Ádette «kók qan» degen tirkes aqsúıek, tekti, joǵary mártebeli adamdy sıpattaý úshin qoldanylady. Biraq nelikten kók tús? Nelikten aq, jasyl nemese basqa emes? Munyń mánin Aqshamnews.kz tilshisi anyqtap kórdi.
Tarıhshylardyń aıtýynsha, «kók qan» – adamzat mádenıetinde ejelden tektiliktiń, asyl tuqymnyń belgisi retinde qoldanylyp kelgen uǵym. Bul ataý, ásirese Eýropa elderinde, sonyń ishinde Ispanıada shyqqan degen boljam bar. Ondaǵy aqsúıek áýletter ózderiniń shyqqan tegin ózgelerden aıryqsha kórsetý úshin terisinen kókshil qan tamyrlaryn kórsetip, «ózderiniń qany basqa» degendi meńzegen. Ondaǵy aqsúıek adamdardyń terisi óte ashyq bolǵandyqtan, olardyń denesindegi kógildir qan tamyrlary bileýlenip aıqyn kórinip turǵan. Bul, bir jaǵynan, kún astynda jumys istemegen, qarapaıym halyqtan erekshelenetin taptyń belgisi sanalǵan.
Qan nege ártúrli tústi bolady?
Qannyń túsi – onyń ottegini tasymaldaýshy aqýyzdaryna baılanysty. Adamdarda bul róldi gemoglobın atqarady. Ol temir ıonyna negizdelgen jáne sonyń arqasynda qan qyzyl túske ıe bolady.
Al tabıǵatta keıbir janýarlarda qannyń túsi ózgeshe bolýy múmkin. Mysaly, órmekshiler, shaıandar, osmınogtar, kálmarlar men basqa da teńiz jándikterinde ottegini gemosıanın tasymaldaıdy. Bul aqýyz mysqa negizdelgen, sol sebepti olardyń qany kógildir nemese kók tústi bolady.
Adamda kók qan bolýy múmkin be?
Dáriger mamandardyń pikirinshe, adamda da sırek jaǵdaılarda kógildir tústi qan kezdesýi múmkin. Bul, negizinen, metgemoglobınemıa nemese sýlfgemoglobınemıa sıaqty patologıalyq qubylystarǵa baılanysty.
Mysaly:
- Metgemoglobınemıa kezinde gemoglobın ózgerip, ottegini durys tasymaldaı almaıdy. Qannyń túsi qoıý kókshilge aınalady, al adam aǵzasynda ottegi jetispeýshiligi baıqalady.
- Sýlfgemoglobınemıa kezinde gemoglobın quramyna kúkirt qosylyp, qan jasyl túske aınalýy múmkin. Mundaı jaǵdaı dárilik zattardyń (mysaly, mıgrenge qarsy preparattar) áserinen týyndaýy múmkin.
Kıanetıkter degen kimder?
Keıbir zertteýler boıynsha, álemde qanynda temirdiń ornyna mys basymyraq 7000-ǵa jýyq adam bar. Bul adamdardy kıanetıkter dep ataıdy (latynsha cyanea – kógildir).
Olardyń qany qyzyl emes, kóbine kógildir nemese kúlgin-kók tústi bolyp keledi. Qyzyǵy, mundaı qan da ottegini tasymaldaı alady, biraq ózgeshe túske ıe.
Ǵalymdardyń keıbiri muny evolúsıalyq beıimdelý dep túsindiredi: erekshe qan quramy juqpaly aýrýlarǵa tózimdilikti arttyrýy múmkin, sebebi kók tústi qan tezirek uııdy. Alaıda bul qasıet tuqym qýalamaıdy – kıanetıkterdiń balalarynyń qany qalypty qyzyl bolady.
Mys denege óte baıaý sińetin element. Eger eresek adamnyń aǵzasynda onyń mólsheri shamadan tys kóp bolsa da, áser etpeıdi. Biraq qursaqtaǵy bolashaq sábıge áser etýi ábden múmkin eken.
Medısınada jasyl qan da kezdesedi
Mundaı jaǵdaı Kanadada tirkelgen. 42 jastaǵy er adamǵa ota jasaý kezinde dárigerler onyń qanynan jasyl tústi suıyqtyq aǵyp jatqanyn kóredi. Taldaý nátıjesinde bul sýlfgemoglobınemıa ekeni anyqtalǵan.
Dárigerlerdiń pikirinshe, bul – uzaq ýaqyt boıy sýmatrıptan atty dárini qoldanýdyń saldary. Onyń quramyndaǵy sýlfonamıd toby qanmen árekettesip, túsin ózgertedi.
Qazaqtaǵy «Aqsúıek» túsinigi
Qazaq qoǵamynda tektilikti qan túsine qarap emes, adamnyń tegine, shyqqan rýyna, atasyna qarap baǵalaǵan. Bir qyzyǵy, bizdiń qazaq qoǵamynda da mundaı áleýmettik jiktelý bolǵan jáne ol el arasynda «kók qan» emes, «aqsúıek», «tekti», «tóre», «qoja», «seıit» degen túsiniktermen keń taralǵan.
- Aqsúıek – han-sultandar men din ıelerine berilgen ataý.
- Qarasúıek – qarapaıym halyq.
- Sarysúıek – týysqan, qudandaly baılanys arqyly orta tap ókili.
Aqsúıek ataný úshin shejire, tektilik, bilim, din jolyndaǵy abyroı mańyzdy bolǵan. Bul uǵym qazaqtyń áleýmettik qurylymyndaǵy elıtanyń beınesin kórsetedi.
«Kók qan» – tarıhta tektiliktiń kórkem sımvoly bolsa da, ǵylymda ol naqty fızıologıalyq jáne patologıalyq qubylystarmen baılanysty.
Tabıǵatta qannyń kók, jasyl, kúlgin tústeri kezdesedi – bul aqýyz ben metal quramyna baılanysty.
Adamdarda kók nemese jasyl qan – sırek genetıkalyq erekshelikter nemese aýrý belgileri.
Sondyqtan «kók qandy adam – tekti» degen túsinik – mádenı ańyzǵa ǵana negizdelgen.