Elimizde sońǵy jyldary áleýmettik ádilettilik máselesi kún tártibinen túspeı keledi. Tabys teńsizdigi, resýrstardyń ádil bólinbeýi, múmkindikterdiń jalpyǵa birdeı qoljetimdi emestigi qashanda el arasyna jik salyp, senim men birlikke syzat túsiretini málim.
Qoǵam birligi men turaqtylyǵy tek ekonomıkalyq ósimmen emes, ádildik pen teń múmkindikterge negizdelgen saıasatpen nyǵaıady. Memleket basshysy Qasym-Jomart Toqaev áleýmettik ádilettilik qaǵıdatyn ornatýdy prezıdenttik qyzmetindegi basty ustanymdardyń biri retinde aıqyndaǵany málim.
Prezıdent ádilettilik joq qoǵamda turaqty damý múmkin emes ekenin birneshe ret basa aıtty. Sonymen qatar, áleýmettik ádilettilikti qamtamasyz etýge baǵyttalǵan irgeli baǵdarlamalar usyndy. Atap aıtqanda:
- Ulttyq qordan balalardyń esepshotyna qarjy aýdarý. Bul bastama ulttyq baılyqty ádil bólýdiń jarqyn kórinisi ekeni daýsyz.
- Áleýmettik osal toptardy qoldaý. Memleket basshysy kópbalaly otbasylar, múgedektigi bar azamattar jáne jumyssyz jastar sıaqty áleýmettik osal toptarǵa erekshe nazar aýdaryp, olardy qoldaý sharalaryn kúsheıtýdi usyndy.
- Aımaqtyq teńsizdikti joıý: Prezıdent aımaqtar arasyndaǵy áleýmettik-ekonomıkalyq aıyrmashylyqtardy azaıtý úshin ınfraqurylymdy damytý jáne qyzmet kórsetý sapasyn arttyrýdy tapsyrdy.
Alaıda, resmı derekter keıingi jyldary Qazaqstanda edáýir ekonomıkalyq ósim baıqalǵanymen, áleýmettik-ekonomıkalyq teńsizdik beleń alyp turǵanyn kórsetedi. Tabystyń ádiletsiz bólinýi, sapaly qyzmetterge qoljetimdilik pen áleýmettik mobıldilik múmkindikteri turǵysyndaǵy olqylyq áli de ózekti kúıinde qalyp otyr.
Ekonomist.kz málimetine súıensek, Qazaqstanda halyqtyń eń aýqatty 10%-y jalpy tabystyń shamamen 25%-yn enshilese, eń kedeı 10%-yna nebary 4%-y ǵana tıesili eken. Iaǵnı, tabystar arasyndaǵy aıyrmashylyq 6 esege jetedi. Eń úlken tabys aıyrmashylyǵy Almaty men Astana qalalarynda baıqalady. Almatyda bul aıyrmashylyq 7,3 esege, Astanada 5,9 esege teń.
Budan bólek, genderlik teńsizdik te joq emes. Dúnıejúzilik ekonomıkalyq forýmnyń (WEF) 2023 jylǵy Jahandyq genderlik teńsizdik ındeksi boıynsha Qazaqstan 146 eldiń ishinde 65-oryndy ıelengen. Áıelderdiń jalaqysy áli de orta eseppen, erlerge qaraǵanda 30%-ǵa tómen, sondaı-aq olardyń saıası jáne basqarýshylyq deńgeıdegi ókildigi álsiz.
Sıfrlyq teńsizdik máselesi de aıqyn ańǵarylady. Qalalyq jerlerde ǵalamtorǵa qosylý deńgeıi aıtarlyqtaı bolǵanymen, aýyldyq aımaqtarda ınternet baılanysy áli de nashar. Sonyń saldarynan onlaın bilim alý, memlekettik qyzmetterge qoljetimdilik, qashyqtan jumys isteý jáne eńbek naryǵyna qosylý múmkindikteri shekteýli.
Osy oraıda, bul jaǵdaı bizde nege áli kúnge deıin ózekti degen suraq týyndaıdy. Soǵan baılanysty, «Qazaqstanda, kóptegen basqa elderdegideı, áleýmettik-ekonomıkalyq teńsizdik óz aldyna másele retinde qarastyrylmaǵan, zerttelmegen. Sondyqtan da ol memlekettik basqarý deńgeıinde de, akademıalyq-zertteý salasynda da sheshimin tappady. Úkimettiń strategıalyq qujattary men baǵdarlamalarynda tabys pen múlik teńsizdigi, baılyqty ádiletti bólý, ekonomıkalyq demokratıa máseleleri naqty kún tártibine qoıylǵan emes. Eger bir másele kún tártibinde bolmasa – ol eshqashan sheshilmeıdi», – deıdi ekonomıs Qýat Ákejanov.
Qazirgi tańda kóptegen elder kedeılikpen kúreske aıtarlyqtaı nazar aýdaryp otyr. Degenmen mamandar onyń sebepterin joımaıynsha, oń nátıjege qol jetkizý múmkin emestigine meńzeıdi jáne kedeıliktiń basty sebebi – áleýmettik-ekonomıkalyq teńsizdik dep sanaıdy.
Fılologıa ǵylymynyń doktory Raýshangúl Avakova da elimizdegi áleýmettik ádiletsizdik pen jumyssyzdyq máselesine beıjaı qaramaıdy. Ol «Baılar men kedeıler arasyndaǵy aıyrmashylyqtyń jer men kókteı alshaqtap ketkenin qarapaıym halyq kúndelikti ómirde sezinedi. Alaıda bıliktegiler bul jaǵdaıdy kórip-bilse de, kóp jaǵdaıda únsiz qalýǵa beıil» degen pikirde.
Ǵalymnyń paıymdaýynsha, qoǵamda áleýmettik teńgermeshilik ornaýy shart. Ol úshin, eń aldymen, urlyq jolymen shekten tys baıyǵandardyń baılyǵy ashyq ári ádil tergelip, zańsyz alynǵan qarajat memleketke qaıtarylýy tıis. Bul – qoǵamdaǵy ádilettilikke degen senimdi arttyratyn mańyzdy qadamdardyń biri. R.Avakova sondaı-aq jumyssyzdyq máselesiniń de tereń áleýmettik saldaryna toqtalady. Onyń aıtýynsha, jumyssyzdyq tek ekonomıkalyq emes, moraldyq kúızeliske de ákelip soqtyrady. «Jumysy joq adam – tabyssyz, tabyssyz adam – ash, al ash adam – kez kelgen uran men aıtaqqa tez eredi, kekshil keledi», – deıdi ǵalym.
Ekonomıs Qýat Ákejanovtyń aıtýynsha, tabystyń, múmkindikter men resýrstardyń ádiletsiz bólinýi – qoǵamdaǵy turaqsyzdyqtyń basty sebepteriniń biri. Ol bul qubylys ekonomıkalyq ósimdi tejeýmen qatar, el ishindegi senimdi de joıatynyn aıtady.
«Bul – tek teorıalyq tujyrym emes, álemniń aldyńǵy qatarly ekonomıseri ǵylymı túrde dáleldep otyrǵan shyndyq. Djozef Stıglıs, Entonı Etkınson, Branko Mılanovıch syndy ǵalymdar áleýmettik ádildik pen teń múmkindikti JİÓ ósimi men ınvestısıalyq klımattan da mańyzdy dep esepteıdi», – deıdi sarapshy.
Qýat Ákejanov teńsizdik saldarlaryna toqtala kele: «Áleýmettik teńsizdik deńgeıi joǵary elderde qylmys, sýısıd, nashaqorlyq sekildi patologıalyq qubylystar jıileıdi. Adam kapıtaly quldyraıdy, qoǵamdyq senim álsireıdi, bilim men densaýlyq saqtaý qyzmetteri qoljetimsiz bolady, al elıta halyqtan alystaı túsedi», – dep paıymdaıdy.
Bul tujyrymdar áleýmettik ádilettilikke negizdelmegen qoǵamnyń bolashaǵy buldyr bolatynyn ańǵartady. Saıyp kelgende, búgingi Qazaqstan úshin áleýmettik ádilettilik – tek moraldyq ustanym emes, turaqty damýdyń strategıalyq sharty ekeni anyq.