«Altyn adam» syılyǵynyń ıegeri Sáýle Aıdarovanyń bilim-ǵylymǵa, elge sińirgen ilkimdi isteri haqynda
Búginde bolmysy názik áıel-analar biz sekildi zaıyrly memlekettiń barlyq salasynda da abyroıly eńbek etip júr. Sonyń ishinde ǵylym – asa aýyr jol. Aýyrlyǵy sonda, asqan tabandylyqty, jalyqpaı izdenýdi, zor yqylasty, taýsylmas kúsh-jigerdi talap etedi. Al osyndaı mısıany kóterip júrý áıel zatyna tipti de ońaıǵa soǵa qoımas. Biraq bir kúnin de ǵylymsyz elestete almaıtyn «Bir beldeý, bir jol» munaı-ınjenerlik ınstıtýtynyń dırektory, hımıa ǵylymynyń doktory, profesor, QR UǴA Qurmetti akademıgi Sáýle Aıdarova osyndaı joldy tańdaǵany úshin taǵdyryna árdaıym rıza.
«Bir beldeý, bir jol» munaı-ınjenerlik ınstıtýty Azıa, Eýropa energetıkalyq ýnıversıtetterimen jáne munaı kompanıalarymen seriktestikte ǵylym, tehnologıalar jáne ınovasıalar salasyndaǵy yntymaqtastyqtyń perspektıvalyq jospary aıasynda qurylǵan bolatyn. Mısıasy – jahandyq jáne ǵylymı keńistikte bilim berý, ǵylym jáne kásipkerlik salasyndaǵy yntymaqtastyqty damytý úshin ınternasıonalandyrýǵa jáne turaqty platforma qurýǵa yqpal etý. Sondaı-aq, búkil álemde tanylǵan, energetıka salasyndaǵy ınjınırıń pen ınovasıaǵa quzyretti kórnekti talanttardy daıyndaý úshin ýnıversıtetterdiń, ǵylymı-zertteý ınstıtýttarynyń jáne óndiristik salalardyń ǵylymı-ınnovasıalyq áleýetin shoǵyrlandyrý. Sheteldik ozyq tehnologıalar men bilimderdiń transfertin qamtamasyz etý, olardy munaı óndirý, tazartý jáne óńdeý prosesteriniń sapasyn jaqsartýǵa beıimdeý, sonymen qatar jańa býynǵa bilikti ınjenerlik-tehnıkalyq kadrlardy daıarlaý da kiredi.
«Qurmet» ordeniniń, QR Munaı-gaz jáne energetıka keshenin damytýǵa sińirgen eńbegi úshin alǵan «KazEnergy» medaliniń, «Qazaqstan Respýblıkasynyń ǵylymyn damytýǵa sińirgen eńbegi úshin» tósbelgisiniń ıegeri Sáýle Baılarqyzy «Geologıa, mıneraldyq jáne kómirsýtek shıkizatyn óndirý jáne óńdeý, jańa materıaldar, tehnologıalar, qaýipsiz buıymdar men konstrýksıalar» Ulttyq ǵylymı keńesiniń (2012-2015 jj, 2019-2022 jj.), «Bolashaq» (2021 j.) halyqaralyq stıpendıasyn taǵaıyndaýda úmitkerlerdi irikteý úshin Táýelsiz saraptamalyq komısıanyń múshesi boldy. Sondaı-aq, Qazaqstannyń munaı-gaz salasynyń jańa kásipteri men quzyretteriniń salalyq atlasyn ázirleý jónindegi sarapshy jáne ǴZTKJ jáne kadrlar daıarlaý bóliginde Qazaqstanda munaı-gaz hımıasyn damytý tujyrymdamasyn ázirleý jónindegi komısıanyń múshesi bolyp tabylady. Sonymen qatar, sheteldik beldi jobalarda da boı kórsetip júrgen belsendi ǵalym. Atap aıtsaq, UK Research and Innovation (UKRI) International Development Peer Review College sheteldik jobasyn baǵalaý jónindegi beldi sarapshy.
Onyń saraptamalyq jumysy GCRF jahandyq problemalardy zertteý qory men Núton NF qorynyń sheshimderin qabyldaýda mańyzdy ról atqaratyn UK Research and Innovation (UKRI) halyqaralyq departamentiniń dırektory tarapynan joǵary baǵalanyp, Alǵys hatpen marapattalǵan.
Keıingi bes jylda 177 eńbegi jarıalanyp, onyń 80-nen astamy aǵylshyn tilinde jaryq kórgen. Profesor Sáýle Aıdarova doktorlyq jáne kandıdattyq dısertasıalaryn M.V.Lomonosov atyndaǵy Máskeý Juqa hımıalyq tehnologıa ınstıtýtynda qorǵady. Ol ǵylym, bilim jáne ınovasıa salasyndaǵy halyqaralyq yntymaqtastyqtyń tabysty damýyna úlken úles qosty. Ǵylymı-zertteý jobalaryn iske asyrý, daıyndaý jáne saraptaý boıynsha jumystary da tabysty boldy.
S.Aıdarovanyń ǵylym jolyndaǵy mártebesi «Interfaces Against Pollution» halyqaralyq qaýymdastyǵynyń (Nıderlandy) halyqaralyq ǵylymı konsýltatıvtik komıtetine jáne kóptegen halyqaralyq konferensıalardy uıymdastyrý komıtetteriniń (Ispanıa, Japonıa, GFR, Golandıa, Qytaı jáne t.b.) múshesi bolyp saılanǵanda bıikteı túskenin moıyndaıdy áriptesteri. Ol «Surfactants in Solution–2022» konferensıasy aıasynda «Adsorption layer dynamics at liquid interfaces» sımpozıýmyn uıymdastyryp, tizginin de ózi ustap tóraǵalyq etti. Tehnologıalyq prosesterdi ońtaılandyrý jáne qarqyndatý, sondaı-aq ekologıalyq problemalardy sheshý úshin elimizdiń ártúrli ındýstrıalyq mańyzdy óńirlerinde jumys isteıtin jáne koloıdtyq-hımıalyq zertteýlermen aınalysatyn zertteýshilerdiń ǵylymı tobyn qalyptastyrdy.
Jalpy, Sáýle Baılarqyzynyń ınovasıalyq jáne ǵylymı qyzmeti elimizdiń múddesi úshin asa ózekti, strategıalyq mańyzy bar jáne ǵarysh, munaı-gaz jáne basqa salalarda qoldanylatyn jańa nanotehnologıalar men nanomaterıaldardyń koloıdtyq-hımıalyq dızaıny, munaı berýdi qarqyndatý jáne tehnologıalardy ońtaılandyrý, munaıdy daıyndaý jáne tasymaldaý, munaı óndirý men óńdeýdiń hımıalyq-tehnologıalyq jáne ekologıalyq aspektileri syndy baǵyttardy qamtıdy.
Bizdiń ǵalym sheteldik jetekshi ǵalymdarmen (Maks Plank ınstıtýty, Leıbnıs ınstıtýty, Pekın jáne Sındao ýnıversıtetterimen) tyǵyz yntymaqtastyqta eńbek etip júr. Túrli ǵylymı zertteýler AQSH pen Norvegıa grantyn jeńip alýǵa jáne «Azǵyr polıgonynyń radıonýklıdtermen lastanǵan topyraqtarynyń betin bekitý» jobasyn sátti aıaqtaýǵa múmkindik berdi.
Jetistikterine toqmeıilsip qarap otyrýdy bilmeıtin Sáýle Aıdarova QBTÝ-dyń ınovasıalyq jobalar jónindegi basqarýshy dırektor jáne ǵylymı hatshysy bola otyryp, munaı kásipshiligi jáne koloıdtyq hımıanyń ınovasıalyq zerthanasyn ashty. Sóıtip ónerkásiptiń munaı-gaz sektoryna engizý úshin munaı berýdi arttyrýdyń, kómirsýtek shıkizatyn tasymaldaýdyń jáne keshendi óńdeýdiń fızıka-hımıalyq jáne tehnologıalyq negizderin ázirleýge arnalǵan ınovasıalyq jobalardy iske asyrý, daıyndaý jáne saraptaý boıynsha ǵylymı-uıymdastyrýshylyq jumystar júrgizdi. Ol Qazaqstanda alǵash ret ınovasıalardyń damýyn tikeleı aıqyndaıtyn jáne naqty sektordy sapaly qaıta qurýdyń, demek, ekonomıkany odan ári damytýdyń mańyzdy faktory bolyp tabylatyn nanotehnologıa salasyndaǵy ozyq ǵylymı jetistiktermen almasýǵa arnalǵan «Indýstrıadaǵy koloıdtar men nanotehnologıalar» halyqaralyq konferensıalar serıasyn uıymdastyryp, tabysty ótýine atsalysty.
Onyń Shvesıa, Germanıa, Portýgalıa, Anglıa, QHR jáne Reseı syndy iri memleketterdiń tanymal ǵalymdary qatysqan trenıńter men sheberlik sabaqtaryn uıymdastyrǵany da bizdiń memleket úshin úlken abyroı, bedel bolǵany anyq.
Ǵalymnyń Bolon prosesi sheńberinde is-sharalardy iske asyrýǵa járdemdesý maqsatynda magıstrlik baǵdarlamalardy jańǵyrtýǵa arnalǵan Tempýs jobasyn basqarǵany da jetekshi ǵalymdar arasynda joǵary baǵalandy. Joba aıasynda sý resýrstaryn basqarý ortalyǵy quryldy. Jańa halyqaralyq magıstrlik baǵdarlama engizildi. Endi búginde múddeli memlekettik organdar, QR Údemeli ındýstrıalyq-ınnovasıalyq damýynyń jol kartasyna kiretin kásiporyndar arasynda sol tájirıbeler taratylýda.
Sáýle Aıdarova ınovasıalyq stýdenttik elıtany tárbıeleýmen belsendi túrde aınalysyp keledi. QBTÝ-da «Hımık-tehnologtardyń stýdenttik klýbyn», «Orda Innovation» klýbyn uıymdastyrdy. Onyń jetekshiligimen ázirlengen «Metal betteriniń korozıasynan qorǵaý, lak-boıaý materıaldarynyń sapasyn arttyrý úshin últramıkrogeterogendi nanoemýlsıalar men nanodıspersıalardy alý maqsatyndaǵy «noý-haý» ǵylymı negizdelgen ázirleý tehnologıasy» dep atalǵan stýdenttik-ınnovasıalyq jobasy Almaty qalasynyń stýdent jastary arasynda qala ákimdiginiń ınovasıalyq ıdeıalar baıqaýynda jeńiske jetti. Ol da bizdiń keıipkerimizdiń baǵyndyrǵan bir belesi desek, artyq aıtqandyq bolmas.
Sáýle Aıdarovanyń bilim-ǵylymǵa, elge sińirgen osyndaı ilkimdi isteriniń laıyqty dep tanylǵany bolar, jýyrda adal eńbeginiń óteýi retinde Halyqaralyq «Altyn adam» syılyǵynyń «Jyldyń ǵylymı qaıratkeri» atalymynyń laýreaty atandy.
Blıs-saýal
– Cáýle Baılarqyzy, ǵylym joly tabandylyqty, shydam, tózimdi talap etetin sala. Osy turǵyda ákeden ne aldyńyz, anadan boıyńyzǵa ne daryttyńyz?
– Ákem eńbeksúıgish kisi edi. Kitapty óte kóp oqıtyn. Kózildirigin kıip alyp, qalyń-qalyń ensıklopedıalardy bas almaı oqyp otyratyn sátterine bala kúnimde qatty qyzyǵýshy edim. Al anam bizge «Batyrlar jyryn» oqyp beretin. Alpamys batyr, Qobylandy batyr jyrlaryn jatqa bilýshi edik. Kitapsúıer qasıet ekeýinen de daryǵan bolar dep oılaımyn. Meni áke-sheshem betimnen qaqpaı erkin ósirdi. Áli esimde, 5-synypta oqyp júrgenimde «geolog bolamyn» dedim bir kúni. Anam «dalada, taý-tasta júrgende seni qasqyr jep qoıady» dedi. Qyz balaǵa ǵylym joly aýyr degeni ǵoı. Biraq men hımıa ǵylymyn tańdadym. Maǵan ǵylym salasy úlken lázzat syılaıdy.
– Osynaý ómirdegi eń basty ustanymyńyz?
– Adamgershilik, adaldyq, tazalyq, tektilik, syılastyq, eńbek. Adam boıynda osy qasıetter qatar órilip jatatyn bolsa, onda jetistikterge jetý qıyn bolmaıdy.
– Janyńyzǵa jyldyń qaı mezgili jaqyn?
– Ózim kóktemde ómirge kelippin. Sondyqtan bolar, aınala jańaryp, jasaryp, báısheshekter búr jaryp jatqan shaq janyma tynyshtyq, júregime qýanysh syılaıdy.
– Baılyqty nemen ólsheısiz?
– Baılyq degen jarq-jurq etken zatpen nemese qymbat kıimdermen ólshenbeıdi. Jastarǵa da aıtarym sol, baılyqty adamgershilikpen, qaıyrym, meıirimmen jáne bilim, biliktilikpen jáne eńbekpen ólshep júrer bolsaq, eshteńeden utylmaımyz.
Suhbattasqan Nurjamal ÁLİSHEVA.