Sońǵy onjyldyqtarda áleýmettik zertteýshiler men fýtýrologtar qarqyndy tehnologıalyq progres jaǵdaıynda qalyptasyp jatqan jas býyndy zertteýge erekshe kóńil bólýde.
Álfa jáne Beta urpaqtary – XXI ǵasyrdyń balalary, olardyń ómiri sıfrlyq tehnologıalarmen, jasandy ıntellektpen tyǵyz baılanysty. 2025 jyly álfa urpaqtyń sany álemde 2 mld-qa jýyqtaıdy, jaıly jaǵdaı men álemdik mádenıetten habardar bolý olardyń ómir súrý uzaqtyǵyna áser etedi degen derek bar.
Álfa – jasyna qaramastan jaıly orta izdep kóship-qonýdan qoryqpaıtyn, ózine unamaıtyn mamandyqty áp-sátte aýystyra salýǵa daıyn urpaq. Aqparat tasqyny qaınaǵan ómir álfalardy erte eseıtedi, ıaǵnı bulardy zamanynan ozyp týǵan balalar deýge bolady.
Psıholog mamandardyń aıtýynsha, smartfon zamanynda ómirge kelgen bul býynnyń gadjetke qumarlyǵyna ata-ana retinde qarsy turmaýymyz kerek, olaı etsek, balamyzdyń qarsylyǵyn oıatamyz, ol azdaı, tyıym salǵan telefondy tyǵylyp báribir kóredi. Jyldamdyq zamanynyń balasyna tez jalyǵý tán. Ózine unamaǵan ispen aınalyspaıtynyn da áke-sheshesine aıtýdan jasqanbaıdy. Emosıasyn da jasyryp qalmaıdy, kóńili tolmaǵan jaıdy birden aıtyp tastaıdy, renjise dál sol sátte ashýlanyp jylap ta alady. Bular 20 jyldan keıin psıhologtyń qabyldaýyna baryp, ata-anasyna degen ókpesin aıtyp, talqylap otyrmaıdy. Dál osy qasıet, ıaǵnı emosıany irikpeý densaýlyq úshin óte paıdaly.
Psıholog mamandar balanyń osyndaı renjýli, ashýly sátinde ata-anaǵa onyń emosıasyna 15 mınýt kedergi keltirmeńiz degen keńes beredi, jylaǵysy kelse jylasyn, aıǵaılaǵysy kelse aıǵaılasyn, biraq siz oǵan daýys kótermeýge tyrysyńyz. Bar bolǵany balańyzdy qushaqtap, ony jaqsy kóretinińizdi aıtyńyz. Qazirgi balalar ashyp aıtpasa da, qushaqtap, sylap-syıpap, súıgendi jaqsy kóredi.
Álfa balalardyń qyzyǵýshylyǵy da tez aýysady. Olar búgin bılep úırengim keledi dep, birshama ýaqyttan soń sýret salý úıirmesine baramyn dese, tańǵalmańyz, ashýyńyzdy da tejeı bilińiz, eger qarjylyq jáne basqa da múmkindikterińiz bar bolsa balańyzdy bárin kórýden shektemegenińiz jón. Bul býynǵa tán taǵy bir qasıet – tanymaıtyn ár túrli jastaǵy adammen tez til tabysyp, sóılesip ketý. Biz bulardaı kezimizde ata-ana, muǵalim, jaqyn týystardan basqa úlken kisilermen aralasa bermeıtinbiz, al qazirgi bala áleýmettik jeliler arqyly kez kelgen adammen sóılesip, emosıasyn bólise alady. Osynyń nátıjesinde olarda ult, el, dinge qatysty shekteý de az, sol sebepti bul býyn elaralyq shekarany kedergi kórmeıdi, tez arada bir elden basqa memleketke kóshe salý da jańa urpaq úshin qıyn sharýa emes. Burynǵy kezde alystaǵy týyspen, áke-shesheńmen sóılesý úshin telefonǵa tapsyrys berip, kezek kútetin bolsa, bulardyń qolynda týǵannan bastap álemdi alaqanyna salyp bergen smartfon degen qudiret bar. Sondyqtan bul býynda saǵynysh, alystaǵy aǵaıyndy ýaıymdaý degen sezim de bola bermeýi múmkin.
Gazettegi teledıdar baǵdarlamasyn umytyp ketpeý úshin qyzyl qalammen syzyp qoıyp, ári ketse 10 mınýt bolatyn múltfılmge máz bolyp ósken biz ben ishine álemdi syıǵyzǵan smartfony bar balanyń tanym-túsinigi de kózqarasy da sáıkes kelmeýi zańdy qubylys. «Ákeler men balalar» degen máńgilik tartysty taqyrypqa tehnologıalyq damýdyń qosqan úlesi tipti zor. Al endi osy alshaqtyqtyń arasyn jaqyndatyp, «baýyr etińmen» ymyraǵa kelý úshin ne isteý kerek?
Birinshiden, ózimizdi balanyń túsinigine saı ıkemdeýimiz kerek, sebebi bizdiń qyzyǵýshylyq, túsinik, ılanymdarymyzdyń kóbi qazirgi zamanǵa saı kele bermeıtinin moıyndaýymyz kerek.
Ekinshiden, balanyń qıalyna shekteý qoımaı, kerisinshe, qoldan kelgenshe sonyń júzege asýyna kómektesken jón.
Úshinshiden, sen qazir qandaısyń, keıin qalaı ósip, kim bolasyń, men senimen árdaıym birgemin, ózińdi balam retinde jaqsy kóremin degendi aıtyp qana qoımaı, áreketińmen sendirý.
Álfa jáne Beta urpaqtary degen kimder?
Álfa urpaǵy (2010–2025 jyldary týǵandar) – týǵan kezinen bastap sıfrlyq tehnologıalarmen qorshalǵan balalar. Olar jasandy ıntellekt, bultty servıster men áleýmettik jeliler dáýirinde ósip keledi. Z urpaǵy men mıllenıaldardan aıyrmashylyǵy, Álfa smartfondar, daýystyq kómekshiler jáne algorıtmdik mazmunsyz ómirdi elestete almaıdy.
Beta urpaǵy (shamamen 2025–2040 jyldary týǵandar) – bolashaqtyń balalary, olardyń tárbıesi men bilimi neırojeliler, bıotehnologıalar jáne jahandyq sıfrlandyrý jetistikterine negizdelmek. Bul urpaq ózgeristerge anaǵurlym beıimdelgish bolyp, tehnologıalarmen bıoınjenerıa deńgeıinde tyǵyz baılanysta bolýy múmkin.
Álfa jáne Beta urpaqtary – adamzattyń bolashaǵy, olardyń ómirin tehnologıalar, jasandy ıntellekt jáne jańa qundylyqtar anyqtaıtyn bolady. Qoǵamnyń osy ózgeristerge beıimdelý daıyndyǵy jáne tehnologıalyq progres pen dástúrli qundylyqtardyń tepe-teńdigin tabý – aldaǵy onjyldyqtardyń basty synaǵy. Bul bolashaqtyń qandaı bolatyny – bizdiń búgingi qabyldaıtyn sheshimderimizge baılanysty.
Maman pikiri
"Qaınazar 1" orta mektebiniń orys tili men ádebıeti pániniń muǵalimi Tileýberdıeva Qarlyǵash:
Elimizdiń bolashaǵy – bilimdi urpaqtyń qolynda deıtin bolsaq, tehnologıa zamanynyń balasyn qalaı tárbıelep, bilim berý kerek, bulardyń tilin qalaı tapsaq bolady degen suraq ustazdar qaýymy úshin kún tártibinen túsken emes. Qazir bizdiń aldymyzda otyrǵan oqýshylar zamanyna saı, sıfrlyq dáýirdiń ókili bolǵandyqtan, aqparatty qabyldaýy, jaýap berýi óte jyldam, zerek, oılary ushqyr. Bulardyń aldyndaǵy býyn shynaıy ómir súrdi, al qazirgiler shynaıy ómir men vırtýaldy keńistiktiń arasynda ómir súredi. Sol sebepten men ózim sabaq beretin orys tili men ádebıeti sabaǵynda balany qyzyqtyrý úshin búgingi kúnniń jańa tehnologıasyn tarıhı málimettermen, klasıkalyq shyǵarmalarmen, shynaıy ómirmen baılanystyra otyryp sabaq ótemin. Búgingi shákirtterimiz, álfa býyn balalary bolashaq mamandyǵy retinde kóbine jaratylystaný baǵytyn tańdaıdy, gýmanıtarlyq salany qalaıtyndar az. Sebebi, gýmanıtarlyq baǵyttaǵy mamandyqtyń kóbine til kerek, al sıfrly zamannyń balasy uzaq sóılep, til sheshendigin qoldanýdan góri tehnıkaǵa súıenip jumysty ońtaılandyrǵandy tıimdi sanaıdy. Oqýshylarymmen mamandyq tańdaý týraly pikirleskenimde baıqaǵanym, kóbi aqparattyq tehnologıany (IT) jaqsy kóredi, programmıst jáne bank salasynyń qyzmetin tańdaıtynyn aıtady. Munyń bári osy vırtýaldy ómirdiń shyndyǵy, tehnologıa zamanynyń nátıjesi.
Turan ýnıversıteti "Psıhologıa" Joǵary mektebiniń senıor-lektory, psıholog Gúlnur Ysqaq:
Álfa urpaqtary áleýmettik jelilerdiń jáne elektrondyq qyzmetterdiń sıfrlyq ortasynyń baıyrǵy turǵyndaryna aınaldy. Bir jaǵynan, bul sheksiz múmkindikter ashady, al ekinshi jaǵynan, aldyńǵy urpaqtar kezdespegen máselelerdiń kózi bolýy múmkin.
Qazirgi kezdegi tehnologıalardyń jetilýi adam balasynyń damýyna árıne úlken kómegin tıgizedi sonymen qatar onyń da keri áseri týraly aıta ketýimiz kerek. Balalardyń damýyndaǵy psıhıkalyq tejelýler men túrli aýytqýlardyń damýyna alyp kelip jatyr. Álfa urpaqtary zamanaýı tehnologıalar maıtalmandary bolsa, bıyldan bastap osy urpaqtardyń jalǵasy Betalar ómirge kelip jatyr.
Álfa urpaqtary (2010 jyldardan bastap dúnıege kelgender) tehnologıamen tyǵyz baılanysta týylǵan. Sıfrlyq ortada ósedi, ıaǵnı ınternet, smartfondar, áleýmettik jeliler jáne basqa da sıfrlyq quraldar olardyń kúndelikti ómiriniń ajyramas bóligi. Jańa tehnologıalar men ınovasıalarmen qatar ósip keledi, sondyqtan olardy kóbinese «sıfrlyq týmalar» dep ataıdy. Áleýmettik jeliler men sıfrlyq quraldar arqyly aqparatty jyldam ári kóp qabyldaıdy.
Beta urpaǵy (2025 ten 2040-qa deıingi aralyqta týylǵandar). Demograf Mark Makkrındldiń aıtýynsha, 2025 jyldan keıin týylǵan balalar avtomattandyrý men jasandy ıntellekt kúndelikti ómirge tolyq enetin dáýirde ómir súredi. Olar júrgizýshisiz kólikti paıdalanatyn birinshi býyn bolýy múmkin.
Álfa men Beta urpaqtarynyń uqsastyqtary da bar, ásirese olar sıfrlyq tehnologıalarǵa beıim jáne qoǵamdaǵy úlken ózgeristerdi birge kórgen urpaqtar.
Eki urpaq ta tehnologıanyń damý kezeńinde ómir súrip, sıfrlyq quraldardy, ınternetti jáne mobıldi qurylǵylardy paıdalaný múmkindigin erte meńgergen. Álfa urpaǵy tolyqtaı sıfrlyq ortada ósse, Beta urpaǵy da bul jańalyqtardy tez meńgeredi jáne bular jasandy ıntellekttiń sharyqtaý zamanynda ómir súredi.
Álfa men Beta urpaqtarynyń kópshiligi áleýmettik jelilerdi belsendi qoldanady. Osylaısha, olar aqparat alý, qarym-qatynas jasaý jáne óz oıyn bildirý jolynda ınternettiń yqpalyna túsken.
Eki urpaq ta aqparatty jyldam qabyldaýǵa beıim. Bul olardyń tehnologıalyq quraldardy erte meńgerip, ınternetti aqparat kózi retinde keńinen qoldanýynan týyndaıdy. Olar jańalyqtardy birden ınternetten, áleýmettik jelilerden nemese mobıldi qosymshalardan alý múmkindigine ıe.
Endi osy Álfa Beta urpaqtaryn tárbıeleýde neni este ustaýymyz qajet?!
Qazirgi kezde balalar, tek bala emes, barlyq adamzat desem de qatelespeıtin shyǵarmyn, túrli sıfrlyq qurylǵylarǵa táýeldimiz. Onsyz jumysymyz bitpeıdi.
Buryn sabaqqa daıyndalǵanda tek qana qoldaǵy bar kitaptarǵa, málimetterge súıensek, qazir tipten kitaptan málimet izdep qajet emes, barlyq aqparat qol astyńda daıyn tur. Munyń paıdasyna qaraǵanda zıan kóp. Daıyn aqparat baladaǵy tanymdyq prosesterdiń damýyn tejeıdi. Erik-jiger múlde jumsalmaıdy. Eger de aqparatty bala aldynda úıilip jatqan kitap nemese jýrnaldardan izdeıtin bolsa onda balada túısik, qabyldaý, zeıin, oılaý, sóıleý, zeıin sıaqty barlyq prosesterdiń erikti túrleri iske qosylar edi.
Bul urpaqtarǵa jan jaqtan keletin aqparattardy saraptap qabyldaýdy úıretý óte mańyzdy. Internettiń zıandy áserlerinen, ásirese jalǵan aqparattar men áleýmettik jelilerde paıda bolatyn qysymnan qorǵaný qajet.
Ásirese túrli oıyndar balalardyń psıhıkalyq kúıine de keri áserlerin tıgizýde. Qazirgi ýaqytta emosıonaldy ıntellektke kóp mán bergen durys dep oılaımyn. Emosıonaldy ıntellekt degenimiz – adam óziniń emosıasyn basqara alýy, basqanyń emosıalaryn túsine alý qabileti. Gadjetterdegi oıyndar balanyń tym ashýshań, agresıaǵa beıim bolyp ósýine de alyp kelip jatyr.
Qazirgi kezdegi sıflyq aýtızm de osy zamannyń negizgi derti bolyp otyr. Adam psıhıkasynyń barlyǵy bas mıyndaǵy qyrtystardaǵy júıke júıesiniń damyp jetilýine baılanysty. Bizdiń bas mıymyzdyń árbir bóliginiń atqaratyn qyzmeti bar. Sol mı qyrtystarynyń tolyqqandy jumys jasaýy bizdiń psıhıkalyq beıneleýimizdiń júzege asýyn qamtamasyz etedi.
Al bas mı damýy úshin únemi ony qozǵap otyrý qajet, ıaǵnı syrttan stımýl bolýy qajet. Stımýlǵa sáıkes reaksıa týyndaıdy. Demek, biz bolashaq balalardy tárbıeleýde balanyń barlyq tanymdyq prosesteri qozǵalatyndaı talap ete otyryp damytýǵa áreket etýimiz kerek. Osy máseleniń barlyǵy bizdegi psıhıkalyq prosesterge kúsh túspeýden dep bilemin. Únemi izdenis bolǵan jerde adamda barlyq tanymdyq prosester iske qosylady. Demek bolashaq balalardy tárbıeleýde olardyń erik-jigerine kúsh túsetindeı tapsyrmalar bergen jón.