Jazylǵan jaı: pikir, tilek usynys
Maǵrıpa Jylqybaeva (1945-2019) – Esik qorǵanynan shyqqan Altyn adamnyń kúmis zerenshedegi 26 tańbasynyń shıfryn kvanttyq fızıkanyń kómegimen ashyp, dúnıejúzi tarıhyna qatysty orasan mol málimet usynǵan ǵalym.
1970 jyly Qazaqstandaǵy Esik qorǵanynan tabylǵan Altyn adam elimizdiń sımvolyna aınalǵany belgili. Qazba jumystary kezinde Saq qorǵanynan tórt myńnan astam altyn buıymdarmen birge kúmis tostaǵan shyqqan. Tostaǵandaǵy 26 tańba kóptegen ǵalymdardyń nazaryn aýdarǵanymen, onyń kiltin taýyp oqyp, ǵylymǵa qajetti mol málimetti shyǵarǵan eshkim bolmady. Tek 1980 jyldardyń sońynda fızıka-matematıka ǵylymynyń kandıdaty, dosent Maǵrıpa Jylqybaeva Altyn adamnyń tostaǵandaǵy jazýy jaıly baspasóz betterinen kórip qalyp, ár tańbada ǵylymı formýla bar degen oıǵa keledi. Sóıtip, óziniń qyzmet ornyn tastap, Altyn adamdy zertteýge 30 jyl ǵumyryn jumsaǵan. Osy taqyrypta «Almaty aqshamy» gazetinde berilgen tanymdyq materıaldan keıin («Altyn adamnyń amanaty», «Almaty aqshamy», № 42, 21.04.2022 j) redaksıaǵa habarlasyp, avtor men onyń ǵylymı-zertteý eńbekterine qyzyǵýshylyq tanytqan oqyrman kóp. Áıgili 26 tańbanyń qupıasyn fızıka-matematıkalyq ádis-tásildermen zerttegen ǵalymnyń kóp tomdyq muralarymen tanystyrýdy ótingender de az emes. Alash arysy Ahmet Baıtursynov tujyrymdaǵandaı, «halyqtyń kózi,qulaǵy hám tili» bolǵan gazet úshin qashanda oqyrman talabyna ún qatý – paryz.
Sonymen, Saq qorǵandary qandaı qupıa-syrlardy saqtap keldi? Oqyrmandar ótinishine oraı «Altyn adamnyń» álemdik tulǵasyn tanytýǵa ómirin arnaǵan ǵalymnyń «Altyn adamnyń murasy» dep atalatyn kitabynan úzindi usynýdy jón kórdik.
1969-1970 jyldary Esik qalasy túbinen tabylǵan qorǵannyń múlkinde kúmis zerenshe jazýy boldy. Barlyǵy 26 TAŃBA ekenin barshaǵa jarıalap ta úlgerdik. Búkil Odaqtyń ǵalymdary jabylyp, ol TAŃBAny oqı almady. Álige deıin oqylmaǵany belgili. Desek te, buny jalǵan oqyp júrgen ǵalymdar bar kórinedi. «Oqyldy» degen sózdi de el arasyna taratyp júr. Jaraıdy, «oqylǵan-aq» bolsyn delik. Sonsha myń jyl saqtalyp kelgen ol tańbalardyń bizge bergeni ne? Oqylǵandaǵy nátıjesi kánekı? Kózge kórinerlik eshteńesi bolmaǵan soń ol jazýdyń oqylǵany da ótirik deýge bolady. Ár nárseden belgili bir nátıje kórinýi qajet qoı. Kúmis zerenshe jazýy oqylǵan bolsa, tıesili mátin shyǵar edi. Aıtylǵan másele halyqqa jetýi kerek. Kim ony oqydy jáne nendeı málimetterin aldy? Bunyń jaýaby múlde belgisiz bolyp qalǵan. Endeshe jasyryn oqýshylardyń isi de ótirik bolǵany.
Memlekettiń aýmaǵynan tabylǵan arheologıalyq dúnıelerdiń árbireýi sol memlekettiń ıgiligine qyzmet etýi qajet. Osy kezge deıin neshe «Altyn adam» tabyldy? Olardyń praktıka túrindegi bergen málimetteri qane? Onyń ıgiligin qaısy mekemeniń qyzmetkerleri kórip júr? Eshkim de eshteńeni bilmeıdi. Kez-kelgen qorǵandy qazyp alýshylar bar da, sol qorǵandar týraly bir sózdi de estirtpesten baryn jınap áketýshi toptar júr. Ol baılyqty kimge apraryp ótkizýde? Úkimettik komısıa jınap alyp júrgen shyǵar. Halyqqa estileri tek «tabyldy» sózi ǵana. Neni taptyq? Bul kimderden qalǵan dúnıe? Osy jaǵy «soqyr tuman». Baıaǵy Odaqtyń kezindegi «mylqaýlar» oıyndary áli jalǵasýda.
Arheologıa tarıh úshin qyzmet etedi. Qansha qorǵandar qazylyp keledi? Solardyń tarıhqa bergeni ne? Eshbir arheologıamen baılanyssyz qazaq tarıhy tur. Bar bolǵany Gıreı men Jánibek han uıymdastyryp ketken bes jarym ǵasyrlyq ómir belgili. Jerimizden qazyp alynǵan «Altyn adam» muralarynyń oǵan qatysy bar ma, joq pa? Bar másele osyǵan kelip tirelýde. Kúmis zerenshedegi 26 TAŃBAny oqyp alǵandary da tarıh úshin bir sóz aıtpaǵan. Etnos úshin de eshtemesi estilmegen. Arheologtardyń qazba jumystary da bul qazaqqa múlde qatyssyz «andronovtyq» birdeńe bolyp keldi. Sonda tutas ınstıtýtty nesine ustap otyrmyz?
Arheologıa ınstıtýty memleketke ne bere aldy? Jaıdaq dısertasıalardy kóbeıtip, qarjyny jegennen basqa eshbir paıdasy bolmapty. Ol dısertasıalar da tek óz ishindegi mamandaryna ǵana qajet. Halyq odan nendeı rýhanı azyq, paıda aldy? Eshtemeni de. Eń bolmasa óz úıińniń irgesinen tabylyp jatqan «zahoronenıe» atalǵandar jaıynda biraýyz tushymdy málimet bar ma?
Qazylǵan orynnyń árbireýi tarıh úshin orasan málimetter beretindeı edi. Eshbir maman onysyn oqı almapty. Soqyr senimge ábden jattyǵyp alǵan bas mamandaryńyz, kez-kelgen «zahoronenıeni» belgili «tradısıada» hattaı salady eken. Jattap alǵan sovettik erejesinen aınymaı áli keledi. Kóne molany qazýda qajet bilim basqasha deńgeıde bolýy kerek-tin. Baıaǵy dúnıeniń bolmysyn tanı alardaı «kózder» qajet. Tas dáýirine qazirgi tanymmen qarap baǵasyn berý – múlde qate.
Ol kezeńdegilerdiń dúnıetanymy bizden kóp joǵaryda. Arheologtar bolsa Tas dáýirindegilerge tóńkerilgen tanymda baǵa berip kelgen. Toǵyz sanyn tóńkerip oqysań «6» shyǵatyny sekildi ómirdemiz. Altyn adamnyń alyp shyqqan máselesi orasan dúnıege qatysty. Onyń bárin búgin ıgere almasaq ta, erteńgi ómirge keregi bar. Bir ǵana munaı ónimine qatysty qupıasy qansha tabys ákelgeli tur? Tas kómirdiń syry múlde ashylmaǵan boıy taýsylýǵa aınalǵan eken. Buny da kúmis zerenshedegi jazýdan oqyp bildik. Jer Planetanyń ishki qoınaýy nendeı keremetterdi jasyrýda deısiz? Osynyń bári de baıaǵy Tas dáýirinde tolyq zerttelip bolypty. Daıyn málimetinen bizdi habardar etýde, mine.
ASPAN dúnıelerin astronomdar zerttep keldi. Bizge olar neni aıtýda, estigen halyq bar ma? Joq. Kez-kelgen ǵylym halyq úshin bolýy kerek. Kópshilikke jol nusqaıtyny da sol ǵylym. Astronomdardyń elge bergenin kim paıdalanyp, nendeı bıikterge samǵaýda? Múlde basqa dúnıe sekildi tomaǵa-tuıyq astronomıa jatyr. Iá, jatyr. Esik qorǵanynyń ishinen shyqqan kúmis zerenshedegi 26 TAŃBAnyń sheshýi alǵashqy qabaty boıynsha taza astronomıalyq málimetterge tola boldy. Tarıh pen etnos jaıy sodan keıingi qabattarynan shyqty ǵoı. Bizge qajeti fızık retindegi kerektisi edi.
Astronomıalyq málimetterge boılap, qyzyqqan sátte, tarıhı málimetterin tóge saldy. Bizdiń mamandyq tarıhshy emes qoı. Tarıhshy bolmasaq ta qyzyǵa zerttedik. Etnos týralysy tipti de keremet eken. Geografıa men bıosfera jaıyndaǵy tyń jańalyqtary, bizge fızık ekenimizdi umyttyryp, elpitip áketti. Aspan kúshteri jaıly alǵash ret osy jazýdan oqyp bildik. Degenmen, qazir aıtýǵa ońaı bolyp kóriner bul jumysty osyndaı jeńildikke jetkizgenshe de ózimiz ólip-tirilgen edik. Tozaqtyń ne ekenin, tipti onda otyryp kórgen jalǵyz planetalyq sekildimiz. Bettiń deformasıalanýy sodan boldy. Kisi jany shekten tys azapqa salynsa, onyń súıekteri de deformasıalana bastaıdy.
Sonymen, kúmis zerenshedegi 26 TAŃBAnyń syry ashylyp oqylǵansha 13 jyl ótti. Bizdiń ómirdegi eń tozaqty 13 jyl sol. Onyń birinshi jylynda qara shashym appaq boldy. Saýsaqtyń tyrnaqtaryna deıin deformasıalanýy úshinshi jylynda kórindi. Sóıte-sóıte bet-aýyz da adam tanyǵysyz bolyp buzyla berdi. Endi mine, «túri jaman» kisimiz. Bergen qurbandyq az deısiz be? Eshkim osylaısha berilip oqymaǵan soń da bul 26 TAŃBA syryn ashpaı 33 jyl ustady. Ony oqýshynyń qaısysy da jaı mátin sekildi op-ońaı túrde ıgere salýdy kózdegen ǵoı. Bundaı op-ońaıdy Tas dáýirindegiler oılastyrmaǵan. Ózderiniń kıbernetıkalyq qabiletimen ólshep jazǵandaı. Bárin de BAITI tásilinde beripti. Búgingi kompúterlerdiń BAITI bólimi sondaı emes pe?
Bas jetpegen nárselerdi mashınanyń kómegimen sheshkeniń sońǵy ǵasyrda ǵana. Oǵan deıingi ómirde «mashına bastylar» az boldy ma? Tas dáýirindeginiń kez-kelgeni «mashına basty» bolypty. Jazýlaryna qarasań, sondaılyq qat-qabattydan. Qat-qabatty jazýdy eshbir tarıhshyń oqı almasy aıan. Sondyqtan da biz eshkimdi kinálaı almaımyz. Jartastaǵy jazýlardy da tek fızık-matematıkter oqýy kerek. Ózge mamandardyń júrisi bosqa ketken termen teń. Fızıkterdiń de kez-kelgeni ondaı jazýǵa qyzyqpaıdy. Fızıka mamanynyń ishinde jaqsy optık bolsa, sol ǵana ıgere alady. Matematıkalyq qupıalardy biletin optık kerek.
Altyn adamnyń kúmis zerenshedegi 26 TAŃBAsyn oqyp alǵan soń bul ómirde júrgen túrkolog, shyǵystanýshylardyń kitaptaryna kóz júgirtý qajet boldy. Kimniń deńgeıi qandaı ekenine fızıktiń kózimen de bir qaraý kerek qoı. Aıtýǵa uıat málimetterge tireldik. Anaý «Kazahstan. Letopıs trehtysácheletıı» degen qara kitapty 100000 danamen nege shyǵarǵanyna tań qaldyq. Reseılik qos doktordyń bergen kitabynda búkil ózenderińiz kóship-qonyp júr ǵoı? Efrat ózeni ǵana kóship-qonbapty. Onyń Soltústik jaǵyndaǵy Araks ózeni kelip «Amýdarııa» bolǵan. Iran oǵan qýana ma, qalaı oılaısyzdar? Árıne, qýanady. Baıaǵyda TANAISTI bolǵan qazirgi Donnyń ataýyn besinshi synyp oqýshysy da jete biledi. «TANAIS – Syrdarııa»» dep jazǵan rossıalyq eki ǵalym doktor she? OKSATI – OKA ózenin de, IAHSARTI darıasyn da, «ÝZBOI» degenin de, áıteýir kóshirip-qondyra bergen.
Bizdegi eki darıanyń ataýyn 7 ózenmen almastyrypty. Bári de ornynda aǵyp jatqan tiri ózender. Keýip qalǵan arnasyn sóz etse de, keshirimdi edi. Geografıalyq kartada badyraıyp turǵan ARAKS ataýyn «Amýdarııa» dep jazǵan dúmshelikke jol bolsyn. Ol da eshteńe emes-aý, ózderiniń Reseı aýmaǵynda jatqan CHÝLYM ózeniniń orny men ENISEI-diń geografıalyq ornyn shatastyryp, eki túrli SIBIRdiń aımaǵyn da bajaılaı almaýy keshirimsiz-aq. Baıaǵy «andronovskaıa kúltýrany» aýyzǵa almaq bolyp bárin solaı bytpyratýda. Kóne kezde ómir keshken Shyńǵysqandy bundaı avtorlar saýatty túrde kórsete ala ma? Orta mekteptiń geografıasyn bilmeıtin tarıhshy túgili, fızık pen matematıkter sondaı saýatsyzdyǵyn kórsetse qyzmetten ketýi kerek. Orta mekteptiń atestatyn qalaı alǵan bul doktorlaryń?
Osyndaı deńgeıdegi «kóship-qonǵan» ózenderi bar bul kitapty bizdiń ýnıversıtetter tarıh fakúltetterindegi basty oqýlyq retinde qalaı ustap júr? Netken saýatsyzdyq! Osyndaı shyǵarmalardan bilim alǵan stýdent, Armenıaǵa qydyryp baryp, Araks ózenin kórgende «bizdiń Amýdarııa»» dep, qýansa, aqyndaryńyz oǵan jyr arnaıdy emes pe?
Ókinishke oraı bundaı «Araks – Amýdarııanyń» avtorlary bizde kýmır retinde júredi.
Altyn Adamnyń jazýy taza fızıkalyq dese de bolady. Bir qaraǵanda-aq belgili. Berilgen TAŃBAnyń árbireýi belgili túrdegi mánimen ornalastyrylǵan. Sonymen birge optıkalyq jaqsy kóriniste tur. Ásirese osynysy mańyzdy bolatyn. Bizdi birden alańdatqany osy optıkalyq kórinisi. Soǵan bola aldanyp, tuzaqqa tústik. Bul jazýdy kórmeı júrgen kezdegi ishki izdenisimiz birden sáıkes kelip, aldap túsirdi. Qýantty da, jylatty da.
Bundaǵy 26 TAŃBAnyń bári de bizge erteden tanys-tyn. Fızıkterdiń qaı-qaısysy da ondaı áripterdi kórip te, paıdalanyp ta júr. Kúmis zerenshedegimen onyń aıyrmasy sál-pál «túzetilgen» túrlerinde ǵana. Áıtpese ıntegraldy bilmeıtin stýdent joq qoı. PIFAGORdyń túbirlik belgisin bilmeıtin mektep oqýshysy bar ma? Kúmis zerenshedegi 26 TAŃBAnyń arasynda birde-bir bóten árip kezdespeıdi. Qazaq orta mektebin erte kezde támamdaǵan kez-kelgen traktorıst kórse de esine túsirip beretindeı ońaı. Orta mektepte durys oqymaı doktorlyq ataqqa ıe bolǵandarǵa, árıne ol 26 TAŃBA tanys emes.
Altyn Adamnyń keremeti sol, tizile berilgen 26 TAŃBAdan kerekti sóılemderin qalaı shyǵaryp alýǵa bolaryn ashyq kórsetip qoıypty. Bizdi birden tartqany sol edi. Op-ońaı túrde alǵashqy sóılemderin shyǵaryp aldyq. Odan arǵysy da dál solaı ońaı tıedi dep úmittengenbiz. Onymyz beker boldy. Matlogıka jetińkiremeı ábden qınaldyq. Bar qıyndyq sodan bastaldy. Shashty aǵartqany osy matlogıka. Eńiretti.
On úsh jyldyń árbir mınýttary qatań esepte tur. Eńirep otyryp mınýttardy sanaǵan kez ótti. Tún men kún ulasqan toqtaýsyz izdenister artta qaldy. Ol tozaqtan shyǵamyz dep oılamaǵan edik. Máńgilik baılaýda sóıtip qalatyn sekildisiń.
Altyn Adamnyń máselesi óte kúrdeli de aýqymdy. Ol bergen sóılemderdiń árqaısysy 49 qabattan turady. Baıaǵy HAŃLI TIL júıesi boıynsha sondaı kúrdeli eken. Onyń TSIPİRI degenderi de sóıleı alady. Mysaly, 2 sanyn alaıyq. Bunyń búgingisi: 2. HAŃLI dáýirindegisi: Z – ekeýi de jetisken jaıdy bildirip tur demeńiz. Onysy «ek» yqpalymen bolǵan. Bizdiń «eki» dep júrgenimiz: «ek» – úlken ÁLEMniń yqpalyndaǵy ortaq rıtmde áser etedi. Búge-shigesin ashyp jazsaq, bir tomdyq kólemdi alady. Árbir SIFRIdyń ınformatıvtiligi sondaılyq, kisige jazǵan hatty da tek sıfrmen jibere salýǵa bolady. Ol túgili Tas dáýirindegi HAŃLI geometrıasymen BAITI óleń jazýǵa múmkindik bolǵan. Altyn adamnyń jazýy siltegen oryndarǵa baryp teksergende soǵan kýá boldyq. Geometrıalyq fıgýralardy tizip berip maqal-mátelderdi túsirgen. Jartasqa salynǵan árbir beıne solaı sóıleıdi. Ár sýrettiń orny bólek. Árbir tańbasy sonshalyqty mazmundy.
Kúmis zerenshedegi 26 TAŃBAdan alǵan málimetter bizdi fızık retinde jetildire tústi. Matematıkalyq parametrlerine ózgeshe kózben qaraýdy úıretti. Kútpegen jerden tarıhshy etip aldy. Oılamaǵan geologıaǵa da úńildirip keldi. Jertaný degennen aýyly alys fızık bolsaq ta, Planetany tanyp bilýge eriksiz kóndirdi. Bıosferanyń búge-shigesin de jete kórsetip tur. Budan keıingi ómirdiń jańa 250 myń jyldyq josparyn she? Ol jospardy BÝDDA jazýy tanystyrdy. Altyn adamnyń jazýy boıynsha Kegenge bardyq.
Kegen ıeligi baryn soǵan deıin estip júrsek te, onda jartastar týraly bilmegen edik. Altyn adamnyń jazýynda silteme jasaǵan jartasty jerlerdiń ataýy 19 túrli edi. Sonyń on biri Kegen aımaǵynda eken. Qalǵan segiziniń tórteýi Narynqolda boldy. Narynqoldyń burynǵy ákimi Jetigen degen kisi bizdi ıtpen qýyp jolatpaǵan-tyn. Bosqa sharshap, kóp shyǵyndaldyq. Keıinde ekinshi ret baryp biraz nárselerdi izdestirgenbiz. Báribir de Altyn adamnyń jazýyndaǵy siltemeden mańyzdylaryna jete almaı qaıttyq. Bir núkte – SHARTASTI-de bola almadyq. Bosqa barǵan sekildisiń. Eń kerektisi osy SHARTASTI edi, jańbyr múmkindik bermedi.
Odan basqa jerlerdegi biz barmaı qalǵan úsh núkte mynandaı ataýda bolatyn: SÝMBILATI, HARATIMTI TÝÝÝSAAARITI GAAANDITI, HOSETEPETITI HÝTIMTI MIRASSITI jáne BISAAARI TEPETI HÝTIMTI JÝGALLIBAILI TALDI BEKETITI. Qysqa sátte Hostóbege bir qarap úlgergen sol sapardaǵy maqsatymyz anaý tórt oryndy jaqsylap zertteý edi. Onymyz iske aspady. JAAABRALI taýynyń ústindegi eki núkteni de kóre almaı kettik qoı. Sonyń bireýinde Qojanasyrdyń qoltańbasy bar delingen. Qojanasyr Túrkıadan tabylǵanymen, tuńǵysh Qojanasyrdyń beıiti Qostóbede. Ony da izdep tapqanbyz. Bizge deıin bireýler ashpaq bolypty. Sol mańdy satyp alǵan jer ıesi osyndaı erkindikke barǵan eken. Úsh metrden aryǵa óte almaı tastaǵan kezinde biz baryp kórdik. Odan beri bir jyl ótti. Múmkin bárin aqtaryp ta úlgergen shyǵar.
HOSETITEPEni izdestirýdegi maqsatymyz Qojanasyrdyń ornyna bola bastalǵan edi. Jergilikti ákimi jaqtyrmaı qýyp jibergen soń ol da aıaqsyz qaldy. Endi mynaý pıramıda da solaı buzyla bersin be? Onyń úshkir tóbesin traktor qıratyp tastapty. Budan kóp jyl buryn da onyń ústine antena ornatpaq bolyp qyrnatqan sıaqty. Qasynda otyrǵan qazirgi ıesi bul pıramıdany bilmeıdi. Bilgen sátte aqtaratyny anyq. Jaı tóbeshik bolyp jatqan Qojanasyrdyń qorǵanyn qolymen buzǵan kisiler daıyn turǵan pıramıdaǵa qyzyqpaı ma? Esigi turǵan jaqtan syrtyn ashsa, tipti de ońaı kiredi. Qorjyn bastyń eki jaǵyn tintise bitti. Ondaǵy 22 deneden qoryqpastaı qımylǵa dereý kóshedi. Gaýhar tasty dúnıelerden kim taıynsyn?
Qorjyn basty etip jasalǵan qos pıramıdany jas shymmen orap jasyrǵan eken. Aspannan naızaǵaı túsirip qurtatyn bolǵan soń sóıtip jasyrýǵa májbúr bolǵan. Kez-kelgen qurlyqta pıramıda ornatýǵa ASPANnyń IEsi ruqsat bermepti. Bar bolǵany úsh orynǵa keńshilik berip jasatqan. Olardyń bárin de osyndaı PAIGAMBARI ATIMder baryp turǵyzyp kelgen. Sondyqtan da «ellındik pıramıdalar» bolyp atalýda. ELLINIdiń kóne ataýy jazýly tur. «İzsiz joǵalyp ketken ellınder» búgingi bizdiń arǵy ata-tegimiz bolyp shyqty. BÝDDAnyń jartastaǵy jazýlary osyny aıtýda. Fızıka mamany bizge eshqandaı «ELLINI» kerek emes-tin. İzdegenimiz radıasıa jaıyndaǵy málimetter edi. Kútpegen jerden «ELLINITI» ataýyna kez boldyq.
Osy ELLINITI jasaǵan neshe pıramıda osynda eken? Bul suraqqa biz jaýap bere almaımyz. Óıtkeni, anaý 26 TAŃBAnyń jazýlary nusqaǵan oryndardyń bárinde biz bola almadyq. Jartastaǵy jazýlardyń ózin de túgel oqyp úlgermedik. Úsh aı ishinde neni tyndyra alasyń? Únemi jartas aralap júrgen jetik maman da emespiz. Altyn Adamnyń jazýynda kórsetilgen 19 oryndy túgeldeı kórip shyqsaq bári de ashylǵaly tur. Bul pıramıdany tolyqtaı jalańashtaý qaýipti. Aspannan naızaǵaı jaýdyryp qazir byt-shyt etedi. Ol kezeńde ruqsat etilmegen orynda búgin jasata ma ondaı pıramıdany? Úlken qalanyń ishinde bolsa birsári. Traktormen buzylǵan ústińgi deńgeıi qandaılyq kúıde oısyraǵanyn da bilmeımiz ǵoı. Taptalǵan topyraqty ashatyn bolsaq, qıratylǵan tóbe jaqtan kirgen jańbyrdyń sýy ishine qaraı ótip júrmeı me?
Pıramıdanyń eki jaǵynda 22 dene bar delingen. Onyń 21 tulǵasy altyn zavodta bolǵan órttiń qurbandary – óńsheń jas jigitterdiki. Sondyqtan arnaıy bálzamdalypty. Ekinshi basynda jalǵyz dene jatýy kerek. On bir myń jyldyq jasy bar. Úsh túrli PATSHAnyń qyzmetin atqarypty. Olardyń ataýlary: AAAMÝÝÝRITI HÝTIMTI SAAARITI, AAARTÝÝÝRITI PRMTIHÝTIM jáne TOBEI HAAANDITI – TOBHTI. Planeta JERdiń betin tegisteı bılegen «Planetalyq AKIMTI» aty taǵy bar.
On bir myń jyldyq ómirdi HUDAI oǵan bizdi esirkegendikten beripti. Osynsha sanaly bireý basqarmasa Planeta JERdiń ústine jańadan kelip endi ǵana tyńyn ıgermekshi jas HAAAZAAHTIge óte qıyn bolǵan. Úsh jaqty jaý birden tıisip tıtyqtatqan. Onyń bireýi aspandaǵy kóp PERSHTIdiń toptary. Ár PERSHTI ózinshe tájirıbe jasap quldanýǵa kirisedi. Batpaqqa aýnatyp júrip, batyryp óltiretin de PÁK PERSHTI ASPAN ishinen yqpal etken. Sasyq tumanda úzbeı ustap, qalyń eldi 5-6 jyldan tunshyqtyrǵan da PÁK PERSHTI bolypty.
Bıosferany tutastaı jek kórip, bárin de solaı birtindep óltirmekshi PÁK PERSHTIlerdiń úlken jospary áli de jalǵasýda eken. Qandy soǵystardy órshitip, ekeýara qaqtyǵystardy kóbeıtýshi de solar. Mı júıege ústiden yqpal etip qaǵyndyrady. Tóbelestiredi de, pyshaqtatady. Urys-keristerdi jasatqyzady. Bári de osy bıosferalyq ómirge degen qarsylyqtan. Bıosferany tezirek tozdyrsa, Planetany da dereý joıatyndaı eregiste júr.
Altyn adamnyń jatqan jeri úsh qabatty ekenin bizdiń arheologıa bilgen be edi? BÝDDA jazýy boıynsha qarasaq, bul orynnyń astynda taǵy da 13 kisiniń súıegi bar kórinedi. «Altyn adam» degeniń ADAM PAIGAMBARdyń qorǵanynan tabylyp tur. Ondaǵy úshinshi qabatta HAÝANAnyń muraǵaty bar eken. HAÝANAdan keıingi 12 áıeliniki de sonda boldy. Bulardyń múlki de bir qabatynda saqtaýly delingen. Odan ózge taǵy bir teń atalady. Ol teńdi Afrıkadan alyp kelipti. ADAM PAIGAMBARdyń bir teń kıimin, onyń on toǵyzynshy áıeli Afrıkadaǵy ulynyń úıine teńdep áketipti. Sodan qaıtaryp ákelingenin ADAM PAIGAMBARdyń ózi ashqyzbastan kómip tastatqan. Sonda bul kıimderdi ol kóp ýaqyt buryn ózi kómdirip tastaǵan boldy. Shirigeni bar ma, joq pa, bizge belgisiz ǵoı. Desek te PAIGAMBARdyń kıimderin bútindeı kórý mańyzdy.
HAÝANAnyń qasyndaǵy 12 dene de bálzamdalmaǵan. Jaı súıek bolyp qoıylǵanǵa deıin joǵaryda ustalǵan. Ábden qýrap bolǵanda aparyp 25 metrlik tereńdikke túsirtipti. On úshi birge aparylǵan. Olardyń kıimderi qasyndaǵy jeke teńderdeı. HAÝANAnyń teńinde erekshe tańba soǵylǵan. Onyń túsi aq syrly. Qara qoshqyl syr jaǵylǵan eki teń bar. «Bulardyń ishinde altyn buıymdar jatyr» deıdi. Altyndardyń kelgen orny Shy-GÝSINAITI. Qazirgi qum basyp jatqan Shy-Gý sol ǵoı.
HAÝANAnyń esimi: HAAABIBATI. Qasyndaǵy on eki ANAnyń óz esimderi belgili. Olardyń árbireýi 9 uldan týypty. HAÝANAdan 7 bala týylǵan. Jeteýi de PAIGAMBARI. HZRI PAIGAMBAR da osy HAÝANAnyń balasy. Óz uldarynan basqa 32 uldy tárbıelegen HAAABIBATIdy jurt HAÝMTI ANAǵa aınaldyrǵan. ADAM ATA men HAÝANAnyń birinshi úıleri qazirgi CHOŃKEMIN ıeliginde bolypty. Bunyń kóne dáýirlik ataýy: CHAAAŃGI KAAAMAAANKATI, qazirgi qos KAMENKA osydan beri kele jatqan zor tarıhı oryn. Orys tiline onyń qatysy joq. Qaıta eki tańbasy ózgerip, qatań dybysty «q»-men baılanysty bolypty. Durys aıtylýyn eske alsaq: HAAAMAAANHATI.
Kúmis zerensheniń 26 TAŃBAsy 31 máseleni bizge ákelgenin aıttyq qoı. Sodan ústińgi beseýi ǵana taza fızıkadan. Tórteýi munaı men tas kómirdiń búgini men erteńgi tabıǵatyna qatysty ǵylymı teorıadan turady. Bes túrli máselesi metalýrgıanyń keleshegine tıesiliden. Maqtaǵa qatysty bir másele bar. Júgeri jaıyndaǵysy da bireý. HMZTI túrlerin sóz etip, onyń bolashaǵyna bergen ǵylymı keńesi de bir másele retinde sanaldy deımiz. Balalardyń tárbıesine arnalǵan eki túrli shyǵarmasy atalyp tur.
Otbasynyń qamy úshin baıaǵy GÝNNITIlik dóńgelek úılerdi jańǵyrtý máselesi de sóz bolǵan. Adamzattyń aldynda turǵan anaý kataklızm túninde osyndaı úıler bizdi saqtap qalmaqshy. Ózge úılerge senim joq. Barlyǵy da qulap basady. Planetanyń eki Polúsi oryn almastyrýǵa deıin jetetin kúshti silkiniste eshteńe de tóteı almastaı. Gýnnılik dóńgelek úıler tóteıdi eken. Baıaǵydaǵy aýyr synaqtardan jaqsy ótken sol úılerdi kim kelip jerdiń astyna qaraı bútindeı túsirtip joıdy? PÁK PERSHTIler joıypty. Adamzatqa jaý bolyp tıgen PÁK PERSHTIlerdiń jasamaǵany qalmapty. Solarǵa arnalǵan halyqtyń laǵneti anaý úlken ARASANnyń syrtqy jaǵynda jazýly tur. Týrıser óshirip ketpese áli turǵan shyǵar. Byltyrǵy kórinisi óte aıqyn edi.
1 qyrkúıek, 2003 jyl.