Abaı Qunanbaıulynyń týǵanyna bıyl 179 jyl toldy. «Qazaqtyń bas aqynynyń» ómirden ótkenine de 120 jyldyń júzi boldy. Danyshpan Abaıdyń bir ǵasyrdan astam ýaqyt buryn jazyp qaldyrǵan Qara sózderinde qazaq halqyn synaıtyn, onyń keı tirligin qos kórmeıtin jerleri kóp.
Sol Abaı HİH-shy ǵasyrda synaǵan qazaq HHİ ǵasyrda qanshalyqty ózgerdi? Álde... mysqaldaı da ózgergen joq pa? Muny kóńil tarazysyna salyp, oı eleginen ótkizý sizdiń enshińizde, qurmetti oqyrman!
Sheshendik ónerdiń ozyq úlgisindegi tálimi men tárbıesi qatar órilgen ne bir órnekti órimderi men tereń oı tolǵamdaryna toly qanatty sózder arqyly qazaqty birlik pen yntymaqqa, adaldyq pen adamdyqqa, oqý -bilimge shaqyrǵan Abaıdyń Qara sózderiniń árqaısysy aqyl parasat kenine jeteler qazyna.
Bılikke talas, mánsapqumarlyq, shen-shekpen qýǵan qazaqtyń "mal shashpaq" minezi Abaıdyń qara sózderinde ótkir minelip, syn tezine alynady.
Adam balasynyń tirshiliktegi kóp qyzyqtarynyń birqatary jalǵan, máńgiligi tek artyńda qalǵan urpaǵyń, sol urpaq boıyna sińirgen oń isteriń, ulaǵatty ónegeń degen oı aıtylady Abaıdyń ǵaqlıalarynda.
Sol qazynany qaıtalap oqyǵan saıyn qazaqtyń sanasyna sáýle shashqan dana Abaıdyń shyǵarmalarymen alǵash kezdeskendeı bolasyz.
ÚSHİNSHİ SÓZ
...Osy kúnde qazaq ishinde «isi bilmes, kisi biler» degen maqal shyqty. Onyń mánisi: «isińniń túzýliginen jetpessiń, kisińniń amalshy, aılalylyǵynan jetersiń» degen sóz.
Úsh jylǵa bolys saılanady. Áýelgi jyly «Seni biz saılamadyq pa?» dep eldiń buldanǵandyǵymen kúni ótedi. Ekinshi jyly kandıdatpenen ańdysyp kúni ótedi. Úshinshi jyly saılaýǵa jaqyndap, taǵy bolys bolyp qalarǵa múmkin bolar ma eken dep kúni ótedi...
BESİNSHİ SÓZ
... Qazaq tynyshtyq úshin, ǵylym úshin, bilim úshin, ádilet úshin qam jemeıdi eken, biraq mal úshin qam jeıdi eken, ol maldy qalaısha tabýdy bilmeıdi eken, bar bilgeni maldylardy aldap, maqtap almaq eken, bermese onymenen jaýlaspaq eken, eger maldy bolsa, ákesin jaýlaýdy da uıat kórmeıdi eken. Áıteýir urlyq, qýlyq-sumdyq, tilenshilik, soǵan uqsaǵan qylyqtyń qaısysyn bolsa da qylyp júrip, mal tapsa, jazaly demesek kerek eken...
ALTYNSHY SÓZ
...Qazaqtyń bir maqaly: «Óner aldy — birlik, yrys aldy — tirlik» deıdi. Birlik qandaı elde bolady, qaıtse tatý bolady — bilmeıdi. Qazaq oılaıdy: birlik at ortaq, as ortaq, kıim ortaq, dáýlet ortaq bolsa eken deıdi. Olaı bolǵanda baılyqtan ne paıda, kedeılikten ne zalal? Aǵaıyn qurymaı mal izdep ne kerek? Osy ma birlik? Joq, birlik — aqylǵa birlik, malǵa birlik emes. Malyńdy berip otyrsań, atasy basqa, dini basqa, kúni basqalar da jaldanyp birlik qylady! Birlik malǵa satylsa, anturǵandyqtyń basy osy. Aǵaıyn almaı birlik qylsa kerek, sonda árkim nesibesin qudaıdan tileıdi, áıtpese qudaıdan tilemeıdi, sharýa izdemeıdi. Áýel birine-biri pále izdeıdi. Ne túsin, ne ajaryn, ne ókpesin buldap, ol bolmasa, bir pále salyp, qorǵalatyp, áıteýir birin-biri aldaýdyń amalyn izdesedi. Munyń qaı jerinen birlik shyqty?
TOǴYZYNSHY SÓZ
...Osy men ózim — qazaqpyn. Qazaqty jaqsy kórem be, jek kórem be? Eger jaqsy kórsem, qylyqtaryn qostasam kerek edi. Ýa, árneshik boılarynan adam jaqsy kórerlik, kóńilge tıanaq qylarlyq bir nárse tapsam kerek edi. Sony ne úmit úzbestikke, ne onysy bolmasa, munysy bar ǵoı dep, kóńilge qýat qylýǵa jaratsam kerek edi, ondaıym joq. Eger jek kórsem — sóılespesem, májilistes, syrlas, keńestes bolmasam kerek edi, tobyna barmaı, «ne qyldy, ne boldy?» demeı jatý kerek edi, ol múmkin bolmasa, bulardyń ortasynan kóship ketý kerek edi. Bulardy jóndeımin deýge, jóndeler, úırener degen úmitim de joq...
ON TÓRTİNSHİ SÓZ
...Tiri adamnyń júrekten aıaýly jeri bola ma? Bizdiń qazaqtyń júrekti kisi degeni — batyr degeni. Onan basqa júrektiń qasıetterin anyqtap bilmeıdi. Raqymdylyq, meıirbandylyq, ýa, árbir túrli adam balasyn óz baýyrym dep, ózine oılaǵandaı oıdy olarǵa da bolsa ıgi demek, bular — júrek isi, asyqtyq ta — júrek isi. Til júrektiń aıtqanyna kónse, jalǵan shyqpaıdy. Amaldyń tilin alsa, júrek umyt qalady. Qazaqtyń «júrektisi» maqtaýǵa syımaıdy...
...Qazaq ta adam balasy ǵoı, kóbi aqylsyzdyǵynan azbaıdy, aqyldynyń sózin uǵyp alarlyq júrekte jiger, qaırat, baılaýlylyqtyń joqtyǵynan azady. Bilmestigimnen qyldym degenniń kóbine nanbaımyn. Bilimdi bilse de, arsyz, qaıratsyzdyǵynan eskermeı, ustamaı ketedi. Jamanshylyqqa bir iligip ketken soń, boıyn jıyp alyp keterlik qaırat qazaqta kem bolady.
ON ALTYNSHY SÓZ
...Qazaq qulshylyǵym qudaıǵa laıyq bolsa eken dep qam jemeıdi. Tek jurt qylǵandy qylyp, jyǵylyp tursa bolǵany. Saýdager nesıesin jıa kelgende, «tapqanym osy, bittim dep, alsań — al, áıtpese saǵan bola jerden mal qazamyn ba?» deıtuǵyny bolýshy edi ǵoı. Qudaı taǵalany dál sol saýdagerdeı qylamyn deıdi. Tilin jattyqtyryp, dinin tazartyp, oılanyp, úırenip álek bolmaıdy. «Bilgenim osy, endi qartaıǵanda qaıdan úırene alamyn» deıdi. «Oqymadyń demese bolad taǵy, tilimniń kelmegenin qaıtýshy ed» deıdi.
JIYRMA ÚSHİNSHİ SÓZ
...Bizdiń qazaqty ońdyrmaı júrgen bir qýanysh, bir jubanysh bar.
Onyń qýanyshy: elde bir jamandy taýyp, ıa bir adamnyń bul ózi qylmaǵan jamanshylyǵy shyqsa, qýanady. Aıtady: qudaı pálensheden saqtasyn, o da adammyn dep júr ǵoı, onyń qasynda biz sáýleli kisiniń biri emespiz be, oǵan qaraǵanda men taza kisi emespin be? — dep.
... Endi jubanyshy: jalǵyz biz be, eldiń bári de súıtip-aq júr ǵoı, kóppen kórgen uly toı, kóppen birge bolsaq bolady da degen sózdi jubanysh qylady.
JIYRMA TÓRTİNSHİ SÓZ
...Bizdiń qazaqtyń dostyǵy, dushpandyǵy, maqtany, myqtylyǵy, mal izdeýi, óner izdeýi, jurt tanýy eshbir halyqqa uqsamaıdy.
Birimizdi –birimiz ańdyp, jaýlap, urlap, kirpik qaqtyrmaı otyrǵanymyz. Óstip, jer júzindegi jurttyń qory bolyp, birimizdi birimiz ańdyp ótemiz be? Joq, qazaq ortasynda da urlyq, ótirik, ósek, qastyq qalyp, ónerdi, maldy túzden, bóten jaqtan túzý jolmen izdep, óristerlik kún bolar ma eken?
Áı, ne bolsyn! Júz qaraǵa eki júz kisi suǵyn qadap júr ǵoı, birin-biri qurtpaı, qurymaı tynysh taba ma?
JIYRMA ALTYNSHY SÓZ
Bizdiń qazaqtyń qosqan aty aldynda kelse, kúreske túsirgen balýany jyqsa, salǵan qusy alsa, qosqan ıti ózgeden ozyp baryp ustasa, esi shyǵyp bir qýanady. Bilmeımin, sodan artyq qýanyshy bar ma eken? Áı, joq ta shyǵar!
Osy qýanysh bári de qazaq qaryndastyń ortasynda bir haıýannyń óneriniń artylǵanyna ıa bir bóten adamnyń jyqqanyna maqtanarlyq ne orny bar? Ol ozǵan, alǵan, jyqqan ózi emes, ıakı balasy emes. Munyń bári — qazaqtyń qazaqtan basqa jaýy joq, bıtteı nárseni bir úlken is qylǵan kisideı qýanǵan bolyp, ana ózgelerdi yzalandyrsam eken demek.
JIYRMA TOǴYZYNSHY SÓZ
Bizdiń qazaqtyń maqaldarynyń kóbiniń iske tatyrlyǵy da bar, iske tatymaq túgil, ne qudaıshylyqqa, ne adamshylyqqa jaramaıtuǵyny da bar.
...«Ata-anadan mal tátti, altyn úıden jan tátti» deıdi. Ata-anasynan mal tátti kórinetuǵyn anturǵannyń tátti derlik ne jany bar? Ata-anasyn malǵa satpaq eń arsyzdyń qylyǵy emes pe? Ata-ana shamasy kelse, mıhnattanyp mal jısa da, dúnıelik jısa da, artymda balalaryma qalsyn deıdi. Ol ata-anany malǵa satqan soń, qudaıǵa dushpandyq is emes pe? Osyndaı bilmestikpenen aıtylǵan sózderine bek saq bolý kerek.
OTYZ ÚSHİNSHİ SÓZ
...Qudaı taǵala qolyna az-maz óner bergen qazaqtyń keselderi bolady.
Áýel — qolyndaǵy az-muzyna maqtanyp, osy da bolady dep, baıaǵy qazaqtyń talapsyzdyǵyna tartyp, jatyp alady.
Ekinshi — bir-eki qara tabylsa, malǵa bóge qalǵan kisimsip, «maǵan mal joq pa?» degendeı qylyp, erinshek, salǵyrt, kerbezdikke salynady.
Úshinshi — «darqansyń ǵoı, ónerlisiń ǵoı, shyraǵym», nemese «aǵeke, neń ketedi, osy ǵanamdy istep ber!» degende «maǵan da bireý jalynarlyqqa jetken ekenmin» dep maqtanyp ketip, paıdasyz aldaýǵa, qý tilge aldanyp, óziniń ýaqytyn ótkizedi.
Tórtinshi — tamyrshyldaý keledi. Baǵanaǵy aldamshy shaıtan tamyr bolalyq dep, bir bolymsyzyn bergen bolyp, artynan úıtemin-búıtemin, qaryq qylamyn dese... «joǵary shyqqa» qaryq bolyp, tamaq, kıim, borysh esinen shyǵyp ketip, endi olar qysqan kúni bireýdiń malyn buldap qaryzǵa alady. Osy nesi eken? Qazaqtyń balasynyń ózi aldaǵysh bola turyp jáne ózi bireýge aldatqysh bolatyndyǵy qalaı?
OTYZ TOǴYZYNSHY SÓZ
Ras, burynǵy bizdiń ata-babalarymyzdyń bul zamandaǵylardan bilimi, kútimi, sypaıylyǵy, tazalyǵy tómen bolǵan, biraq bul zamandaǵylardan artyq eki minezi bar eken. Endigi jurt ata-babalarymyzdyń mindi isin bir-birlep tastap kelemiz, álgi eki minezin birjola joǵaltyp aldyq. Osy kúngiler ózge minezge osy órmelep ilgeri bara jatqanyna qaraı, sol atalarymyzdyń eki ǵana táýir minezin joǵaltpaı tursaq, biz de el qataryna kirer edik, mine joq bolǵan soń, álgi úırengen ónerimizdiń bári de adamshylyqqa uqsamaıdy, saıtandyqqa tartyp barady. Jurttyqtan ketip bara jatqanymyzdyń bir úlken sebebi sol kórinedi.
Ol eki minezi qaısy deseń, — áýeli — ol zamanda el basy, top basy degen kisiler bolady eken. Kóshi-qondy bolsa, daý-janjaldy bolsa, bılik solarda bolady eken. Ózge qara jurt jaqsy-jaman ózderiniń sharýasymen júre beredi eken.
Ekinshisi — namysqor keledi eken. At atalyp, arýaq shaqyrylǵan jerde aǵaıynǵa, ókpe, arazdyqqa qaramaıdy eken, janyn salysady eken.
Bulardan aıyryldyq. Endigilerdiń dostyǵy — beıil emes, aldaý, dushpandyǵy — keıis emes, ne kúndestik, ne tynysh otyra almaǵandyq.
QYRQYNSHY SÓZ
...Osy, bizdiń qazaqtyń ólgen kisisinde jamany joq, tiri kisisiniń jamandaýdan amany joq bolatuǵyny qalaı?
...Qaıraty qaıtqan shal men jastyń bári bitim qylady, shaldar ózdi-ózi kóp qurbydan aırylyp azaıyp otyrsa da, birimenen biriniń bitim qylmaıtuǵyny qalaı?..
...Qazaqtyń shyn sózge nanbaı, qulaq ta qoımaı, tyńdaýǵa qoly da tımeı, páleli sózge, ótirikke sútteı uıyp, bar sharýasy sýdaı aqsa da, sony ábden estip uqpaı ketpeıtuǵyny qalaı?
QYRYQ BİRİNSHİ SÓZ
Qazaqty ıa qorqytpaı, ıa paralamaı, aqylmenen, ne jerlep, ne syrlap aıtqanmenen esh nársege kóndirý múmkin de emes. Etinen ótken, súıegine jetken, atadan mıras alǵan, ananyń sútimenen bitken nadandyq áldeqashan adamshylyqtan ketirgen. Ózderiniń yrbańy bar ma, pysh-pyshy bar ma, gýildegi bar ma, dúrildegi bar ma — sonysynan dúnıede eshbir qyzyqty nárse bar dep oılamaıdy, oılasa da buryla almaıdy, sóz aıtsań, túgel tyńdap tura almaıdy, ne kóńili, ne kózi alańdap turady.
QYRYQ EKİNSHİ SÓZ
Qazaqtyń jamanshylyqqa úıir bola beretuǵynynyń bir sebebi — jumysynyń joqtyǵy. Eger egin salsa, ıa saýdaǵa salynsa, qoly tıer me edi? Ol aýyldan bul aýylǵa, bireýden bir jylqynyń maıyn surap minip, tamaq asyrap, bolmasa sóz ańdyp, qýlyq, sumdyqpenen adam azdyrmaq úshin, ıakı azǵyrýshylardyń keńesine kirmek úshin, paıdasyz, jumyssyz qańǵyryp júrýge qumar.