Ámen Qaıdarovtyń týǵanyna – 100 jyl
Ádette, ómirge erekshe bir mısıamen keletin adamdar bolady. Olar qandaı da bir aıryqsha qubylystyń, jańa úrdistiń bastaýynda turyp, sonyń baǵyn jandyrady, sara jolyn, sony soqpaǵyn salady.
Ámen Qaıdarov ta – sondaı tulǵa. Onyń qıyn-qystaý taǵdyrdy bastan keshe júrip, oq pen ottyń, ómir men ólimniń ortasynan ǵaıyptan taıyp aman qalǵanynyń ózi – qazaq múltıplıkasıasynyń baǵy derlikteı jaǵdaı. Osynaý óner salasynyń qazaq elinde keńinen qanat jaıyp, shyńdalyp, shymyrlanyp, sheberlik shyńyna kóterilýiniń ózi Ámen Ábjanulynyń shyǵarmashylyq tegeýrinimen, shalqar shabytymen tyǵyz baılanysty desek, artyq aıtqandyq emes.
Ótken ǵasyrdyń 70-jyldarynda Ámen Qaıdarovtyń arqasynda qazaq múltıplıkasıasy elimizde ǵana emes, kúlli keńestik keńistikke tanymal eleýli qubylys boldy. Osy óner salasyna mamandaný maqsatynda Qazaqstanǵa jurttar Orta Azıa respýblıkalarynan aǵylyp kelip jatty. Baýyrlas qyrǵyz, túrkimen, tájik halyqtarynyń alǵashqy múltfılmderi Ámen aǵanyń tikeleı atsalysýymen, qoldaýymen túsirildi. Rejıserdiń ózi túsirgen alǵashqy qazaq múltfılmi «Qarlyǵashtyń quıryǵy nege aıyr?» Búkilodaqtyq básekede top jarýmen qatar, Nú-Iorktegi halyqaralyq festıválde de júldeli boldy. Dúıim jurtty dúr silkindirgen fılm 48 elge satylyp, álemdik prokatta tolaıym tabysqa jetti.
Azıa, Afrıka, Latyn Amerıkasy elderiniń halyqaralyq birinshi sımpozıýmy 1976 jyly Almatyda ótýi de – qazaq múltıplıkasıasynyń álemdik deńgeıde moıyndalýynyń bir kórinisi boldy. Bul kóptegen kınogerlerdi osy janrda izdenýge yntalandyrdy. Shyn mánisinde, múltıplıkasıa shyǵarmashylyq izdenister men ózindik tájirıbe alańyna qolaıly ortaǵa aınaldy.
Jaqsylyqqa úndeıtin, adamgershilikti dáripteıtin, qazaq tarıhyndaǵy shoqtyǵy bıik shyǵarmalardyń týyndygeri Ámen Qaıdarov kópshiliginiń senarıin ózi jazǵan «Aqsaq qulan», Quıyrshyq», Qojanasyr – qurylysshy», «40 ótirik» atty múltfılmder serıasy úshin 1980 jyly Memlekettik syılyqqa ıe boldy.
- Birinshi sheginis: ALBYRT JAS
Ol 1923 jyly 3-maýsymda Qaraǵandy oblysy, Nura aýdany, Jińishke aýylynda ustazdar otbasynda dúnıege keldi. Ashtyq pen jalańashtyq, jappaı muqtajdyq jaılaǵan qıyn kezeń Ábjan áýletin de aınalyp ótken joq. Otbasyndaǵy 13 baladan Ámen men qaryndasy Raıhan ǵana aman-esen ósip-jetiledi. Ashtyqtan qashqan áýlet 1932 jyly jan saýǵalap Almatyǵa jetedi. Ata-anasynyń jańasha saýat ashyp, arabshadan latynshaǵa kóshýine, al Ámenniń orys mektebine barýyna týra keledi. Jappaı qýǵyn-súrgin bastalǵan 1937 jyly otbasy bir túnde qaıtadan kóterile kóship, Kókshetaýǵa qonys aýdarady. Buǵan sol ýaqytta ózderimen kórshi turǵan jáne jaqyn aǵaıyn bolyp keletin Sáken Seıfýllınniń tutqyndalýy sebep bolady.
Soǵys órti tutanǵan boıda mektepti bitirmeı jatyp, ásker jasyna jetpese de, ózi suranyp, Aqmoladan maıdanǵa attanady. Bul jóninde Ámen aǵa ózi bir áńgimesinde: «Soǵys bizsiz aıaqtalyp qalady» dep qoryqqanymyz sonsha, qurdastarym bar, barlyǵymyz búkil jan-tánimizben tezirek maıdanǵa jetýge asyqtyq. Jibermeı qoıatynyn bilip, qashan keter-ketkenshe muny ata-anamyzdan da jasyrdyq, – deıdi. Bir jyldaı Tashkentte radıotelefonıst kýrsynda oqyǵannan keıingi áskerı joly Ońtústik-Batys, Don, Stalıngrad, Ýkraına maıdandarynda jalǵasady. 1944 jyly aýyr jaralanyp, gospıtálda birneshe ota jasalǵan sarbaz, 20 jasynda elge oralady. Densaýlyǵy birden ońalyp kete qoımaǵan aǵasynyń sol kezdegi jaǵdaıyn: «Jarasy ashylyp ketip, Aqmoladan Almatyǵa ushaqpen alyp kelgen kez esimde. Sonda ataqty hırýrg Syzǵanov otadan keıin shyǵyp: «uldaryńyz o dúnıege baryp qaıtty» degende anam ol kisiniń qolyn súıýge umtyldy, al ákem ekeýmiz qasynda qýanyshtan kózimiz jasqa tolyp turdyq», – dep eske alǵan eken qaryndasy Raıhan.
* Ekinshi sheginis: İZGİLİKKE QUSHTARLYQ
Ámen aǵa sýretti kishkentaı kezinen sala bastaǵan. Mektep qabyrǵasynda júrgende kóbine qurby-qurdastary men ustazdarynyń beınesin keskindegen. Onyń syrtynda, ájesi maıyn tamyza áńgimelep beretin aýyz ádebıeti keıipkerleri kókeıine myqtap qonaqtaǵany sonsha, bala kúninen-aq solarǵa jan bitirýdi oılap, túrli qıalǵa beriletin bolǵan.
Óziniń aıtýynsha, sýret salýmen maıdanda júrgen kezinde shyndap aınalysa bastaǵan. Ol týraly ózi keıinnen: «Nege ekenin bilmeımin, sol kezde mende áldebir shabyt paıda boldy. Áli esimde, okopta jatqam, janymda joldastarym bar, kún shaıdaı ashyq bolatyn. Aspanǵa qarasam – bizdikiler ushyp júr, sondaı ádemi. Bloknotymdy aldym da, qaryndashpen sol kórinisti sala bastadym. Ushyp ótken samolet dál sol mezette maǵan qarlyǵashty elestetti jáne qatty áser etti», – dep áńgimelegen eken.
Ómir men ólim sát saıyn arbasqan alasapyran kezde de ónerdi janyna serik etip, qandy qyrǵyn arasynan jaryq sáýle izdeý úshin adamǵa qanshama erlik, órlik qajet deseńizshi! Sol tabandylyq, izgilik ataýlyǵa degen sol qushtarlyq ony árdaıym úlken maqsatqa jeteledi. Sóıtip, jaraqatynan qulan-taza aıyǵyp kete qoımaǵanyna qaramastan soǵystyń sońyn ala kórkemóner ýchılıshesine túsip, keıinirek qoltańbasy aıqyndalyp, orta jasqa taıap qalǵan shaǵynda mamandyǵy boıynsha Máskeýde oqyp, úzdiksiz izdenisten tanbady. Instıtýtty bitirer kezinde elge óziniń alǵashqy múltfılminiń búkil materıalyn daıyndap alyp keldi. Qazaq múltfılminiń alǵashqy qarlyǵashy jaı ǵana qanat qaǵyp qoıǵan joq, tórtkúl dúnıe jurtshylyǵynyń ystyq yqylasyn ıelenip, tabysymen tańdaı qaqtyrdy.
«Jalǵyz qarlyǵash kóktemdi alyp kelmeıdi» dep aıtýdy unatqan biregeı tulǵanyń armany – ulttyq múltıplıkasıa mektebin qalyptastyrý boldy. Barlyǵy derlik óziniń shákirtteri bolyp keletin áriptesterimen birlese otyryp ol bul armanyna jetti de. Jemisti de jeńisti eńbek nátıjesinde sol kezderi stýdıada jylyna 6 múltfılmnen túsirilgen eken. Sondaı-aq ol týyndylarǵa elimizdiń asa kórnekti óner sheberleri atsalysqan. Mýzykasyn ataqty Nurǵısa Tilendıev jazsa, avtorlyq mátinderdi Sháken Aımanov, Ydyrys Noǵaıbaev, Zámzágúl Sháripova sıaqty tanymal óner sańlaqtary oqyǵan.
- Úshinshi sheginis: SAŃLAQ SÝRETKER
Qoǵamdyq júıe aýysqan alasapyran kezde adamı-mádenı qundylyqtardyń quldyraýymen birge, qazaq anımasıasy da qojyrap, tyǵyryqqa tireldi. Sol ýaqytta Ámen aǵa ómiriniń mánine aınalǵan múltıplıkasıa óneriniń ósip-órkendeýine, damýyna qoldaý kórsetýdi surap, talaı emen esikti qaǵady, talaı shendiniń aldyna barady. Ultty jańǵyrtatyn jas urpaq ekenin aıtyp, olardy rýhanı sýsyndatatyn, jaqsylyqqa úndeıtin kemel ónerdiń kókjıegin keńeıtýge kúsh salady. Dúnıeniń astań-kesteńi shyqqan 90-jyldary qazirgi óner akademıasynan múltıplıkasıa kafedrasyn ashady, «Qazaqfılm» kınostýdıasy janyndaǵy anımasıalyq stýdıanyń jumys isteýine bastamashy bolady, búginde belgili óner maıtalmanyna aınalǵan anımatorlardyń talaı býynyna sabaq berip, ómirden óter-ótkenshe ustazdyq etedi.
Óz isine shyn berilgen biregeı tulǵa tek múltıplıkasıa ǵana emes, basqa da janrlarda ter tógedi, mınıatúralar, peızajdarmen qatar, J.Jabaev, Á.Moldaǵulova, Q.Sátpaev, N.Tilendıev sıaqty basqa da kóptegen ataqty adamdardyń portretterin salady. Álem elderiniń anımasıaǵa kóp kóńil bóle bastaǵanyn kórip, bizde de anımasıalyq jeke mekemeniń bolýyn arman etedi. Ámen aǵa osydan ondaǵan jyl burynǵy bir suhbatynda: «Sońǵy ýaqytta teledıdardan, kınoteatrlardan shetel múltfılmderin kórsetý sánge aınaldy. Olar balanyń boıyna, negizinen, qatygezdik pen óshpendilikti, arsyzdyqty darytady. Keıbireýleri tipti bala sanasyn ózge dinmen ýlaıdy. Bul bizdiń salt-sanamyzǵa jat. Múltfılm, birinshiden, tárbıe berýge tıis, biraq ony eskerip jatqandar shamaly. Qazir qazaqtyń tól múltfılmderiniń sany 100-den asty, biraq solardy kórsetpeıdi», – dep qynjylǵany bar.
Ámen Ábjanuly arman etken jeke anımasıalyq mekeme araǵa talaı jyl salyp baryp, shyǵarmashylyq birlestik retinde byltyr ǵana quryldy. Atalǵan ortalyq osydan 7-8 aı buryn «Ámen aǵanyń ǵajaıyp báıteregi» atty qysqametrajdy múltfılm túsirýge kirisken jáne ol bıyl, ıaǵnı «qazaq múltıplıkasıasy atasynyń» 100 jyldyǵy qarsańynda kórermenge usynylady delingen. Sol sıaqty, atalǵan mereıtoı respýblıka kóleminde keńinen atalyp ótedi, teńdessiz sýretkerdiń esimin ulyqtaý maqsatynda Almaty, Astana, Qaraǵandy qalalarynda kóshelerge esimi beriledi, aımaqtarda anımasıalyq kıno aptalyqtary uıymdastyrylyp, onda Ámen Qaıdarovtyń jumystary ǵana emes, basqa da kınogerlerdiń kúni búginge deıin túsirilgen anımasıalyq úzdik kartınalary da kórsetiledi degen áńgime aıtylǵan. Minekı, ol kún de esik qaǵyp tur. Biraq metr mereıtoıynyń dúrkirep atalyp, josparlanǵan is-sharalardyń iske asyp jatqanyn áli kórmedik. Qalaı degenmen de, ónerge ólsheýsiz eńbek sińirip, sonyń jolyna búkil ǵumyryn arnaǵan dara tulǵa rýhyna taǵzym ete otyryp, jarqyn isterin dáripteý, ulaǵatty ustanymyn urpaq sanasyna sińirý qaı kezde de kesh emes.
93-ke qaraǵan shaǵynda dúnıeden ótken sańlaq sýretker: «Men aıtarlyqtaı uzaq ári qyzyqty ómir súrdim. Ókinishke qaraı, búkil oı-armanyńdy iske asyryp úlgerýge ómir qysqa. Al meniń josparlarym áli de kóp edi» degen eken. Aıtsa-aıtqandaı, ómir qysqa, al óner – máńgilik. Demek taǵylymyn shamshyraq etip, shyǵarmashylyq úrdisin jalǵastyrar shákirtteri, izbasarlary barda Ámen aǵanyń arman-oıy, joba-josparlary jalǵasyn tabady degen úmit basym. Laıym solaı bolǵaı!..