Túrki áleminiń temirqazyǵy

Ótken ǵasyrda birqatar túrkitildes halyq bodandyq qamytyn kıdi. Keıinirek Keńes ókimeti qulaǵan soń, Qazaqstan bastaǵan memleketter ańsaǵan azattyǵyna qol jetkizdi. Álemniń ekinshi polúsi sanalǵan derjava tarqaǵan soń saıasat sahnasynda kúrdeli kezeń bastalatyny qısyndy. Elbasy Nursultan Nazarbaev egemen elderimiz etek-jeńin jıyp úlger­megen qıyn kezeńde jas memle­ket­terdiń yntymaqtastyǵynyń qajet­tiligin jete ańǵara bildi. Sondyqtan shyǵar, túrki tektes halyqtar arasynda da yntymaqtasýdyń jańa satysyna jetý týraly jıi aıtyp júrdi.

Qazirgi tańda Túrki yntymaqtas­tyǵyna uıytqy bolyp otyrǵan or­taq uıymdardyń shyǵý tarıhyna kóz jibersek, olardyń kópshiliginiń qury­lýyna Qazaqstannyń Tuń­ǵysh Prezıdenti bastamashy bol­ǵanyn kóremiz. Máselen, Elbasy­nyń usy­nysy­men túrkitildes memleketterdiń máde­nı-gýmanıtarlyq baılanys­taryn damytýmen jáne túrki mádenıe­tin halyqaralyq deńgeıde tanytýmen nátıjeli túrde aınalysyp kele jatqan Halyqaralyq Túrki mádenıeti uıymy (TÚRKSOI) 1993 jyly qu­ryl­dy.

Búginde atalǵan uıym baýyr­las jurttardyń mádenı-rýhanı jaqyn­dasýyna ólsheýsiz úles qosyp keledi.

Nursultan Nazarbaev bul oqıǵany «Táýelsizdik dáýiri» kitabynda bylaı eske alady: «Qazaqstan úshin Túrkıa, Ázerbaıjan, Ózbekstan, Túrikmenstan, Qyrǵyzstan tárizdi túrki álemi elderi­men tyǵyz yntymaqtastyqta bolý erek­she mańyzǵa ıe. Tyǵyz qarym-qaty­nasta bolýymyzǵa tildik jáne kon­fes­sıalyq týystyq, tarıhı-máde­nı muranyń uqsastyǵy negiz boldy. Sondyqtan 1993 jyly túrkitildes mem­­leketter TÚRKSOI túrki máde­nıetiniń halyqaralyq uıymyn qurǵan bolatyn. TÚRKSOI aıasynda mádenı yntymaqtastyq belsendi damydy. Qazaq jazýshylarynyń shyǵarmalary túrik tiline aýdaryldy, mádenıet kún­deri ótkizildi. TÚRKSOI túrki álemi úshin ózindik IýNESKO ispetti boldy».

Túrkitildes memleketterdiń ynty­maqtastyǵyn nyǵaıtýǵa Elbasy bas­tamasymen ashylǵan Qoja Ahmet Iasaýı atyndaǵy Halyqaralyq qazaq-túrik ýnıversıteti de eleýli úles qo­syp otyr. Búginde irgeli oqý orny bar­­lyq túrki halyqtarynyń jas­tary jınalatyn bilim ordasyna aı­naldy. Al túrki áleminiń rýhanı us­tazy Qoja Ahmet Iasaýıdiń rýhy jaı tapqan, Qazaq handyǵynyń asta­nasy bolǵan Túrkistan qalasy tamyr­las jurttardyń rýhanı yntymaq­tas­tyǵynyń temirqazyǵy sanalady.

Túrki ıntegrasıasy baǵytynda alǵashqy qadamdardy jasaýda Túrkıa Prezıdenti Turǵyt Ózaldyń da kórnekti ról atqarǵanyn atap ótken jón. Jalpy, Túrkitildes memleketterdiń basshylary 1991 jyldan bastap jıi-jıi kez­desip júretin. Sol kezdegi Túrkıa pre­zıdenti Turǵyt Ózaldyń Ortalyq Azıadaǵy túrki elderine jasaǵan áıgili saparynan keıin ózara alys-beris, barys-kelis aıryqsha qarqyn aldy. Keıinirek Turǵyt Ózaldyń bastamasymen túrki­tildes memleketter bas­shy­lary­nyń alǵashqy samıti ótti.

Osylaısha, Túrkitildes memleket­ter basshylarynyń samıtin ótkizý dástúrge aınaldy. Nursultan Nazar­baev 1998 jyly Almatyda ótken kezekti alqaly basqosýda kezde­sý­lerdiń naqty nátıje berýi úshin turaq­ty Hatshylyq qurýdy usyndy. Alaıda qubylmaly jahanda bul bastamany birden júzege asyrýdyń sáti túspedi. Áıtse de, Elbasy usynysy Túrki keńe­siniń bastaýynda turdy.

Ázirbaıjan astanasynda 2005 jyldyń mamyrynda «Baký-Tbılısı-Jeıhan» munaı qubyrynyń iske qosylýyna baılanysty ótken joǵary deń­geıdegi kezdesý túrkitildes memle­ket­ter arasyndaǵy qatynastyń qar­qyndy damyp kele jatqanyn kórsetti.

Bes jyl úzilisten keıin túrkitildes memleketterdiń VIII samıti ótip, oǵan Ázirbaıjan, Qazaqstan, Qyr­ǵyzstan, Túrkıa basshylary qatys­ty. Túrki keńesin qurý týraly basta­many Nursultan Nazarbaev 2006 jyly Antalıada ótken túrkitildes memle­ketter basshylary samıtinde taǵy da qaıtalap aıtty. Sondaı-aq kezdesýdegi basty oqıǵa – Túrkitildes mem­leketterdiń Parlamenttik Assam­bleıasyn qurý týraly bastama boldy. Keshikpeı ol da júzege asty. Jańa qurylymnyń alǵashqy jınalysy 2009 jyldyń qyrkúıeginde – Bakýde, ekinshisi 2011 jyldyń sáýirinde Astanada ótti.

Túgel túrki tórge ozǵan sát

Túrki yntymaqtastyǵynyń damýynda Nahchyvan samıtiniń mańyzy joǵary. Túrkitildes memleketter basshylary 2009 jyldyń qazanynda Ázerbaıjannyń Nahchyvan qalasynda kezdesti. Túrki keńesin qurý turaly usynysty osy quryltaıda júzege asyrýdyń sáti tústi. Qazaqstannyń Tuńǵysh Prezıdenti irgeli jıynda óńirlik birlestik retinde – Túrkitildes mem­leketterdiń yntymaqtastyq keńe­sin jáne Túrki akademıasyn qurýdy usyndy. Osylaısha, Túrkitildes memleketter yntymaqtastyǵy keńesi qu­ryl­dy. Nátıjesinde, túrki ıntegrasıasy jańa beleske kóterildi.

Túrkıa Prezıdenti Abdýllah Gúl samıtten keıin Elbasy Nursultan Nazarbaevpen kezdesip, búkil túrki álemi týysqan túrki halyqtarynyń birligi, ortaq tarıhymyzdy zertteý, mádenı baılanystardy damytý isindegi Qazaqstannyń bastamalaryn joǵary baǵalaıtynyn aıtty.

Tuńǵysh Prezıdent óziniń «Táýel­sizdik dáýiri» kitabynda túrkitil­des memleketterdiń yntymaqtastyǵyn nyǵaıtý jolyndaǵy jemisti eńbekti tebirenispen eske alady. «2010 jyl­dyń mamyr aıynda Astanada Eýra­zıa­lyq ǵylymı forým ótti. Forým barysynda Túrkıa prezıdenti A.Gúl ekeýimiz Túrki akademıasyn ash­tyq. 2011 jyldyń qazanynda Almaty­da Túrkitildes memleketterdiń yntymaq­tastyq keńesiniń (Túrki keńesi) I sam­mıti ótip, oǵan men tóraǵalyq ettim. Samıtte saýda-ekonomıkalyq jáne mádenı-gýmanıtarlyq ynty­maq­tastyqty keńeıtý máselesi tal­qy­landy. Túrki keńesi samıti jyl saıyn ótkizilip turatyn boldy. Túr­ki­tildes memleketterdiń jemis­ti ynty­maqtastyǵy – Qazaqstan Res­pýb­lıkasy dáıekti túrde júrgizip kele jatqan keń jáne jan-jaqty eýrazıalyq ózara yqpaldastyqtyń mańyzdy da qajetti faktory ekenine senimim zor», deıdi Elbasy.

«Táýelsizdik dáýirinde» sóz bolǵan, túgel túrkiniń arasynda TWESCO atanyp ketken Halyqaralyq Túrki akademıasy Qazaqstannyń Tuńǵysh Prezıdenti – Elbasy Nursultan Nazarbaevtyń esimimen tyǵyz baılanysty. Túrki dúnıesin zertteıtin halyqaralyq ǵylymı ortalyq qurý týra­ly usynysty Elbasy 2009 jyly Ázerbaıjannyń Nahchyvan qala­synda ótken Túrkitildes memleketter basshylarynyń IX samıtinde kótergenin joǵaryda aıttyq.

Bul oqıǵany belgili memleket jáne qoǵam qaıratkeri Myrzataı Joldasbekov bylaı eske alady: «2009 jyly Ázirbaıjanda Túrkitildes memleketter basshylarynyń kezekti samıti ótti. Sol jıynǵa Elbasymyzǵa erip men de bardym. İs-shara barysynda Nursultan Ábishuly eki másele kóterdi. Biri – bilim salasyndaǵy ıntegrasıany jetildiretin ortalyq, ekinshisi – Túrki álemi aqsaqaldar keńesin qurý. Samıtke qatysýshylar eki usynysty da qoldady».

Nahchyvandaǵy kelisim túrkitildes halyqtardyń tarıhynda erekshe mańyzǵa ıe kezdesýge aınaldy desek, qatelespeımiz. Máselen, sol kelisimge sáıkes, Túrkitildes memleketterdiń yntymaqtastyq keńesi quryldy. Keıinirek, 2010 jylǵy 25 mamyrda qujatta aıtylǵan máselelerdi júzege asyrý aıasynda elordada Túrki akademıasy ashyldy.

Biregeı ǵylymı-zertteý ortalyǵy­nyń tusaýkeserine Qazaqstannyń Tuńǵysh Prezıdenti Nursultan Nazar­baev pen Túrkıa Prezıdenti Abdýllah Gúl, sondaı-aq Qazaqstan, Túrkıa, AQSH, Reseı (Tatarstan, Bashqurt­stan, Chývash, Iakýtıa), Ózbekstan, Qyrǵyzstan, Ýkraına memleketteriniń kórnekti túrkolog ǵalymdary qatysty.

«Bul – túrkitektes elderdiń máde­nı-gýmanıtarlyq baılanysyn nyǵaı­týǵa ólsheýsiz úles qosatyn, tarıhı mańyzy bar oqıǵa», degen edi Elbasy Túrki akademıasynyń ashylý saltanatynda.

Túrki akademıasy kóne dáýirden búginge deıingi túrki áleminiń tarıhyn, tili men ádebıetin jáne mádenıetin zert­tep, túrki memleketteriniń álemdik órke­nıettegi orny men erekshe úlesin tóltý­ma derekter negizinde asha otyryp, jalpy túrki álemine qatysty ǵy­ly­mı zertteýlerdi úılestiretin bire­geı ortalyqqa aınalýdy maqsat tutty.

Tarıh shańyna kómilgen ortaq mura­larymyzdy arshyp, jas urpaqtyń sanasyna bizdiń ózara baýyr ekenimizdi sińirý baǵytynda bul uıymnyń atqa­ryp jatqan qyzmeti zor. Tek qana «Or­taq túrki tarıhy», «Ortaq túrki áde­bıeti», «Ortaq túrki geografıasy» joba­laryn qarastyrǵannyń ózinde, ıntegrasıalyq prosesterge aıryqsha úles qosylǵanyn baıqaımyz. Bul jobalar jas urpaqtyń sanasyna baýyr­las halyqtar týraly málimetterdi sińi­rip, olardyń keıin bir-birine tileýles bolyp ósýin qamtamasyz etedi. Iaǵnı mádenı-gýmanıtarlyq jobalar aldaǵy jyldardaǵy túrki ıntegrasıasynyń irgetasyn qalap jatyr.

Yntymaqtastyq nyǵaıa tústi

Qazaqstan túrkitildes memlekettermen dostyq, tatý kórshilik, senimdi qarym-qatynasty júıeli túrde damy­tý­ǵa jáne nyǵaıtýǵa kúsh salyp keledi. Sonyń bir aıǵaǵy – «Jańa sınergıa» ekonomıkalyq baǵdarlamasy. 2012 jylǵy mamyrda elordaǵa Túr­kıa­nyń sol kezdegi Premer-Mı­nıstri Rejep Taııp Erdoǵan resmı saparmen keldi. Qazaqstan men Túr­kıa arasyndaǵy strategıalyq yntymaq­tastyq keńesi quryldy. Joǵaryda atalǵan baǵdarlamaǵa da sol kezde qol qoıylǵan-dy.

 Budan bólek, Qazaqstan – Túrik­menstan – Iran temir jolyn Túrkıa temir jol jelisimen túıistirý, sondaı-aq Ońtústik Qazaqstan oblysynda, Batys Eýropa – Batys Qytaı kúre jolynyń janynan Qazaqstan – Túrkıa ındýstrıalyq aımaǵyn qurý perspektıvasy talqylandy. Aıtpaqshy, osyndaı saparlardyń birinde Erdoǵan myrza «Biz Qazaqstanǵa kelgende ózimizdi ata-babamyzdyń otanynda júrgendeı sezinemiz», dep jyly lebizin bildirgeni esimizde.

2014 jyly Túrkıanyń Bodrým qala­synda Túrkitildes memleketter yn­ty­maqtastyǵy keńesiniń IV sam­mıti ótti. Munda Qazaqstan Túrki keńesin nyǵaıtý jáne kólik komýnıkasıasyn damytý máselelerin kóterdi. Osy jıynda Elbasy Eýrazıalyq eko­nomıkalyq odaq týraly baıandap, EAEO-men yntymaqtastyqtyń bola­shaǵy jaıynda jáne Túrki keńesi men Eýrazıalyq ekonomıkalyq odaqtyń arasynda qandaı da bir qarama-qaı­shylyqtyń bolmaıtynyn atap ótti.

2015 jyly 11 qyrkúıekte Astana qalasynda aqparattyq saladaǵy ózara is-qımylǵa arnalǵan jáne Qazaq­stannyń tóraǵalyq etýine jol ashqan Túrkitildes memleketter yntymaq­tastyǵy keńesiniń V samıti ótti.

Jıyn barysynda Elbasy bola­shaq­ta Túrki keńesiniń BUU jáne IYU janyndaǵy baqylaýshy mártebesine ıe bolýy qatysýshylardyń múddesine sáıkes keletinine toqtaldy. Sonymen qatar Túrki keńesi elderiniń Qytaı, Reseı, Eýropa, Taıaý Shyǵys, Kavkaz ben Ortalyq Azıanyń ekonomıkalyq jáne kommýnıkatıvtik jelilerin baılanystyratyn kontınentaldy kópir bolýǵa tolyq múmkindigi bar ekenin jetkizdi.

Táýelsiz túrki memleketteri ara­syn­daǵy saýda-ekonomıkalyq ınte­gra­sıanyń maqsatqa saı jalǵasyn tabýy Eýrazıanyń geosaıası orta­ly­ǵyn­da jańa ekonomıkalyq kúsh­tiń paıda bolýy­­na negiz bolady. Qazir­gi tańda táýelsiz túrki memleket­teri­­­niń ishki jalpy ónimi shamamen 1,5 trıl­lıon dollarǵa teń. Bul kór­set­­kishtiń qarqyndy túrde artýy al­da­ǵy on­jyldyqta Túrkitildes mem­le­ket­­terdiń yntymaqtastyq ke­ńe­si­­niń óńirdiń basty ekonomıka­lyq kúsh­terimen básekelese alýyna jaǵ­­daı týǵy­zady. Sonymen qatar basqa negiz­gi kúshterdi bir-birine baılanystyratyn Shyǵys-Batys jáne Soltústik-Ońtústik tasymaldaý dálizderiniń túrki aýmaǵynan ótýi – jan-jaqty damý­ǵa serpin beretin taǵy bir ma­ńyzdy faktor. Túrki memleketteri arasynda ın­tegrasıa úderisin arttyrý osy eko­nomıkalyq kúshti odan ári kúsheıte túsý­ge, qalyptasqan geosaıa­sı jaǵdaıdy ońtaıly paıdalanýǵa múmkindik beredi.

Qurmetti tóraǵa

Elbasynyń túrki álemine qatys­ty qyz­meti men qoldaýy tek ynty­maq­ta­styq uıymdarymen, tıisti qury­lym­darmen shektelmeıdi. Máse­len, birneshe jyl buryn Túrkıa men Reseı arasyndaǵy saıası qa­rym-qatynas tyǵyryqqa tirelgeni de esimizde. 2016 jyly osy shıelenis­ti tarqatýǵa Nursultan Nazarbaev zor úles qosty. Sol sıaqty, Nur-Sultan qalasynda Sırıadaǵy ahýalǵa qatysty Túrkıa, Reseı jáne Iran arasyndaǵy, sondaı-aq basqa da birqatar memlekettiń ókilderi­niń qatysýymen «Astana formaty» aıasyndaǵy kelissózder ótkizilip keledi.

Osyndaı alyp ıntegrasıany júzege asyrýǵa mol qajyr-qaırattyń qajeti túsinikti. Sondyqtan bolar, búgingi tańda Nursultan Nazarbaev barsha túrki áleminiń moıyndalǵan rýhanı jetekshisi sanalady. Ony «túrki ıntegrasıasynyń arhıtektory» dep ataıdy. Máselen, Qazaq­stannyń Túrkıadaǵy Tótenshe jáne óki­letti elshisi Abzal Saparbek­uly­­nyń aıtýynsha, Anadolyda El­basy­ny Túrki áleminiń eń yqpal­dy saıasatkeri, memlekettik tulǵa­sy dep esepteıdi. Túrki álemi halyq­taryn jaqyndatýdaǵy Qazaq eli bas­shysynyń róli erekshe dep baǵa­laıdy. Ony sóz júzinde ǵana emes, is júzinde de kórsetken iri saıa­sı qaı­ratker dep biledi. Túrkıanyń saıa­sı ıs­teblıshmenti, zıaly qaýymy, jalpy qarapaıym halqy arasynda Elbasynyń bedeli óte joǵary. Nursultan Nazarbaevty Túrki álemi­niń kóshbasshysy, Túrki áleminiń aqsa­qaly retinde qabyldaıdy. Bylaı­sha aıtqanda, eńbektegen baladan eń­keı­gen kárige deıin Elbasyǵa qur­meti erek­she. Halyqaralyq Túrki akade­mıa­­sy­nyń «Túrik barometr» dep ata­la­­tyn áleýmettik jobasy (2017 jáne 2018 jyldar) osyny rastady. Nazar­baevtyń esimi Atatúrikpen qatar, tú­rki elderine keńinen tany­mal tulǵalar­dyń kóshin bastap tur. Saýal­damada El­basy – túrki álemine ortaq lıder, Qazaqstan – túrki halyqtary­nyń qara­shańyraǵy, túpki ortaq otany retinde qabyldanǵanyn aıqyn ańǵaramyz.

Túrki áleminiń ıntegrasıasyna qosqan úlesi úshin 2019 jyly Baký qalasynda ótken Túrki keńesiniń VII Samıtinde Nursultan Nazarbaevqa Túrki keńesiniń Qurmetti tóraǵasy már­te­besi berildi. Bul bastamany Túr­kıa Prezıdenti Rejep Taııp Erdoǵan kóter­geni esimizde. Usynysty túrki el­deri­niń basshylary biraýyzdan qoldady.

Qoryta aıtqanda, ıntegrasıa aıtý­ǵa ǵana ońaı. Bul sózdiń as­tarynda talaı jyl júrgizilgen kelis­sóz­derdiń nátıjesi, tókken mań­daı terdiń jatqany baıqala bermeıdi. Bul, birinshiden. Ekinshiden, syrt kóz baýyrlas halyqtardyń birige tús­kenin ańǵarmaı otyrǵan joq. Óıt­keni Baıkaldan Balqanǵa deıingi aýmaqty alyp jatqan 300 mıllıonǵa jýyq túrki urpaǵy tize qossa, álemdik saıasat sahnasynda qýatty oıynshy paıda bolatynyn bári de túsinedi. Endeshe, túgel túrkiniń tútini birge ushqanyna bótender múddeli emes. Mundaı jaǵ­daıda Elbasy ustanǵan saıasat arqyly ıntegrasıany tereńdetýdiń mańyzy joǵary. Sonda ǵana keleshekte túrki halyqtarynyń yntymaǵy ábden bekip, qýatty ujymǵa aınalady.