- Oraıy kelgen áńgime
Mánsıa SADYROVA, áleýmettaný ǵylymynyń doktory, profesor:
Ádilettilik eń aldymen adamnyń ózinen bastalýy kerek
Qoǵamdaǵy ádilettilik uǵymy – zań normalarymen ǵana shektelmeıtin, adamnyń ishki túısigi men ómirlik tájirıbesinen tamyr alatyn tereń qundylyq. Ádiletti qoǵam qurý – tek memlekettiń ǵana emes, búkil azamattyq qoǵamnyń, árbir jeke tulǵanyń ortaq jaýapkershiligi.
Jas urpaqty ádilettilikke baýlý, sanasyna adaldyq pen jaýapkershilik uǵymdaryn sińirý – bolashaqta meıirimdi, parasatty urpaq qalyptastyrýdyń kepili. Bilim berý, medısına, eńbek naryǵy, áleýmettik qoldaý syndy ómirdiń ár salasynda teń múmkindik pen ádil baǵalaý qamtamasyz etilse ǵana senim qalyptasady. Al senim bar jerde – sapa, turaqtylyq jáne damý bar.
Ádilettilik prınsıpiniń túrli qyrlary, ıaǵnı áleýmettik teńdik, bilim men densaýlyqqa qoljetimdilik, eńbek naryǵyndaǵy ádildik, jastardyń kásibı damýy, sondaı-aq kúndelikti qarym-qatynastaǵy qarapaıym adamgershilik ádebi – munyń barlyǵy ádiletti qoǵamnyń negizin quraıdy. Osy qundylyqtar úılesim tapqanda ǵana qoǵamda senim ornap, ár azamat ózin qurmetti, qorǵalǵan ári teń sezine alady.
Qazaqstan qoǵamyndaǵy ádilettilik jáne osy taraptaǵy basqa da máseleler tóńireginde biz ál-Farabı atyndaǵy Qazaq ulttyq ýnıversıtetiniń profesory Mánsıa Saparǵalıqyzymen suhbattasqan edik.
– Mánsıa Saparǵalıqyzy, sizdińshe, qazirgi Qazaqstan qoǵamynda áleýmettik ádilettilik uǵymy qanshalyqty júzege asyp otyr?
– Qazirgi tańda kez kelgen memlekettiń basty ustanymdarynyń biri – áleýmettik ádilettilikti qamtamasyz etý. Bul degenimiz – qoǵamdaǵy barlyq azamattarǵa ómir súrýge qajetti jaǵdaı jasaý. Osyǵan baılanysty áleýmettik saıasat ár memlekette, sonyń ishinde Qazaqstanda da jeke baǵyt retinde júzege asady. Áleýmettik ádilettilik – adamdar arasyndaǵy qarym-qatynastaǵy teńdik pen quqyqtyq tepe-teńdikti saqtaýǵa negizdeledi. Ol memlekettegi zańdyq jáne quqyqtyq normalar arqyly ártúrli áleýmettik toptardyń múddesin qorǵaýǵa baǵyttalǵan. Ádilettilik bar jerde, árıne, belgili bir dárejede qaıshylyqtar men teńsizdikter de qatar júredi. Qazaqstan qoǵamynda da mundaı jaǵdaılar jıi baıqalady. Sebebi ár adam óziniń jasyna, jynysyna, kásibine jáne áleýmettik róline baılanysty qoǵamda ártúrli oryn alady. Sondyqtan áleýmettik ádilettilik prınsıpi ár adamnyń eńbegi men atqaryp otyrǵan róline saı marapatqa ıe bolýyn kózdeıdi. Eger adamnyń eńbegi laıyqty baǵalanbasa – bul ádiletsizdik bolyp sanalady.
Qazaqstanda bul prınsıpti júzege asyrý jolynda belgili bir deńgeıde quqyqtyq jáne áleýmettik qoldaýlar bar. Zańdar arqyly halyqtyń áleýmettik osal toptary – zeınetkerler, balalar, jastar, kópbalaly otbasylar – memleket tarapynan túrli járdemaqy men kómekke ıe bolýda.
Alaıda is júzinde bul kómekterdiń barlyǵy birdeı tolyq jáne ádiletti túrde júzege asa bermeıdi. Keıde áleýmettik toptardyń ózderine tıesili quqyqtarynan qaǵylyp jatatynyn kóremiz. Sonymen qatar qazirgi qoǵamda keıbir azamattardyń óz qyzmettik laýazymyn paıdalana otyryp, basqalarǵa ústemdik kórsetýi, tómen turǵandardy moıyndamaýy, sybaılas jemqorlyqqa jol berýi – áleýmettik ádilettilikke keri áser etetin faktorlar.
Demek, ádiletti qoǵam qalyptastyrý úshin zań men ar-ojdanǵa negizdelgen ortaq jaýapkershilik pen sana qajet.
Aıta keterligi, búgingi kúni turǵyndardyń quqyqtyq mádenıetin qalyptastyrý – ózekti máselelerdiń biri. Azamattar ózine tıesili quqyqtardy bilip qana qoımaı, sol quqyqtyq normalardy talap ete bilýi, qoldana alýy, jáne ony mádenı túrde júzege asyrýy qajet. Qazirgi kezeńde áleýmettik kómekke muqtaj jandarǵa arnalǵan arnaıy onlaın platformalar men saıttar bar. Alaıda, ókinishke qaraı, kóptegen azamattar bul resýrstardyń bar ekenin bile bermeıdi. Sonyń saldarynan keıde áleýmettik kómek der kezinde kórsetilmeı, keshigip jatady. Ekinshi jaǵynan, áleýmettik kómektiń ýaqytyly ári tıimdi túrde usynylýy – jergilikti atqarýshy organdardyń, ásirese akımattardyń turǵyndarmen tyǵyz ári júıeli baılanys ornatýyna baılanysty. Iaǵnı turmysy tómen, múgedek, nemese tósek tartyp jatqan naýqas adamdardyń naqty sany, turatyn jeri, olarǵa qandaı kómek qajet ekeni týraly baza tolyq ári jańartylyp otyrsa – bul da azamattardyń ómir sapasyn edáýir jaqsartar edi.
– Elimizde baı men kedeıdiń arasy nege alshaqtap barady?
– Baı men kedeı arasyndaǵy aıyrmashylyq – tek Qazaqstanda ǵana emes, búkil álemde baıqalatyn qubylys. Qazirgi kezeńde bul alshaqtyqty damyǵan elderdiń ózinen de kórýge bolady. Degenmen, bul aıyrmashylyq shekten tys ulǵaıyp ketpeýi tıis. Ekonomıserdiń aıtýynsha, baı men kedeı arasyndaǵy tabys araqatynasy 1:8-den aspaýy kerek. Ókinishke qaraı, damýy tómen elderde bul araqashyqtyq edáýir artyp ketken. Mundaı teńsizdik kóbine memlekettiń turaqsyzdyǵyna, densaýlyq saqtaý, ekologıa, bilim berý salalaryndaǵy daǵdarystarǵa, tipti áleýmettik tolqýlarǵa alyp kelýi múmkin.
Baı men kedeı arasyndaǵy aıyrmashylyqty azaıtý maqsatynda memleket belgili bir quqyqtyq jáne áleýmettik normalar qabyldaıdy. Degenmen, ár adamnyń tabys deńgeıi, densaýlyǵy, alǵan bilimi men belsendiligi, eńbek etýge degen qabileti – bári de jeke múmkindikterge baılanysty.
Jalpy, Qazaqstanda kez kelgen adamǵa jaǵdaı jasalǵan: jaqsy bilim alyp, grant jeńip alyp, eńbektený arqyly belgili bir deńgeıge kóterilýge múmkindik bar. Alaıda kedeıliktiń taǵy bir qyry – múmkindiktiń teńsizdigi. Mysaly, aýqatty otbasy balasyna sapaly bilim, densaýlyǵyn kútý, shetelde oqytý syndy jaǵdaı jasaı alady. Al turmysy tómen otbasynyń balasy úshin bul múmkindikter qoljetimsiz bolýy yqtımal. Densaýlyǵy kúrt nasharlap, eńbek etý qabiletinen aıyrylǵan adam da kedeılik shegine ótip ketýi múmkin. Bul ádiletsizdik pe, álde naryq zańdylyǵy ma? Bul suraqtyń jaýaby – kúrdeli.
Naryqta árkim básekege qabiletti bolýǵa tıis. Ol úshin sapa, eńbekqorlyq, biliktilik qajet. Eger adam osy talaptarǵa saı bolsa, ol joǵary jalaqyǵa, tabysqa qol jetkize alady. Demek, naryq – bir jaǵynan ádiletti, ekinshi jaǵynan qatal.
Sosıalızm kezeńinde bolǵan teńgermeshilik saıasaty adamdardyń bárin bir deńgeıde ustap turǵysy keldi. Bul bir jaǵynan teńdik ákelgenimen, ekinshi jaǵynan belsendi, maqsat qoıyp áreket etetin adamdardyń erkindigin shektedi.
Sondyqtan qazirgi qoǵamda naryqqa ilesý, múmkindikti paıdalaný, bilim men eńbekti baǵalaý – áleýmettik alshaqtyqty azaıtýdyń basty joly dep oılaımyn.
– Sapaly bilim men densaýlyq qyzmetterine tek belgili bir toptardyń ǵana qol jetkizýi áleýmettik ádilettilikke qaıshy emes pe?
– Sapaly bilim men densaýlyq saqtaý qyzmetterine barsha azamattardyń birdeı deńgeıde qol jetkizýi, árıne, mańyzdy. Biraq bul – tolyq júzege aspaı otyrǵan másele. Bul jaǵdaı kóbine azamattardyń ekonomıkalyq jáne qarjylyq múmkindikterine tikeleı baılanysty. Ekinshi jaǵynan, bilim men densaýlyqqa degen qundylyq, ishki jaýapkershilik te úlken ról atqarady.
Búgingi tańda memleket grant arqyly tegin bilim alýǵa, medısınalyq saqtandyrý negizinde emdelýge, kvota arqyly operasıa jasatýǵa múmkindik berip otyr. Demek, baı bolsyn, kedeı bolsyn – eger bala grantqa tússe, sapaly bilim alýǵa jol ashyq. Biraq onyń bolashaqtaǵy múmkindigi – óziniń motıvasıasy men oqýǵa degen kózqarasyna baılanysty. Eger kásibı bilim tek dıplom úshin ǵana alynsa, eńbek naryǵynda suranysqa ıe bolmaýy múmkin.
Medısınalyq qyzmetterge kelsek, bul salada aqparattyq saýattylyq jetispeıdi. Kóptegen azamattar memleket tarapynan qandaı medısınalyq kómekterdiń aqysyz ekenin, qandaı jaǵdaılarda sanatorııge, kýrortqa, nemese reabılıtasıalyq qyzmetke júginýge bolatynyn bilmeıdi. Osy tusta aqparattyq keńes berý qyzmetin kúsheıtý qajet.
«Bul ádilettilikke saı ma álde saı emes pe?» degen suraqqa kelsek, qazirgi naryqtyq jaǵdaıda memleket barlyq azamatqa teń kólemde kómek kórsete almaıdy. Sondyqtan bul jerde másele tek memlekettiń múmkindiginde emes, azamattardyń óz quqyqtary men zańdyq normalardan qanshalyqty habardar ekenine de baılanysty.
Ádilettilik pen ádiletsizdik máselesi kóbinese otbasynyń ustanymyna, qarjylyq múmkindigine kelip tireledi. Mysaly, «ınvestısıa» degen uǵym tek bızneske emes, bilim men densaýlyqqa da qatysty. Bir qyzyǵy, jalaqysy joǵary bolsa da, keıbir azamattar densaýlyǵyn ekinshi orynǵa ysyryp qoıady. «Jumysymnan aıyrylyp qalmaıyn», «jalaqym keshikpeı tússe boldy» dep júrip, óz densaýlyǵyna kóńil bólmeı, keıin aýyr jaǵdaıǵa dýshar bolýy múmkin. Demek, bul jerde másele – tek qarjyda emes, adamnyń óz densaýlyǵyna, óz bolashaǵyna degen kózqarasynda, ıaǵnı qundylyqtyq tańdaýy men mádenı ustanymynda jatyr. Adam ózine jaýapkershilikpen qarap, aldyn ala áreket ete bilse, ádilettilik te sonyń izimen júredi.
– Aýyl balasy men qala balasynyń múmkindigine qatysty teńsizdikti qalaı joıýǵa bolady?
– Aýyl men qala mektepteriniń múmkindikteri, árıne, birdeı emes. Degenmen memleket tarapynan bilim berý salasyna qoıylatyn talaptar barlyq óńirlerge ortaq. Biraq aýyldyq jerlerde muǵalimderdiń jetispeýi, kásibı mamandardyń azdyǵy, sıfrlyq platformalar men ınternet resýrstaryn qoldaný múmkindiginiń tómendigi, qosymsha bilim berý ortalyqtarynyń joqtyǵy – munyń bári oqýshylardyń bilim alý múmkindikterine keri áser etedi. Soǵan qaramastan, menińshe, qazirgi kezeńde bul tek mekteptiń emes, balanyń ózine de baılanysty. Sebebi ınternet bar, kóptegen bilim platformalary ashyq. Baǵdarlamalar da – qala men aýylda birdeı. Endeshe, balanyń talaby men yntasyna da kóp nárse baılanysty.
Biz bıylǵy UBT nátıjelerinen kórip otyrmyz: Shymkent pen ózge de qalalardyń túlekteri joǵary bal jınap jatyr. Biraq bul degenimiz – tek qala balalary ǵana myqty degen sóz emes. Bul – bizdiń sanamyzda qalyptasqan bir eski stereotıp sıaqty. Aýyl mektebinen shyǵyp, óte sapaly bilim alǵan jastar da az emes.
Tarıhqa kóz júgirtsek, alǵashqy qazaq ıntellıgensıasynyń basym bóligi – aýyldan shyqqan jastar. Olar aýyl mektebin bitirip, Almatyǵa, Máskeýge oqýǵa túsip, el damýyna eleýli úles qosty. Meniń ózim biletin bir mysal: aýyl mektebinde oqyǵan keıbir balalardy tipti Máskeý ýnıversıtetteri arnaıy shaqyrǵan. Sondyqtan bul – kóbine izdenistiń, talaptyń, jigerdiń máselesi. Iá, aýyl men qala jaǵdaıy eki túrli. Biraq qalada oqyp júrip te múmkindikti paıdalanbaǵan balalar kóp. Iaǵnı, bul jerde yńta, nıet jáne ishki motıvasıa bárinen mańyzdy.
Aýyl men qala mektepteri arasyndaǵy teńsizdikti, sondaı-aq joǵary bilimge qoljetimdilikti qalaı teńestirýge bolady degen suraq búginde óte ózekti. Sońǵy jyldary aýyldyq jerlerde zamanaýı mektepter ashylyp, jas mamandardy aýylǵa tartý maqsatynda túrli yntalandyrý sharalary júrgizilip jatyr. Bilim sapasyn arttyrý úshin eń mańyzdy faktorlardyń biri – ınfraqurylymdy damytý, atap aıtqanda, ınternettiń sapaly ári turaqty jumys isteýi. Sonymen qatar, oqý quraldary men materıaldyq baza jaǵynan aýyl mektepterine jetkilikti qoldaý kórsetilse, bul da bilim berýdegi teńsizdikti joıýǵa aıtarlyqtaı áser etedi dep oılaımyn.
– Al jalaqydaǵy úlken aıyrmashylyq — áleýmettik ádiletsizdiktiń kórinisi me álde eńbek naryǵynyń zańdylyǵy ma?
– Jalaqydaǵy aıyrmashylyq – kópshilik baıqaıtyn kózge kórinip turǵan teńsizdik. Iá, bul tek Qazaqstanda ǵana emes, kez kelgen damyǵan elderde de bar másele. Biraq jalaqydaǵy alshaqtyq óte úlken deńgeıge jetpeýi tıis. Sol kezde ǵana memleket baı men kedeı arasyndaǵy áleýmettik teńgerimdi saqtaı alady. Jalaqynyń ózi kóptegen ekonomıkalyq faktorlarǵa baılanysty. Oǵan atqaratyn jumystyń kúrdeliligi, jaýapkershilik deńgeıi, tarıftik setka, eńbek ótili, maman tapshylyǵy jáne kásibı daǵdy áser etedi.
Keıde jastar ýnıversıtetti bitire sala, joǵary jalaqy kútip jatady. Biraq eńbek naryǵynyń zańdylyǵyna sáıkes, jańadan bastaǵan, tájirıbesi joq maman eń tómengi jalaqydan bastaıdy. Bul – qalypty nárse. Sondyqtan jastarǵa jalaqynyń qalaı esepteletinin, qandaı jaǵdaıda ósetinin, kareralyq satylar qalaı qurylady – osynyń bárin erte bastan túsindirý mańyzdy.
Jalaqydaǵy aıyrmashylyq – bir jaǵynan teńsizdiktiń kórinisi bolýy múmkin, biraq ekinshi jaǵynan, eńbek naryǵynyń shynaıy beınesi. Qandaı mamandyq suranysqa ıe, qaı salada kadr tapshy – solardyń jalaqysy da joǵary bolady. Mysaly, IT salasy, aǵylshyn jáne basqa da shet tilderin meńgergen mamandarǵa suranys joǵary, ári jalaqysy da soǵan saı. Demek, zamanǵa saı bilim men biliktilik – joǵary tabysqa aparatyn jol. Osy turǵydan alǵanda, bul – jastar úshin básekege qabilettilik pen ósýge degen múmkindik, motıvasıa kózi.
Kásibı bilimi joq jastar úshin qazirgi eńbek naryǵynda joǵary jalaqy alý múmkindigi shekteýli. Sondyqtan búgingi tańda jastardyń mamandyq ıgerýge jáne alǵan bilimin naqty tájirıbede qoldana bilýge umtylýy asa mańyzdy.
Keıde qoǵamda «dıplom bolsa boldy» degen kózqaras kezdesedi. Biraq dıplom – tek qaǵaz, al naqty biliktilik pen qabilet – jumys berýshi úshin basty kórsetkish. Qazirgi tańda kez kelgen jumysqa turý úshin úmitker áńgimelesýden ótýi, testileý tapsyrýy, óz mamandyǵyn is júzinde dáleldeı alýy kerek.
Demek qazirgi jastar úshin eń mańyzdysy – básekege qabilettilik. Bul – tek jaqsy oqý ǵana emes, sonymen qatar kásibı ıkem, ómirlik daǵdy, únemi damý men úırenýge daıyn bolý. Sonda ǵana olar eńbek naryǵynda óz ornyn taba alady.
– Áleýmettik ádilettilikti tek memleket qamtamasyz etýi kerek pe álde qoǵamnyń da jaýapkershiligi bar ma?
– Ádiletti qoǵam qalyptastyrý – bul tek memlekettiń emes, búkil qoǵamnyń ortaq jaýapkershiligi dep esepteımin. Qoǵam degende biz tek memlekettik organdardy ǵana emes, sonymen qatar áleýmettik ınstıtýttar, qoǵamdyq uıymdar, saıası partıalar, jeke tulǵalar men árbir azamatty da nazarda ustaýymyz kerek. Iaǵnı bul – barsha halyqtyń ortaq mindeti.
Memleket óz tarapynan azamattardyń quqyqtary men bostandyqtaryn qorǵaýǵa, quqyqtyq normalardyń saqtalýyn qamtamasyz etýge, sondaı-aq qoǵamdaǵy qaıshylyqtardy zań aıasynda retteýge mindetti. Zań – ádilettiń quraly, al ony ádil ári turaqty túrde iske asyrý – memlekettiń jaýapkershiligi. Al azamattyq qoǵam ókilderi, ásirese qoǵamdyq uıymdar men belsendi azamattar, ádiletsizdikke kezikken sátte únsiz qalmaı, óz únin qosyp, ádilet ornaýyna yqpal etýi kerek. Qazirgi tańda qoǵamdyq belsendilerdiń áleýmettik ádiletsizdikti ashyq kóterip, túrli bastama jasap jatqany – demokratıalyq qoǵamnyń damyp kele jatqanyn kórsetedi.
– Ádiletti qoǵam qurýdyń negizi nede?
– Bul suraqqa jaýap qoǵam paıda bolǵan sátten bastaý alady. Tarıhta Platon, Arıstotel, sosıal-demokrattar sekildi oıshyldar men ıdeologtardyń barlyǵynyń negizgi maqsaty – ádiletti qoǵam qalyptastyrý bolǵan. Olar eń aldymen adamdardyń teń múmkindikterge ıe bolýy, qanaýdyń bolmaýy, árkimniń óz ornyn tabýy sekildi qaǵıdalardy alǵa tartty. Demek, ádilettilik – árbir qoǵam múshesiniń ańsary, maqsaty. Biraq fılosofıalyq turǵydan alǵanda ádilettilik – salystyrmaly uǵym. Mysaly, bir daýda eki jaq ta ózin ádiletti dep esepteýi múmkin. Shyn máninde, ádilettilikti túsiný úshin syrt kózben obektıvti baǵalaý, óz qatesin moıyndaı bilý, artyq ketkenin seziný sekildi mádenıettilik qajet.
Kóp jaǵdaıda biz ádilettilikti tek memleketten kútemiz. Alaıda kúndelikti ómirdegi qarapaıym qarym-qatynastyń ózinde ádiletti bolý mańyzdy: ýádede turý, eshkimdi kemsitpeý, bireýdi ádeıi uıatqa qaldyrmaý, adal qyzmet etý – osynyń bári ádiletti qoǵamǵa aparar joldyń bólshekteri. Menińshe, ádilettilik eń aldymen adamnyń ózinen bastalýy kerek. Ózine adal bolý, óz qatesin moıyndaý, sapasyz nárse jasasa – ony túzete bilý, uıala bilý – osynyń bári adamnyń ishki ádilet uǵymynyń belgisi.
Jastardy biz osyǵan tárbıeleýimiz qajet: ádilet degenimiz – tek zań emes, ar, uıat, jaýapkershilik, senim. Qazirgi qoǵamda árkim ádilettilikti ártúrli túsinedi. Mysaly, kásipker: «Baǵa ósti – men de qymbattattym, bul – ádiletti» deıdi. Tutynýshy: «Meniń jalaqym óspedi, azyq-túlikke aqsham jetpeıdi» deıdi. Munda báriniń kózqarasy durys sıaqty kórinedi, biraq bul – ortaq ádilettilik qaǵıdalary bolmaǵanynyń saldary. Tipti taýar sapasyn ádeıi tómendetip, paıda tabý – adamnyń uıat deńgeıi men ádiletke degen kózqarasyn kórsetedi. Sondyqtan ádilettilik – tek quqyqtyq uǵym emes, qoǵamdaǵy senim men sapanyń kórinisi. Sapaly ónim, sapaly qarym-qatynas, shynaıy senim – ádiletti qoǵamnyń negizi.
– Ádiletsizdikpen kúresti neden bastaý kerek – zańnan ba álde sana men tárbıeden be?
– Ádilettilikti bala sanasyna kishkentaı kezinen bastap sińirý qajet. Sebebi ádilettilik – tek zań arqyly emes, tárbıe arqyly da qalyptasatyn qasıet.
Balaǵa qaı jerde, qalaı áreket etý kerek, ne jaqsy, ne jaman, aldamaý, bireýge qol kótermeý, ashýyn tejeı bilý sekildi qarapaıym qaǵıdalar sanaly túrde úıretilýi kerek. Mine, osy arqyly ádilettilik uǵymy birtindep bala sanasyna ornyǵady.
Sonymen qatar, ádilettilikke degen senim adamnyń ómirlik tájirıbesine de baılanysty. Mysaly, memleketke, jumys ornyna, basshyǵa degen senim – eger ádilet prınsıpi buzylsa, birge buzylady. Osy sebepti, «qoǵamymyz ádiletti me?» degen suraqqa ár adam ártúrli jaýap berýi múmkin. Bul – ádilet uǵymynyń óte kúrdeli ári kópqyrly ekenin kórsetedi. Shyn máninde ádilettilik degen – is pen nátıjeniń sáıkestigi jáne oǵan laıyqty marapattyń berilýi.
– Áńgimeńizge rahmet!