Qazaqstanda júrgizemiz.
- Kompanıa tabysyna toqtalsańyz.
Mysaly, biz buryn bıe saýǵan kezde 1 lıtr qymyz 500 teńge bolatyn, ol kezde bizdiń bıeler 5, 3, 4 lıtr ǵana sút bergen. 5 lıtr dep eseptegende 2500 teńge jaqsy aqsha bolatyn. Al qazir bizdiń bıe súti kapsýlaǵa túsken soń 1 lıtri 3 000 teńgege shyqty. Iaǵnı 5 lıtr sút beretin bıe kúnine 15 myń teńge tabys ákeletin boldy. Kosmetıka jasaıtyn bolsaq, onyń quny shamamen 200 myń teńge. Onyń ishinde 1-aq lıtr sút bar. Sabynnyń ishinde 100-aq gram sút bar, biraq baǵasy 2 000 teńge.
Ǵylym damıtyn bolsa, jasalǵan ónimniń baǵasy da kóteriledi. Bir bıe buryn kúnine bir lıtr úshin 500-600 teńge kiris kirgizse, qazir bir bıe kúnine 3 000 teńge kiris kirgizedi. Sońǵy sanaýymyz boıynsha, bir bıe jylyna 2 000 dollarǵa deıin kiris kirgizedi. Ózimiz zaýyt ashsaq, bir bıeniń kirisi 5 000 dollarǵa deıin bolady. Al kosmetıkany ózimizde shyǵarsaq, bir bıe jylyna 20-25 myń dollarǵa deıin tabys kirgizedi. Ózińiz qarasańyz, bazarda 1 bıeniń baǵasy 300 myń teńgeden aspaıtyn. Al bıyl qymyzdyń suranysyna baılanysty baǵasy 2 esege kóterildi. Maldyń baǵasy onyń ónimine, shıkizatyna suranys týǵan kezde kóteriledi. Al shıkizatqa suranys ǵylymı jańalyq bolsa týyndaıdy. Qazaqstanda qymyzǵa suranys bolǵandyqtan, jylqynyń baǵasy kóterildi. Ekinshiden, bordaqylaýǵa jylqy men sıyr Reseıden kelip turǵan. Biraq shekara jabylyp, syrttan mal kirmedi. Osylaısha ishtegi maldyń baǵasy kóterildi. Baǵasy túsip ketýi de múmkin, sondyqtan ónimderdi óndirý máselesine kirisýimiz kerek. Bir adam 2 bıe ustasa, bir bıeden kúnine 2 500 teńge, 2 bıeden 5 000 teńge kiris kirgizedi. 5000 teńgeniń 1 000 teńgesi jem-shóbine ketse, 2 bıeden 4 000 teńgeden bir aıda 120 000 teńge kiris kiredi. Bolashaqta ár jylqy 2 000 dollardan kiris kirgizedi desek, ár otbasy 2 bıeden ustasa da jetip jatyr. Qymyzdy ótkize almasań ashyp ketetindikten, ony qurǵatyp saqtaý máselesin sheshý kerek. Balamyzǵa koka-kola ishpeı qymyz ish dep dúkende qymyz satylyp turmasa qalaı aıta alamyz? Adam damý kerek, sebebi adam damysa, bıznes damıdy.
- Marketıńte ónimniń belgili bir topqa baǵyttalatyny belgili. Sizdiń ónimderińizdiń baǵasyn barshaǵa qoljetimdi deý qıyn. Ónimińiz negizinen qaltaly azamattarǵa arnalǵan ba?
Iá. Sebebi bul ónim az ǵoı, az bolǵan soń baǵasy da qymbat. Kerek shıkizat shópti Qazaqstannan jınasa, mysaly sabynnyń baǵasy 2 000 teńge emes, 200 teńge bolýy múmkin. Baǵanyń túsýi siz ben bizge baılanysty. Eger halyq maǵan shóp jınap beretin bolsa, men ony maıǵa aınaldyrýǵa tyrysam. Sondyqtan bireý bizge birnárse jasap bersin demeýimiz kerek.
Ekonomıkalyq turǵydan kelsek, bizdiń kosmetıka analogtarymen salystyrǵanda qymbat emes. Óıtkeni siz taza maıdan jasalǵan ónim satatyn jerlerge barsańyz, osyndaı ónimdi 5 000 teńgege ala almaısyz, odan da qymbat bolýy múmkin. Salystyrmaly túrde eseptesek, siz onsyz da sonsha aqshany kosmetıkaǵa qurtasyz. Biraq bul kosmetıka óte jaqsy jáne óte az mólsherde qoldanatyn bolǵandyqtan, jyl boıyna 1-aq kosmetıka alsańyz da jetedi. Ekinshi plúsi basqa kosmetıkany tutynǵanda onyń zıany da bolýy múmkin, oǵan eshkim kepildik bermeıdi. Al biz óz ónimimizdiń paıdasy men qaýipsizdigine kepildik beremiz. Sebebi ǵylymı dáleldengen, al ǵylymı dáleldengen nárse ylǵı qymbat bolady. Mysaly, saýmal kapsýlasynyń baǵasy 18 myń teńge, biraq ishinde 18 lıtr qymyzdyń áseri bar. Siz bir aıda 18 lıtr saýmal ishpeısiz. Eger baryp ishetin bolsańyz, ol sizge 18 myńǵa emes, 20 myń teńgege shyǵýy múmkin. Bul – dárilik nárse. Kúnine 3 ret qabyldasańyz, 90 kapsýla size 1 aıǵa jetedi. Ekonomıkasyn sanasańyz, báribir siz úshin bul tıimdi. Sebebi saýmaldy kúnde tańerteń ishkenniń kúnine 3 ret ishkendeı tıimdiligi bolmaıdy. 1 kapsýlada 100-120 ml bıe sútiniń áseri bar. Meniń oıymsha, Qazaqstanda jasalǵan nárse arzan bolmaýy kerek. Óıtkeni shetelge saýdalanýy qajet. Men ónimniń sapasyn dáleldeý úshin qymbat qylyp shyǵardym. Arzandatýdyń joldary bar, oǵan birtindep kelemiz.
Suhbattasqan: Jansaıa QAMBAR