Qazaqstanda balaǵat sózge baılanysty zań bar.
Onyń oryndalýy zańmen qadaǵalanady. Kisini ǵaıbattaý, aryna til tıgizý, qasaqana qorlaý zańmen qýdalanady. Qatań túrde qylmystyq jaýapkershilikke tartylady.
Sońǵy ýaqytta kóp ózgeris oryn alýda. Basqany bylaı qoıǵanda, beıádepke baılanysty zań kúsheıip keledi. Kópshilik orynda oqta-tekte oǵash sózdi estıtin edik. Ýaqyt zyrǵyǵan saıyn uıatsyzdyq beleń alyp barady. Buǵan kópten beri toqtaý qajet bolyp júrgen. Osynyń tyıymy bir bolaryn ishteı kúttik. Endigi kezekte munyń da túıini tarqaıtyn túri bar.
Sóılese, Zań sóılesin!
Qazaqstanda eki zańǵa baılanysty tolyqtyrýlar men ózgerister engizý týraly oı-pikirler birazdan beri qozǵalyp keledi. Sonyń biri «Jala jabý», ekinshisi «Qorlaý» edi. Taıaýda ekinshisine qatysty jańalyq taraldy. Soǵan qaraǵanda, bir sheshimniń bolary anyq.
Sózimiz naqty bolýy úshin taqyrypqa tuzdyq retinde zańnyń ózin sóıletýdi jón kórdik.
- Taqyrypqa oraı
«1. Qorlaý, ıaǵnı basqa adamnyń abyroıy men qadir-qasıetin ádepsiz túrde kemsitý – bir júz aılyq eseptik kórsetkishke deıingi mólsherde aıyppul salýǵa ne sol mólsherde túzeý jumystaryna ne bir júz jıyrma saǵatqa deıingi merzimge qoǵamdyq jumystarǵa tartýǵa jazalanady.
- Kópshilik aldynda nemese buqaralyq aqparat quraldaryn nemese telekomýnıkasıalar jelilerin paıdalana otyryp jasalǵan dál sol is-áreket – eki júz aılyq eseptik kórsetkishke deıingi mólsherde aıyppul salýǵa ne sol mólsherde túzeý jumystaryna ne bir júz seksen saǵatqa deıingi merzimge qoǵamdyq jumystarǵa tartýǵa jazalanady». Ata Zań, 131-bap (Qorlaý).
(Derekkóz: Adilet.zan.kz resmı saıtynan alyndy).
Buny tekke keltirmedik. Qıqar sóılep, ǵaıbat aıtýǵa múlde jol joq. Quqyqbuzýshylyq jasaǵandy qandaı jaza kútetindigin baǵamdaı berińiz. Abaısyzda aıtylǵan sóz, aıyppul tóleıtin jaǵdaıǵa dýshar qylmasyn. Odan zor jazany aıtyp jatýdyń reti shamaly shyǵar. Eń bastysy, baıqap, abaılap aýyz ashý kerektigin eskerip júretin boldyq.
Birneshe márte egemendiktiń eleń-alań shaǵynda Joǵary Keńeske, keıinnen Parlament Májilisine depýtat bolǵan Sherhan Murtazanyń bir aýyz sózi oıǵa oralyp tur. Kórnekti jazýshy «Zań degen – noqta!» dep edi. Búginde osy sózdiń qadiri artyp barady. Árıne, bilgenge – marjan!
«Uıat bolady» degen qaǵıdany umyttyq
Kóshe halyqtyń aınasy. Onda júrmeıtin jan joq shyǵar, sirá! Biraq keıde úıde júrgendeı qylyq tanytyp qoıamyz. Oıymyzǵa kelgendi sóıleımiz. Bala nemese úlken tur-aý demeımiz. Keıbireýler «Uıat bolady» degen qaǵıdamyzdy umytqaly qaı zaman?!
Qoǵamdyq orta bárimizge ortaq. Ony eshkim enshilep almady. Ásirese, aıaldama, avtobýs, tamaqtaný oryndarynda adam qarasy kóp bolady. Tańerteńgi jáne keshkilik nópirden aıaq alyp júre almaısyz. Jurttyń bári dittegen jerine tez jetýdi kókseıdi. Erigip turǵan eshkimdi baıqamaıtyn sıaqtymyz. Alaıda, osyndaıda aýzyna ıe bola almaıtyndar deısiz be, áıteýir, ártúrli pıǵyldaǵylar tabylyp jatady. Ondaılar betiń bar, júziń bar demeı, beıádep sózdi aıta beredi. Eshkimdi elemeıdi. Al onyń artynyń zardabyn baǵamdamaıdy.
AQSH, Eýroodaq, Sıngapýr sıaqty birqatar damyǵan elderdiń zańy tipten qatal. Bireýdi qorlamaq túgili, ońdy-soldy túkirse, belgilenbegen jerde temeki tartsa, ruqsatsyz jerde úı janýarlaryn qydyrtsa, aıyptyń eń úlkenin arqalaıdy. Kerek dese, 15 táýlikke deıin qamap qoıýy ǵajap emes. Eger bireýdi beıádep sózben qorlasa, jábirlenýshi sotqa shaǵymdanady. Bunyń arty orasan úlken somadaǵy «moraldyq ótamaqy» tóleýge deıin barady.
Túsingen janǵa osy salystyrý, taldaýdan biraz nárseni ańǵarýǵa bolady. Bastysy, basty aýyrtyp, mıdy shaıqap, júrekke jara salatyn qısyq sózden qashpaq kerek.
Beıádep pen beıádet
Keıde janymyz keleńsizdikti kórip kúızeledi. Jas ta, jasamys ta tilimizge ıe bola almaı jatamyz. Aıtaryn aıtqannan keıin bári kesh. Al der ýaqytynda ózin tejeı bilgen – kisiniń ǵajaby.
Qazaq «eki eli aýyzǵa, tórt eli qaqpaq» deıdi. Óte taýyp aıtylǵan mátel. El ishi ulaǵatty sózge baı. Degenmen, bárin teris uǵatyndar tabylady.
Birde avtobýsta turmyz. Baǵytymyz – Arbat. Sol jerge baryp, án tyńdap, syńǵyrlaǵan sýburqaqty kórýge yntyǵýdamyz. Janymyzda eki bozbala tur, qasynda boıjetken bar. Barlyǵy mekteptiń joǵary synyp oqýshylary ekeni baıqalady. Eki sóziniń biri boqaýyz. Onysyn orysshalap aıtyp qoıar emes. Shydamaı ketip, jandaryna bardym. Bulaı jaman sóz aıtpaýlaryn suradym. Qoǵamdyq kólikte tártip saqtaý kerektigin aıttym. Osydan keıin sap tyıyldy. Aldymyzdaǵy aıaldamadan álgiler túsip qaldy. Osy sátten keıin biraz oılanyp qaldym. Jas órenderimiz turǵan ortasyn syılamasa, bolashaq qandaı bolaryn oılaýdyń ózi birtúrli. Meılinshe úlkender úlgi bolyp, jastarǵa jón kórsetip júrgen durys bolar shamasy.
Ulttyq sanadan jańylmaǵan abzal
El arasynda «Otyz tisti qaraýyl qyl tilińe» degen támsil ushyrasady. Osydan artyq jarytyp eshteńe aıta almasymyz anyq. Deıturǵanmen, ótkenimizdi umytpaı, ulttyq sanamyzdan jańylmaǵanymyz abzal.
Bireýge birnárse dep aıtýǵa oılanamyz. Ol sizge shálkes sóılese, qynjylamyz. Qıt etkendi syltaýratyp, sál nárseni sotqa súıreı bergen de jón emes shyǵar. Múmkindiginshe ózara túsinisip, túıtkildi tezirek tarqatqan jón. Áıtpese, aryzdasýmen ýaqyt ta, júıke júıesi de qurıdy eken. Osynyń rastyǵyna kún ótken saıyn kýá bolýdamyz.
Qazaq ata-babamyz «ańdamaı sóılegen, aýyrmaı óledi» deıdi. Negizi qazirgi qoǵamǵa dóp taýyp aıtylǵan sıaqty. Sondyqtan abaısyzda aıtylǵan sózge abaılap qaraý kerek. Áıtpese, taıaqtyń bir ushy mańdaıǵa sart ete qalady. Osyndaı paıymdy burynǵylar áý bastan jaqsy bilgen. Kisimen siz-biz desip syılasqan. Jaqynmen aralasqanda da árbir dúnıege ańdap qaraǵan. Lajy bolsa, kóńilge kelmeýdi jadyna durystap toqyǵan.
Ómirge naqtylap kóz júgirtseńiz, biraz nárseni baǵdarlaısyz. Eshkim máńgi emes. Bes kún jalǵanda bir-birimizge syı-qurmet bildirgenge eshteńe jetpeıdi. Onsyz da pánı dúnıede negatıv kóp. Osyny este saqtaı otyra, sholjańdyqqa boı aldyrmaıyq degimiz keledi.
Ǵalamtor jáne ǵaıbat
Internet qudiretti kúsh sanalady. Adamnan qoryqpaǵandar osydan taısalady. Áp-sátte dúıim jurtqa yńǵaısyz jaǵdaıda qalýǵa júreksinedi. Munyń arty mańdaıǵa jaǵylǵan qara kúıemen teń.
Búginde kez kelgen oqıǵany áleýmettik jelige júkteıdi. Oqys sátti sala qoısa, qaralym artýy múmkin eken. Solaı istep, qara pıarmen dańqyn shyǵarýǵa qumartatyndar jeterlik. Osydan keıin blogermen sanaspaı kórińiz. Ózinshe bolyp, qylyǵy qyryq kisige júk bolyp júrgenderdiń jeli ońynan turyp jatqandyǵyn kórip júrmiz. Ondaı bále aıaq astynan. Saqtansańyz, saqtaıtynyn taǵy esten shyǵarmaıyq.
Qansha márte kisini kemsitýge bolmaıtynyn bilse de, qaıtalaı beretinder bar. Aıtqandy uqpaıdy, tildi almaıdy. Sońynda ózi ǵana opyq jeıdi. Áleýmet jelide bireýge jaman sóz jazsańyz, dereý saqtap alady. Bul jábir kórgen jan úshin bultartpas dálel. Oıy buzyq bireýdiń quryǵyna ilinseńiz, túbińizge jetpeı tynbaıdy. Ondaıdyń betin ary qylsyn.
Ǵalamtor tegin zat emes. Muny tıimdi qoldanbasańyz, qısapsyz aıyppulǵa ilinip ketý qaýpi bar. Beıpil sózge erik bergender zańmen qýdalanady. Zańgerler, qoǵam belsendileri baıaǵydan beri toraptyń aıasyn shekteýdi usynyp keledi. Bir kúni bul da zańmen shegelenip bekitiletini aıqyn.
Qolymyzdaǵy qurylǵy alysty jaqyndatyp tur. Aıshylyq alys jerden jyldam habar alǵyzýda. Aıtarymyz, teris maqsatta qoldanbaı, oń ári ıgi iske paıdalanǵannan artyq abyroı bolmas dep oılaımyz.
Tanym men tárbıe
Zańǵar jazýshymyz Muhtar Áýezov «El bolamyn deseń, besigińdi túze…» depti. Rasynda, qaı tustan aqsaýdamyz, nendeı olqylyqtyń orny tolmaı jatyr, soǵan kóńil bóletin kez áldeqashan jetti.
Qazirgi tańda ǵalamtor ǵalamdy torlap tur. Eńbektegen baladan, eńkeıgen qartqa deıin telefonǵa telmirip otyr. Áleýmettik jelide aıtys-tartystyń kórkin qyzdyryp júr. Arasynda ǵaıbattap qoıady. Keıde pikir oqýǵa uıalasyz. Beıádep sózdiń neshe atasyn oqyǵanda, shoshyp túsesiz. Eshkim toqtaý salmasa, arty orny tolmas qatelikke dýshar eteri anyq.
Búginginiń ata-anasy tańnan keshke deıin jumysta. Bala-shaǵany materıaldyq jaǵynan qamtamasyz etkisi keledi. Sóıtip, balanyń qolyna sońǵy úlgidegi smartfon, qymbat mektep formasy, oqýǵa qajetti qural-jabdyq satyp alyp beredi. Sonymen qosa, mektepke baryp keletin jolkire, asqanadan iship jeıtin as-aýqatyna qarjy beredi. Osylaısha balany barlyq nársemen qamtamasyz ettik. Alaıda, onyń tárbıesi, minez-qulqy, júris-turysy da qadaǵalaýda bolýy shart. Olaı etpese, ol jabaıy aǵash sıaqty qısyq ósedi. Buǵanasy bekigennen keıin, áke-sheshege pysqyryp ta qaramaıdy. Al onyń arty jaqsylyqqa aparmaıdy. Osy jáıtti erterek eskergen abzal.
Bala taza aq paraq sıaqty. Oǵan jaqsy tárbıe berý paryz. Úlkeıgende ol qoǵamnyń tolyqqandy múshesi atanady. Sol kezde ınabatty, abyroıly, kisige ǵaıbat aıtpaıtyn naǵyz azamat bolǵany bárine jaqsy. Sondyqtan da balaǵat sózge úıir bolmaýdy bala jastan qulaǵyna quıǵan jón.
Túıin:
Zaman qandaı bolsa da, ony qalyptastyratyn adam bolyp qala bermek. Burynǵylar «Jaqsy sóz - jarym yrys» dep tekke aıtpaǵan bolar. Jalǵannyń ólsheýli ýaqytyn jaqsy adamdarmen, jaqsy sátterde, jyly sózben áspettep ótkizsek, naǵyz baqyt sol shyǵar dep bilemiz.