Úıińizdiń janyndaǵy dúkendegi, bazardaǵy, tipti onlaın tapsyryspen keletin ónimderdiń aǵzańyzǵa qanshalyqty paıdaly ne zıan ekenin oılap kórdińiz be? Ónimdi alǵan kezde onyń qaıda, qalaı shyqqanyna jáne sizge qandaı jolmen kelgendigine, quramy qandaı ekendigine mán beresiz be? Balańyz mektep asqanasynda, onyń janyndaǵy dúkender men dúńgirshekterde qandaı taǵam tutynady?
Bul suraqtar deniniń saýlyǵyn oılaıtyn sanaly azamattyń kókeıinde júrýi tıis. Halqymyzdyń «Aýrý – astan», «İshiń aýyrsa, aýzyńdy tyı», «As – adamnyń arqaýy» sıaqty ómirlik tájirıbeden alǵan danalyǵy búgingi kúnniń aýyr zardabyn, odan shyǵý joldaryn bizge aıtyp turǵandaı.
XX ǵasyrda batys qoǵamtanýshy ǵalymdary aıtqan «Tutynýshylyq qoǵamy» degen fenomen bizdegi ótken ǵasyrdyń 90-jyldary paıda bolǵan «Jabaıy kapıtalızm» elementterimen birigip halqymyzdyń asqa kelgende kórseqyzarlyq sezimin oıatty.
«Adamnyń asqazany mıǵa qaraǵanda aqyldyraq, sebebi ol ózine kereksizin qusyp tastaıdy, mı bolsa kóringen nárseni ózine sińirip alady», – depti belgili jazýshy Shyńǵys Aıtmatov. Jazýshynyń oıyn jalǵastyra kele «XXI ǵasyr: as – adamnyń arqaýy bolýdan qaldy» degen qorytyndyǵa kelýge bolady. Sebebi, biz ne iship, ne jep jatqanymyzdy bilmeımiz.
Tutynýshylyq qoǵamnyń arbaýyna túsken jeke kásipkerler qarjylaı paıda kórý jolyna tústi de, tutynýshylar, ıaǵnı biz jep otyrǵan tamaǵymyzdyń sapasyna emes, baǵasyna asa mán berýdi ádetke aınaldyrdyq. Al negizi denimizdiń saýlyǵyna tamaq ónimderiniń sapasy tikeleı áser etedi.
Et jemeıtin qazaq joq. Al biraq biz Altyn Orda men Kók bazardan et alatyn ýaqytta sol sıyr, ne jylqy, álde qoı etiniń osy pavılonǵa qalaı kelgenin oılamaımyz. Ol tórt túlik qandaı jem- shóppen, sýmen qorektendi, onyń et pavılonyna kelgenge deıin jáne onda saqtalýy, sórede turýynda sanıtarlyq normalar saqtalý ne saqtalmaýyna mán bermeı kelemiz. Sondaı-aq, úıge ákelgende etti qalaı saqtaý qajet, onyń aǵzamyzǵa paıda beretindeı saqtaý máseleleri de nazarymyzdan tys qalyp otyr. Mine, osy jáne ózge de suraqtarǵa «tamaq ónimderiniń qaýipsizdigi» salasy jaýap beredi.
Bul jerde tamaq ónimi, onyń qaýipsizdigi jáne onyń azyq- túlik qaýipsizdigimen qandaı baılanysy bar degen oryndy suraq týyndaıdy.
«Tamaq ónimderiniń qaýipsizdigi týraly» Qazaqstan Respýblıkasynyń zańy 2007 jyldyń 21 shildesinde qabyldanǵan. Zańǵa sáıkes tamaq ónimderine shıkizat, tamaq ónimderi, arnaıy maqsattaǵy tamaq ónimi, aýyzsý, adam tutynatyn tamaq qospalary jáne tamaqqa bıologıalyq aktıvti qospalar, adam úshin tamaq kózderi bolyp tabylatyn janýarlar paıdalanatyn azyq jáne azyq qospalary jatady.
Al qoldanystaǵy bizdiń zańnama tamaq ónimderiniń qaýipsizdigine: «qaýipti faktordyń iske asý yqtımaldylyǵy men onyń saldarynyń aýyrlyq deńgeıiniń ushtasýy eskerile otyryp, adam ómiri men densaýlyǵyna zıan kelýimen jáne tutynýshylardyń zańdy múddeleriniń buzylýymen baılanysty tamaq ónimderin ázirleýdiń (jasaýdyń), óndirýdiń (daıyndaýdyń), aınalymynyń, kádege jaratýdyń jáne joıýdyń barlyq prosesterinde (satylarynda) jol berilmeıtin qaterdiń bolmaýy», – dep anyqtama beredi.
Sondaı-aq, munda tamaq ónimderiniń jáne azyq-túlik qaýipsizdiginiń arajigin ajyratyp alý qajet. Azyq-túlik qaýipsizdigi dúken sórelerinde jáne bazarlarymyzda azyq- túlik tapshylyǵyn boldyrmaýdy qamtamasyz etse, tamaq ónimderiniń qaýipsizdigi sol azyq-túliktiń sapasyna mán berip, adam aǵzasyna zıanyn anyqtap ony joıýdy kózdeıdi.
«Aýrý – astan...»
Búkilálemdik densaýlyq saqtaý uıymynyń málimeti boıynsha kúnine 1,6 mln adam aǵzaǵa qaýipti tamaq ónimderin tutynýdan aýyrady, kúnine 5 jasqa deıingi 340 bala tamaq ónimderinen týyndaıtyn aýrýlardan qaıtys bolady. Sondaı aq, adamdar dıareıa jáne ózge de onkologıalyq 200-ge jýyq aýrý túrine qaýipti taǵamdardy tutynǵannan shaldyǵady.
Aǵzaǵa qaýipti tamaq ónimderin tutyný tamaqtan ýlanýǵa da alyp keledi. Mysaly BUU-nyń 2019 jylǵy málimeti boıynsha jylyna 100 myńnan astam adam tamaqtan ýlanyp, saldarynan jylyna 95 mlrd AQSH dollaryna shyǵyn keledi.
Qaýipti tamaq ónimderin tutynýdyń adam ómirine zıan ekenin túsinip 2018 jyly BUU 7 maýsymdy «Tamaq ónimderiniń qaýipsizdigi kúni» retinde jarıalady. Bul kúndi belgileýdiń mańyzdy ekenin ómirdiń ózi dáleldedi. 2019 jyldyń aıaǵynda Qytaıdyń Ýhan qalasynda paıda bolǵan koronavırýs aýrýy búkil adamzatty tyǵyryqqa tiredi. Búkilálemdik densaýlyq saqtaý uıymy koronavırýs teńiz ónimderin durys tutynbaǵannan paıda boldy degen toqtamǵa keldi.
Búkilálemdik densaýlyq saqtaý uıymynyń 2021 jylǵy málimeti boıynsha álemde 6–8 mln adam indetten qaıtys bolǵan. Bul san 2022 jyly 15 mln-ǵa ósken. İndet áserinen álemde adam kapıtalyna tolassyz zıan keldi. Adam shyǵynynan bólek, aýrýǵa shaldyqqandardyń deniniń saýlyǵyna keri áser etti.
Zań bar, tártip joq
QR Densaýlyq saqtaý mınıstrliginiń Sanıtarıalyq- epıdemıologıalyq baqylaý komıtetiniń málimeti boıynsha ótken jyldyń alǵashqy 7 aıynda elde ishek ınfeksıasynan jappaı ýlanýdyń 25 jaǵdaıy tirkelgen. Barlyǵy 461 adam zardap shekken, onyń 101-i balalar. Tamaqtan ýlaný jaǵdaıynyń 22-si qoǵamdyq tamaqtaný oryndarynda tirkelgen.
Komıtet mamandarynyń aıtýynsha, tamaqtan ýlaný men ishek ınfeksıalarynyń negizgi sebepterine jeke bas gıgıenasy erejelerin saqtamaý, tamaq daıyndaý tehnologıasyn, temperatýra rejımin buzý, olardy tasymaldaý men saqtaý sharttary jatady.
Osy taqyrypqa oraı 8 maýsymda Eýrazıa ǵylymı- zertteý ınstıtýty qabyrǵasynda ǵylymı-tanymdyq is-shara uıymdastyryldy. «Tamaq ónimderiniń qaýipsizdigi árkimniń isi» taqyrybyndaǵy ǵylymı-tanymdyq dáristi sala mamany, PhD doktor Laýra AÝTELEEVA ótkizdi.
Laýra Tólegenovnanyń aıtýynsha elimizde tamaq ónimderiniń qaýipsizdigine qatysty qordalanǵan máseleler kóp. Ásirese, sarapshy osy salany baqylaýǵa tıis memlekettik organdardyń qyzmetteriniń birin-biri qaıtalaýy, tamaq ónimderiniń ekspertızasy jónge qoıylmaǵandyǵy jáne tamaq ónimderiniń qaýipsizdigin qamtamasyz etýdegi ortaq jumystyq joqtyǵy, halyqtyń aqparattaný deńgeıiniń tómendigi sıaqty máselelerdi atap ótti.
Sondyqtan sala mamany tamaq ónimderiniń qaýipsizdigin bir ortalyqtan retteıtin jáne tikeleı Prezıdentke baǵynatyn agenttik quryp oǵan QR Aýyl sharýashylyq mınıstrliginiń veterınarlyq-sanıtarlyq qyzmeti men QR Densaýlyq saqtaý mınıstrliginiń sanıtarıa-epıdemıologıalyq baqylaý qyzmetterin berýdi usynady. Mamannyń pikiri boıynsha QR Aýyl sharýashylyq mınıstrliginiń karantındik-fıtosanıtarlyq ınspeksıasynyń qyzmetin agenttik ishinde veterınarlyq-sanıtarlyq qyzmetke berý jáne agenttik atqaratyn jumysqa akademıalyq ortadan tartýdy usynyldy.
Sala mamany tórt túlik maldyń mıkrobqa qarsy dárileri eshqandaı resepsiz beriletinin jáne de veterınarlyq, gormonaldyq dáriler baqylaýsyz qoldanylatynyn aıryqsha atap ótti.
Sonymen qatar, maman onlaın tapsyrys berý men jetkizý salasyn memlekettik retteý qajet ekenin aıtady. Rasymen qazir ekonomıkanyń jańa salasy qarqyndy damýda. Platformaly ekonomıka jáne E-commerce salalary qarqyndy ósip keledi. Pandemıa da bul salalardyń damýyna oń áser etti. Qazir Wolt, Glovo, «Rádom», Arbuz, Magnum Go, Instashop, «Dastarhan 24» ı ForteFood sıaqty onlaın platformalardan tapsyryspen azyq-túlik, tamaq ónimderin almaǵan adam kemde-kem. Biraq ondaǵy tamaq ónimderi men azyq-túliktiń saqtalýy, dúken nemese qoımalardan sizdiń úıge deıin alyp kelgende sanıtarlyq normalardyń saqtalýy sıaqty ózekti máseleler qazir baqylaýsyz.
Budan bólek, bizdiń qoǵamda energetıkalyq sýsyndardan da denimizdiń saýlyǵyna qaýip tónip tur. Qazir energetıkalyq sýsyndar ishý sánge aınalyp barady. NielsenIQ kompanıasynyń sarapshylarynyń zertteýi boıynsha Qazaqstanda pandemıa kezinde (2020 j. naýryz – 2021 j. aqpan aralyǵy) energetıkalyq sýsyndardan túsetin tabys 42%-ǵa ósken.
Osy aralyqta energetıkalyq sýsyndar bes alkogólsiz sýsyndar ishinde tórtinshi orynnan ekinshige kóterilgen. Sarapshylar munyń sebebin energetıkalyq sýsyndardyń jastar arasynda tanymal bolýymen túsindiredi. Al energetıkalyq sýsyndardyń ishinde Gorilla aldyńǵy orynda. Onyń naryqtaǵy úlesi 2%-ǵa, al satylym 64%-ǵa ósken.
Energetıkalyq sýsyn adamǵa qysqa ýaqytqa kúsh beredi. Biraq onyń aǵzaǵa zıany kóp. Sýsyndy shekten tys ishse onyń quramyndaǵy kofeın júrekke qaýipti. Al kofeın men sý quramyndaǵy qant pen kómirtegi dıoksıdi adamnyń asqazany men baýyryna zıan. Tamaq ónimderiniń qaýipsizdigi týraly qarapaıym adamǵa túsinikti aqparattyń joqtyǵy da óz aldyna bólek áńgime. Osy oraıda, qazirgi zamanǵy tehnologıalardy qoldanyp halyqqa túsinikti tilde aqparattyq materıaldar jasalynsa degen nıet bar.