Ult rýhanıatynyń abyzy, kórnekti qaıratker Sherhan Murtaza týraly sóz
HH ǵasyr qazaq ádebıetiniń altyn ǵasyry.
«Qyzyl jebe», «Juldyz kópir», «Stalınge hat»,
«Beseýdiń haty», «Aı men Aısha», «Bir kem dúnıe» shyǵarmalary sol HH ǵasyrdyń tarıhı bet-beınesin kórkem dúnıemen kórsetken ulttyq jádigerler.
Sherhan Murtaza sondaı-aq ótken ǵasyr jýrnalısıkasynyń shyraǵy men pyraǵy.
Oryntaqtyń quly bolmaı, oryntaqtyń kórki bolǵan da Sheraǵań. Ol otyrǵan kreslonyń úlken-kishisi joq. Qaı qyzmetke kelse de, sol qyzmettiń abyroıyna aınaldy.
Muz júrekti jibitti, halqynyń sózin aıtty, qazaq ádebıetin baıytty.
Sheraǵańmen aǵaly-inili syılas boldyq. Taǵdyrynyń qıyn kezeńinde «Egemen Qazaqstanǵa» qyzmetke shaqyrdym. Keńesshi bolyńyz dedim.
«Keńes beretin adamǵa, keńesshi bolmaımyn», – dep aıtqan da Sherhan kókem.
«Jazǵanymdy túzemeısiń, kúzemeısiń, qysqartpaısyń, osy sózge tursań, mine – qolym», – dep, ýádemdi alǵan da Sheraǵań edi.
Sodan soń bir opozısıalyq gazet Sherhan Murtaza «Egemenniń bosaǵasynda otyr» dep jazypty. Sheraǵań qolma-qol jaýap qaıtardy: «Egemende tabaldyryq joq, bári tór!».
Belgili kósemsózshi Kamal Smaıylov «Egemenge» «HHİ ǵasyr – Qazaqstan ǵasyry» degen bir bet maqala jazdy.
Maqalada Qazaqstanda Mendeleev kestesinde kórsetilgen barlyq qazynalar bar ekendigin, onyń elimizdi baı elderdiń qataryna qosatynyna shek keltirmeıtinin dáıektedi.
Sheraǵań oǵan jaýap jazdy.
«Áı, Kamal dos, sen HHİ ǵasyr Qazaqstan ǵasyry bolady deısiń. Durys-aq, óziń jazǵandaı altyn men kúmistiń ústinde otyr ekenbiz. Aıtshy, eger aıtqandaryńnyń bári ras bolsa, osy altyn sandyqtyń ústinde qazaq nege jalańbut otyr?».
Jarıalaý kerek pe? Basyń da, taǵyń da ketýi múmkin edi. Biraq ýáde Qudaıdyń bir aty. «Táýekel» dep, jarıaladym.
Bul hat jazysý bir jarym jylǵa sozyldy. Kamal aǵam birde zaman ǵalamtorlyq aqparatqa ketip bara jatyr dep ınternet júıesi týraly tolǵandy. Bul kezde ınternet áli óziniń kúshin kórsetken joq edi. Sonda Sheraǵań: «sol ǵalamtoryńmen birge jastarymyzdy ulttyq qundylyqtarymyzdan aıyratyn rýhanı jaǵynan azdyratyn kúsh kele jatqan joq pa, dep oılamaısyń ba? Ylǵı atys-shabys, zorlyq- zombylyq, paraqorlyq, zınaqorlyq fılmder túbi túbimizge jetip júrmesin» dep jazdy.
Keıin bul hattar meniń «Egemennen» ketýime jeleý boldy.
«Bir kem dúnıesinde» «Aı men Aısha» romanynan úzindi keltirdi. Onda 1937 jyly ákesi Murtazany ustap bara jatqan túngi sát sýretteledi. Ponátoı degenderin ertip, tún qarańǵysynda úıine NKVD-shiler kirip keledi. Aı-shaıǵa qaramaı qamaqqa ala bastaıdy. Sonda bir qyzyl NKVD ókili tórde ilýli turǵan jaınamazdy kóredi. «O, aıaǵym tońyp júr edi, myna jaınamazdy ekige bólip, shulǵaý jasaıyn», – dep aıaǵyna oraı bastaıdy. Bul bala Sherhannyń júregine sher bolyp qadalady.
Sheraǵańnan qalǵan keıbir sózderdi jańǵyrtqym keledi.
«Japalaqty tasqa ursań da japalaq óledi, taspen japalaqty ursań da, japalaq óledi». Bul áli komýnıstik júıe qalpynda turǵan kezde aıtylǵan sóz edi.
«Eki til jylanda ǵana bolady»; «Qazannan qaqpaq ketse, ıtten uıat ketedi»;
«Meniń qarýym – qolymdaǵy qalamym, bálkim qyzmetimdi tartyp alarsyzdar, al qalamymdy eshkim de tartyp ala almaıdy», – dep N.Nazarbaevqa jaýap bergen de Sherhan, Sheraǵań.
«Aýrýdyń asqynǵan tusy – naýqanshyldyq»; «Qazir joǵarydan tómenge, órden yldıǵa deıin jappaı urlyq, qarlyq. Uly urlyq dáýiri», – dep betke aıtqan da Sheraǵań edi ǵoı.
Kóregen eken ǵoı, kókem!
Qaraly qańtardan keıin Qazaqstan Respýblıkasynyń Prezıdenti Q.K.Toqaev Qazaqstannyń búkil baılyǵy 162 adamnyń qolynda ekenin resmı aıtty ǵoı.
«Otan degen, uıat degen uǵym, sezim tapshy. Trıjdy ýbıvaet svoıý nasıý tot, kto ıgnorırýet rodnoı ıazyk. Muny men emes, Gegel aıtqan», – dep edi-aý Sheraǵań.
Depýtattyq qyzmetinde de Sheraǵań til úshin kúresti.
Senat pen Májilistiń birikken otyrysynda Amangeldi Aıtaly aǵamyz Májilis jáne Senat depýtattary memlekettik tilden test tapsyrý máselesin kóterdi. Bul usynys daýysqa qoıyldy. Oǵan Senattyń 30 depýtatynyń 8-i jaqtap, ekeýi qalys, 20-y qarsy daýys bergen. Al Májilistiń 65 depýtatynyń 25-i jaqtap, 40-y qarsy bolǵan.
Sheraǵań osyǵan kúıinip «Egemenge» «Óz úıindegi ógeı til» degen maqalasynda «memlekettik til osylaı kúıreı jeńildi» dep jazdy.
Tóle bı babamyz dúnıe salǵanda Áıteke bı aıtypty: «Tólebı óldi degenshe, ádilet óldi deseńshi», – dep...
Sheraǵań dúnıeden ótkende de qalyń qazaq osylaı qara jamyldy.
Ádilettiń shyraqshysy dúnıeden ótti, – dep kúńirendi.
Sheraǵańnyń ózi joq, sózi qaldy. Qoladan quıylǵan eskertkishi qaldy. Ultqa aıtqan amanaty qaldy.
Sheraǵańnyń 90 jyldyǵyn atap ótip, «Sherhan zertteý» ortalyǵyn quryp, týǵan aýylynda mýzeı ashqan, eńseli eskertkish qoıǵan Taraz halqyna rahmet! Tarıhy baı kóne Tarazdyń ústinen nur ketpesin!
Ýálıhan QALIJAN, UǴA akademıgi, Qazaqstannyń eńbek sińirgen qaıratkeri.