Jyr týǵan dáýirdiń syryna tereń boılata túsetin jáne bir kilt – lıro-epostaǵy salt-dástúr men ádet-ǵuryp. «Qyz Jibek» – jalań ǵashyqtyq jyr emes, batyrlyq ertegi men qaharmandyq epos aralasqan jyr bolǵandyqtan, onda ertegige tán sarynnyń ejelgi túrleri de molyraq bolyp keledi. Sondaı-aq eposqa laıyq bergi dáýirdiń tarıhı tanymy da aralasyp otyrady.
Ertegi keıipkeriniń muraty – úılený. Bas-basyna qadap aıtsaq, jyrdyń barlyq nusqalaryn qosa alyp qaraǵanda, olarda eski salt-dástúr, nanym-senim, ádet-ǵuryptyń mynadaı túrleri kezdesedi: kóp áıel alýshylyq, qalyńmal berý, rızalyq bata, teris bata, ámeńgerlik, bata aıaq berý, jeńgelik etý, joldyq berý, jeńgelik suraý, jezdemen oınaý, shildehana, betashar, nekeqıar, kıit berý, toı malyn berý, «toıboldy» kádesin berý, uryn barý, qalyńdyq oınaý, jylyn berý, taı sheship, teń aqtarý, júgine shı qaǵý, jasaýyn berý, toıbastar, erýlik, as berý, eki toǵyz aıyp tóleý, qyz kórý, qyz alyp qashý, toıǵa saýyn aıtý, qymyz jyıdyrý, kúıeý qosshy bolý, sálem salý, kórimdik suraý, jol bolsyn suraý, súıinshi berý, ata-eneniń atyn atamaý, mal shalý, jan alý, shashaqty qara tý alyp óltirý, moıynǵa shylbyr salý, kórimdik suraý, qandy kek, sáýkeleniń bet monshaǵyn úzip, belbeýge túıý, t. b. Turmys-salt óleńderi men fólklorlyq janrlardan kezdesetini: jol bolsyn suraǵan óleń, tús jorý, arnaý (arzý) óleń, qaıym aıtys, estirtý, joqtaý, qarǵaý, bata berý óleńi, minájat óleń, toı tartys, sheshendik sóz, toıbastar óleń. Bulardyń birqatary – bata berý, tús jorý, arnaý (arzý) óleń, qaıym aıtys (qyz ben jigittiń aıtysy), estirtý, joqtaý, qarǵaý, sheshendik sóz (Jibektiń Qorenniń tegi týraly aıtqany), minájat óleń zamanynda qara sózben aıtylǵan hıkaıanyń ár tusyna qysqa-qysqa nazym sóz retinde kiriktirilip, sújettik-kompozısıalyq qyzmet atqarýy múmkin ekenin ilgergi sózimizdiń birinde aıtqanbyz.
1894 jylǵy nusqada ilki túpnegizden engen burynǵynyń joly – ejeqabyl dep atalatyn eski ǵadetter de kezdesedi. Solardyń birqatarynyń sharıǵattan tys turýy jyrdyń kóneliginiń aıǵaǵy sıaqty. Aıtalyq, Bazarbaı 3 qatynynan kórgen 9 uly oba indetinen ólgen soń jáne 6 qatyn alady. Bul qylyǵynyń obektıvtik aqtaýshysy «perzentsizdikten tartqan japa» dep kórsetiledi. Dese de, patrıarhaldyq sanadaǵy aıtýshy muny ádettegi nársedeı qabyldap, zaıybynyń sanyn tórteýden asyrmaıtyn musylman dinine shalystyǵyn eskermeıdi. Sol sıaqty Tólegen 12 jasynda-aq qyz izdeıdi. Munysy da qazaqtyń er balany 13-te otaý ıesi kóretin eski zańyna úılesedi. Al ıslamnyń qyzdy balıǵaǵa, uldy kámeletke 17–18 jasynda toltyratyny jyr úshin esep emes.
Sondaı-aq jyrda Tólegen myrzanyń súıiktisi Jibek sulýdyń ákesine ózi baryp quda túsýi – keıingi qazaq tirliginde bolmaǵan jaǵdaı. Sebebi 1894 jylǵy «Qyz Jibek hıkaıasynyń» qısyndaýynsha, Bazarbaı «tiri bolsa, ózderi bir qyz alar, patshanyń qyzyn alsa da mal jetedi» dep eki ulyna da qalyń bermegen (ıaǵnı, jasynan olarǵa qyz aıttyryp qoımaǵan). Tólegen buǵan narazy, tipti osy jóninde sheshesine «Jıyrmaǵa kelgenshe maǵan qalyń bermegen, teń qurbymdaı kórmegen, qum quıylsyn kózińe, osy eken saǵan sybaǵa!» dep, qatty aıtyp tastaıdy. M. Sılchenko sıaqty avtorlar kezinde osy jaǵdaıdy «Bazarbaı óziniń eki birdeı uly barlyǵyna masattanyp, olarǵa qalyń bermeıdi» dep túsindirýge tyrysqan-dy.
Bizdiń oıymyzsha, bul eki sebeptiń de («tiri bolsa, ózderi bir qyz alar» deý nemese «uldaryna masattaný») tıanaq-taıanyshy álsizdeý. Negizgi sebep sol dáýirdegi demografıalyq jaǵdaıatqa kelip taban tireıtin sıaqty. Ǵalymdardyń paıymdaýynsha, erterekte Ońtústik Oral atyrabyn turaq qylǵan halyqtardyń quramynda áıelderdiń basy erkekterden azyraq bolypty da, sońǵylary shúıkebasty áıel-qyzdary kóbirek kórshi halyqtardan quda túsip nemese alyp qashý arqyly taýyp otyrǵan. Qyzdarynyń qatary jetimsizdeý Jaǵalbaıly jurty úshin ondaı qyzy kóp el Shekti bolsa kerek. Nege deseńiz, osy eldiń shetine kelip, altyn týly shatyryn tigip, qyz kórip, jar tańdap jatqan Tólegen baıbatshaǵa jurt qyzdaryn ózderi ákelip kórsetedi. Álgi qyzdardyń sany 210 (bir nusqada eki júz) deıdi jyr deregi.
Sóıtip, óz elindegi az qyzdyń ishinen yqtımaldylyq qaǵıdasyna sáıkes talǵamyna tushyrlyq jóndi sulý shyqpaǵannan keıin Tólegen qyz izdep, «jıhan kezip, qıyn alysqa» salady. 1894 jylǵy nusqada áke-sheshesi onyń alystan qalyńdyq izdeýin salǵannan-aq quptamaıdy. «Patsha qyzyn alsań da, óz elińde jat, sosyn el ishindegi tentekter dúnıe kezip tentiregen dep til tıgizip, basyńdy tómendetedi» dep qorqady. Tólegen bul sózdi tyńdamaı, Shekti elindegi Jibek sulýǵa ózi quda túsip, ózi baryp aıttyrady. Osyǵan oraı Qarshyǵadan 250 at satyp alyp, qyz ákesi Syrlybaıǵa bata aıaqqa berip, rızalyq batasyn alady. Alady da, 3 aı boıy qalyńdyq oınap, qaıtyp oralyp keletin bolyp eline júredi. Áıteýir myna qudalyǵynyń jaǵdaıaty keıingi qazaq saltynyń besten tórtine qarsy bolyp shyǵady. Bir ǵajaby, keıingi taıpalyq jyr – «Shege nusqasyn» jasaýshylar osynaý shetin isti tereńdetken. Munda Bazekeń qyz izdeýge attanǵan balasyna oń batasyn beredi, tipti ulynyń qyzdy alyp qashyp kelýine de qarsy bolmaıdy. Sol arada «Alyp qashsa, bireýdiń aq batasy bolyp júrmesin, basy bos qyz qarańdar» dep salady. Osy nusqada Tólegen Jibek jaǵyna qalyń da bermeıdi, toı maly, káde-joraǵa dep 50 qara ataıdy.
Osy isti óz turǵysyna laıyqtap, tigisin jatqyzǵan Musabaı jyraý ǵana. Onyń nusqasynda Tólegen úıinen bermek bolyp, Shekti jaǵynan 550 jylqyny kótermege qaryzǵa alyp baryp Jibekti aıttyrady. Syrlybaı bolashaq kúıeý balasyna kóńili tolǵandyqtan, qyzyn qalyńmalsyz beretinin jarıalaıdy. Sol kúnniń keshine Tólegenniń jaǵynan 5 jigit kelip quda túsedi. Syrlybaı álgi 5 jigitke ózderi ataǵan 550 jylqyny kıitke bergizedi. Sóıtip Tólegen 17 kún jatyp, qalyńdyq oınaıdy. Alaıda jyrdyń qaı nusqasynda bolsyn eki jastyń nekesi qıylmaıdy. Esesine Qoren qalmaq Jibekti nekesin qıyp almaqshy bolady (jyrdyń sońynan qosylýy múmkin ekinshi, keıingi bóliginde ǵana Sansyzbaı men Jibektiń nekesi qıylady). Osylaısha musylmanshylyq ǵurypty musylman noǵaı-qazaq oryndamaıdy da, «kápir qalmaq» din jolyna berik ekendigin tanytady. Qazaq rásimderiniń bulaısha eskerilmeı, aıaqasty bolyp buzylýy Shapaı nusqalarynyń birinde Bekejan batyrdyń is-áreketiniń dáleldemesine (motıvırovkasyna) aınalǵan. «Qalyńmalsyz qyz alyp, qaq ortamnan jol salyp, maǵan qyldyń zorlyqty» dep shamdanady namysqa shapqan bahadúr.
Sol sıaqty jyrdaǵy «bata berý» rásiminiń de anyqtaı túsetin qyrlary az emes. Árıne, bizdiń aıtyp otyrǵanymyz «teris bata» jaıy. Tólegen shekti eline alǵash baryp, óz jurtyna qaıta oralǵanda Bazarbaı balasynan «Qandaı adammen quda boldyń?» dep suraıdy. Tólegen barlyǵyn baıan etedi.
– Shyraǵym, qaınyńa endi qashan barasyń? – deıdi ákesi.
– Jazǵyturym baramyn.
– Shyraǵym, men bir tilek tileıin, beresiń be, bermeısiń be? Endigi jyly osy ýaqytqa deıin barmaǵyn, odan keıin ózińniń qasyńa kóp ásker qosyp jibereıin, káne, tilegimdi berdiń be? Sonda Tólegen:
– Ata, elden el artyq bolmaıdy eken, eshkimniń qyzyn kórgenim de joq, jaqtyrǵanym da joq, nemdi bereıin, – dep shyǵyp ketedi. Sol kezde Bazarbaı jurtyna:
– Bul balam tilimdi almady, tilegimdi bermedi, – deıdi. – Tólegen qaınyna baramyn dese, maǵan kórgenderiń ustap alyp, baılap ákelip berińder. Eger qoshemet etip bireýiń joldas bolsań, qolymdy teris jaıyp bata beremin!
Júsipbek óz nusqasynda osy oqıǵany shamaly ózgerispen qaıtalaıdy. Atasy «Shyraǵym, men bir tilek tileıin, beresiń be?» deıdi. Tólegen baıqamaı «Bereıin» dep qalady. Sonda Bazarbaı:
– Berseń, qaraǵym, jolyńda janym qurban, endigi jyly osy ýaqytqa deıin ol jaqqa barmaǵyn. Jyl ótkizip bar, tilegim osy edi. Berseń, ýáde qyl, – deıdi.
– Áı, ata, sizden qorqyp aıtyp edim. Eshkimniń qyzyn kórgenim joq. El elden artyq bolmaıdy eken, qyz jaratpaı keldim. Barma deseńiz, eshqaıda barmaı-aq qoıaıyn. Qaınym joq baratuǵyn, – dep Tólegen úıden shyǵyp ketedi. Sonda Bazarbaı kóp jurtyna aryz qylyp aıtady.
– Áı, jarandar, meniń mynaý balam tilegimdi bermeı ketti. Qaınyna baratynyn bilgeniń maǵan ustap ber. Al bireýiń qoshemet qylyp erseń, men tuzyma salyp, teris batamdy beremin, – dedi.
1894 jylǵy nusqa «Qarıanyń bul sózinen qorqyp, jurt ustap bermekshi boldy» dese, Júsipbekte «Jurt qarıanyń bul sózinen qorqyp, eshkim Tólegenge ermeıtuǵyn hám kórse, ustap bermekshi bolady» deıdi. Budan qarttyń teris batany balasyna emes, ony qoldaǵan basqalarǵa bermek bolyp dońaıbatqa salǵany kórinedi. Sirá, Bazarbaı batyr ulyn sybaı-saltań atty jolaýshydaı jalǵyz ketedi dep áste oılamasa kerek. Áke uǵymynda balasy bul joly da alǵashqy attanysyndaı yrǵalyp-jyrǵalyp, saltanatpen («kóp áskermen») ketýi kerek bolatyn. Áıtpese barǵan jerinde qadiri bolmaıdy. Osydan da jyrdyń erte zamanda taraǵan kóneligi kórinedi. Jyrdy aıtýshy, onyń qalqasynda turǵan kóptiń ujymdyq sanasy, asyly, obektıvti túrde Tólegenniń bata attap, aq sútin saýǵan ata-anasynyń óler shaǵyndaǵy tilegin bir nashardyń jolyna qurban etýin quptamaǵandaı, tipti aıyptaǵandaı qalyp tanytady.
Kezinde Muhtar Áýezov «Tólegenniń súıispenshilik talabyna bóget bolǵan tórt túrli qara kúsh kedergi bar» deı kelip, solardyń ekinshisi etip ata-ananyń teris batasyn, taǵdyrdyń teris qaraýyn ataǵan-dy. Biraq jigitke taǵdyrdy teris qaratyp otyrǵan atanyń qolyn teris jaıyp, «kósegeń kógermesin» dep bata berýi emes, jyrshy men halyqtyń kózqarasy. Durysy, bolyp ótken tragedıalyq haldi sońyra aqyl bezbenine tartyp, tálim-tárbıelik qorytyndy shyǵarǵan ujymdyq tarazynyń bási. Álgindeı etip atanyń tilegin bermeı ketken Tólegen qapyda mert bolyp, al ákeniń oń batasyn alǵan Sansyzbaı barsha muratyna jetpek. Aınalyp kelgende, ekeýi de taǵdyrdyń jazýy.
Jyrdaǵy túıtkildi máseleniń biri – kıeli mánge ıe teris bata nanymyna qatysty baılamdy Muhtar Áýezovshe jetkizsek, «teris batanyń túbi baryp tireletin eski salt». Jazýshynyń osy oraıdaǵy «Qyz Jibek» jyryndaǵy negizgi taqyryp júretin túıin eski salt bolyp shyqqan. Ol qazaq tirliginde kóp zaman oryn alǵan ámeńgerlik, jesirlik, feodaldyq dáýirdiń saltynan týǵan ǵashyqtyq jyry dep uǵyný kerek. Sonda jyrdyń negizgi bir saryny eski saltqa baǵynǵan shartty ǵashyqtyq bolyp jyrlanady» degen pikirinde kezinde avtor durystap taratyp aıta almaı ketken qordaly oı jatyr. Osy tujyrymy obektıvti túrde «Qyz Jibektegi» eski salt-ǵuryp – teris bata, ámeńgerlik, jesirlik jyrdyń shyǵý tórkinin HVİİ ǵasyrǵa aparatyn boljamymen bir izdi basady.
Bul qatarǵa óz tarapymyzdan sol dáýirdegi tórteýden kóp áıel alýshylyqty, teris bata berýdi, bata aıaqty, qudalyq rásiminiń, nekeqıardyń mindetti túrde qunttalmaýyn, qandy kek, jan alý, kisini qysas qylyp óltirerde shashaqty qara tý alý, sáýkeleniń betmonshaǵyn belbeýge túıý, moınyna shylbyr orap, ózin qurbandyq ataý sekildi eski zamannyń salttary men ǵuryptaryn qosar edik. Jyr dúnıege kelgen dáýirde bul syqyldy ejeqabylǵa deıingi eski salt musylmanshylyqqa beıil bere qoımaǵanyn baıqaımyz. «Musylmanshylyq kimde joq, tilde bar da, dinde joq» osynaý zamannyń qaı ǵasyrlarǵa jatatynyn tap basyp aıta qoıý da qıyn, árıne. Biraq basy ashyq bir nárse – HVİİ ǵasyrdan ary bolmasa, bergi ýaqyt emes. Osynaý qısyndyq taldaý arqyly taǵy da Jibek – Tólegen ýaqıǵasy aıtylǵan ǵasyrdyń o jaq, bu jaǵynda oryn alǵan jáne sodan bastap el jappaı áýeze etip aıta bastaǵan deýge bolady.
«Qyz Jibek» lıro-eposynyń ǵylymı aınalymda júrgen jáne qoljazba kúıinde saqtalǵan ózge de nusqalaryn salystyryp, salǵastyra taldaý tájirıbesi halyq arasynda aıtylyp kele jatqan «ákesi Tólegenge teris bata bergen» degen dolbardyń negizi álsiz ekenin dáleldeı túsedi. Árıne, munyń bári mátindi kórmeı, oqymaı, oqysa da kóńilge toqymaı pikir aıtýdyń saldary bolýy múmkin. Olaı bolsa, qaı kezde de aqıqatty tek mátinnen izdegen jón.